Tragedia to wywodzący się z kultu Dionizosa gatunek dramatu antycznego; w tragedii znajdowało swój wyraz przekonanie starożytnych Greków o fatalizmie losu ludzkiego, który traktowano jako synonim istniejącego w świecie zła i źródło wpisanego w kondycję ludzką tragizmu.

Teatr grecki- wiąże się z kultem Dionizosa. Pierwszy teatr powstał w Atenach w V wieku p.n.e. w starożytnej Grecji wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu, na miejsce teatru wybierano przeważnie wzgórze, na jego zboczu mieściła się widownia, w dole okrągły plac zwany orchestrą, na którym wybudowano prostokątne podwyższenie. Nazwano je proskenion. Za nim znajdował się niewielki budynek- skene- spełniający funkcje garderoby. W tragedii w jednej scenie mogło występować najwyżej trzech aktorów. Pierwszego aktora do teatru wprowadził Tespis, drugiego Ajschylos, trzeciego Sofokles. Sofokles był wielkim reformatorem ówczesnego teatru, Ajschylos wymienia trzy zasadnicze innowacje zaproponowane przez Sofoklesa: wprowadzenie trzeciego aktora, powiększenie chóru z dwunastu do piętnastu wykonawców, posługiwanie się malowanymi dekoracjami scenicznymi. Aktorzy występowali w maskach i na koturnach. Najwyższe koturny mieli aktorzy odgrywający role osób wywodzących się z rodu królewskiego. Twarz aktora zakrywała maska. Aktorzy występowali przeważnie w bardzo jaskrawych kostiumach tak, by byli widoczni z każdego miejsca na widowni. Aktorami byli tylko mężczyźni, oni również odgrywali role kobiece, przywdziewając odpowiednie maski.

Budowa tragedii antycznej:

Prologos- wstęp, zawierał zapowiedz treści tragedii,

Parodos- pierwsza część chóru,

Epejsodia i stasimony- pieśni chóru, epejsodia zawierały treści akcji, stasimony komentowały to, co zdarzyło się w poszczególnych epizodach. Epeisodiów było zazwyczaj pięć- w czwartym z nich następował punkt kulminacyjny.

Exodus- ostatnia pieśń chóru, podsumowywał treść dramatu.

Chór w tragedii niekiedy wyraża poglądy samego autora, informuje o wydarzeniach, ocenia, prowadzi rozważania na tematy ogólne.

Zasady tragedii antycznej:

Zasada trzech jedności- miejsca, czasu i akcji. Jedność miejsca polegała na umiejscowieniu akcji tylko w jednym miejscu, jedność czasu ograniczała czas trwania tragedii najwyżej do jednej doby, zaś jedność akcji zawężała treść dramatu tylko do jednego, głównego wątku.

Zasada decorum- dotyczy odpowiedniości stylów. Tragedii przypisywany był styl "wysoki", komedii styl "niski". Reguła decorum określała również typ postaci, jakie mogły występować w teatrze- w tragedii postacie "wysokiego" stanu, szlachetnie urodzone, w komedii postacie o rodowodzie plebejskim.

Zasada nieprzedstawiania scen krwawych- o drastycznych wydarzeniach opowiadano w dialogu.

Zasada niezmienności charakteru postaci- bohaterowie tragedii antycznej nie podlegają transformacjom, nie popadają w skrajne stany emocjonalne. Takiej kreacji postaci sprzyjało użycie niezmiennej maski, którą aktor przywdziewał na początku przedstawienia, a zdejmował dopiero na końcu sztuki.

Tragedii towarzyszy pojęcie katharsis, tragedia miała wzbudzać litość i trwogę. Katharsis to oczyszczenie, intensywne przeżycia w teatrze pozwalały widzom uzyskać wewnętrzny spokój. W "Poetyce" Arystotelesa to główny cel i efekt wywoływany przez tragedię, która ma wzbudzić litość i trwogę, a następnie doprowadzić do ich oczyszczenia. Niejednoznaczność sformułowania Arystotelesa stała się źródłem rozmaitych interpretacji, w wyniku których pojęcie katharsis zyskiwało dodatkowe znaczenia, stając się z czasem synonimem wszelkiego typu silnych wrażeń psychicznych wywoływanych przez sztukę. Spośród wielu nowożytnych propozycji interpretacyjnych najważniejsze wydają się stworzone przez G.E. Lessinga (interpretacja etyczna- przez wzbudzenie litości dla losu osoby podobnej do nas i trwogi związanej ze spadającą na nią karą katharsis zachęca do zachowania umiaru), F. Schillera (katharsis jako lekcja wolności moralnej), J.W. Goethego (interpretacja estetyczna wiążąca katharsis z "pojednawczym zaokrągleniem" właściwym każdemu dramatowi), J. Bernaysa (interpretacja historyczno- medyczna uznająca katharsis za pojęcie związane z antyczną terminologią medyczną i oznaczające usunięcie nagromadzonych w nadmiarze emocji) oraz J. Croissanta (interpretacja antropologiczna wiążąca katharsis z transem wzbudzanym w celach terapeutycznych). (na podstawie Dariusz Kosiński "Słownik Teatru", Kraków 2006).

Funkcja tragedii: ma przynosić katharsis i mimesis, czyli sztuka ma odzwierciedlać rzeczywistość. Mimesis określa sztukę jako naśladowczą, mimetyczną.

"Antygona" jest tragedią stanowiącą przykład budowy tragedii antycznej. Jego tytułowa bohaterka to córka króla Teb, Edypa, która wbrew zakazowi władcy, Kreona, odprawiła obrzęd pogrzebowy nad zwłokami swego brata, Polinejkesa. Antygona dała świadectwo wyższości obowiązku religijnego i moralnego nad nakazami władcy. Za karę zostaje skazana na śmierć. W dramacie zawiązany jest konflikt tragiczny, czyli zderzenie dwu równorzędnych racji, wartości oraz konieczności. W przypadku Antygony polega on na konfrontacji obowiązków religijnych wyrastających z prawa naturalnego i miłości do brata z koniecznością posłuszeństwa wobec Kreona, co prowadzi o śmierci. Dla Kreona wartość to autorytet władcy, prawo państwowe, jego nakazy skonfrontowane z prawami boskimi. Jego klęska ma charakter moralny i przynosi poczucie winy.

Podstawową kategorią estetyczną w tym dramacie jest tragizm. Bohaterowie są uwikłani w niemożliwe do rozwiązania konflikty, które zawsze kończą się nieuchronną katastrofą. Konflikt tragiczny ma miejsce pomiędzy równorzędnymi racjami Antygony i Kreona. Antygona nie może dokonać właściwego wyboru, każda decyzja będzie zła. O ironii tragicznej mówimy wtedy, gdy bohater nie wie, że popełnił czyn, za który spotka go kara. Wina tragiczna to zbłądzenie bohatera, o którym później się dowie i zostanie ukarany. Bohater tragiczny to osoba znajdująca się w sytuacji bez wyjścia. Konflikt, w który jest uwikłany kończy się katastrofą.

Bohater romantyczny- postać zrośnięta z epoką, symbol młodego człowieka pierwszej połowy XIX wieku. Młodość bohatera jest określona przez samotność, wrażliwość, bunt wobec świata i poczucie wyobcowania. Bohater kocha, ale jest to uczucie bez szans powodzenia. Punkt przełomowy to samobójstwo, popełnione w wyniku zawodu miłosnego. Następuje w bohaterze przemiana. Z nieszczęśliwego kochanka przeistacza się w bojownika o sprawę ojczyzny. Przymioty bohatera to prometeizm, mesjanizm, tytanizm. Prometeizm to szlachetna, idealistyczna postawa oparta na dobrowolnym, samotnym poświeceniu, cierpieniu w imię szczęścia, dobra ludzkości, szlachetnej idei. Prometeizm obejmuje również sprzeciw wobec boskich decyzji, bunt przeciw siłom natury. Nazwa wywodzi się od greckiego mitu o Prometeuszu, który za kradzież ognia z Olimpu został skazany na cierpienia. Prometeizm to jedna z najważniejszych cech bohatera.

Mesjanizm- przekonania mające w kulturze europejskiej bardzo głębokie korzenie, ukształtowane w judaizmie, jako wyraz oczekiwań na pojawienie się wśród Żydów, narodu wybranego, Mesjasza, bożego wysłannika, który oswobodzi Izrael z niewoli. Mesjanizm narodowy to wiara w to, że Polska jest narodem wybranym. Przekonanie o posłannictwie Polski wobec innych narodów było w romantyzmie bardzo popularne. Idea mesjanizmu często odradzała się wśród tych państw, które utraciły niepodległość i nie mogły zbrojnie jej odzyskać.

Bohaterowie romantyczni:

Konrad Wallenrod- miłość jego staje się tragiczna wskutek obowiązku. Wybiera drogę podstępu i kłamstwa, by dokonać zemsty na Krzyżakach. Przeżywa wewnętrzny konflikt dwóch równorzędnych racji; musi wybierać pomiędzy nakazami honoru rycerskiego, a obowiązkiem patriotycznym. Wybiera obowiązek patriotyczny, poświęcając szczęści osobiste i Aldony.

Gustaw- Konrad z IV części "Dziadów" Adama Mickiewicza to model zakochanego człowieka. To idealny typ bohatera romantycznego. Kocha i jest odrzucony. Bohater jest samotny, tajemniczy i zbuntowany wobec otaczającej go rzeczywistości. Jest tragicznym kochankiem Maryli, cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości. Kobieta, którą kochał, poślubiła innego mężczyznę. W IV części "Dziadów" funkcjonuje jako poeta- nieszczęśliwy kochanek. Gustaw rozpacza, nie obchodzi go nic poza własnym cierpieniem. Przekreśla swoją przyszłość, pragnie śmierci. Miłość jest dla niego najważniejszą wartością, całe jego życie jest jej podporządkowane. Miłość przejawia się jako rozpacz i pogarda, Gustaw mówi: "Kobieto ! puchu marny ! ty wietrzna istoto !" Miłość kojarzy się z cierpieniem. Gustaw buntuje się przeciwko obyczajom i konwenansom, bo przez nie, nie mógł być szczęśliwy z ukochaną. Cała IV część "Dziadów" jest wielkim studium miłości romantycznej. W III części przechodzi metamorfozę "Umarł Gustaw, narodził się Konrad". Konrad jest spiskowcem, występuje przeciwko Bogu. Konrad cierpi, bo widzi cierpienia swojego narodu. Konrad to wielki patriota i odczuwa cierpienie narodu jak własne. Konrad rzuca wyzwanie Bogu w imieniu milionów ludzi cierpiących na świecie, to jego zły czyn, że odrzuca Boga. Na siebie bierze wszystkie cierpienia Polaków:

"Nazywam się Milijon- bo za milijony

Kocham i cierpię katusze."

Bohater pragnie szczęścia narodu, chce ocalić ojczyznę i poświecić się jako nieprzeciętna jednostka. Jest dumny, jest "żołnierzem sprawy narodowej".

"Tak! - czuły jestem, silny jestem i rozumny. -

Nigdym nie czuł, jak w tej chwili -

Dziś mój zenit, moc moja dzisiaj się przesili,

Dziś poznam, czym najwyższy, czylim tylko dumny;

Dziś jest chwila przeznaczona,

Dziś najsilniej wytęzę duszy mej ramiona -

To jest chwila Samsona,

Kiedy więzień i ślepy dumał u kolumny.

Zrzucę ciało i tylko jak duch wezmę pióra -

Potrzeba mi lotu,

Wylecę z planet i gwiazd kołowrotu,

Tam dojdę, gdzie graniczą Stwórca i natura".

Konrad cierpiał, bo nie mógł pogodzić się z niewolą ojczyzny. Konrad ponosi klęskę w walce z Bogiem. Polska staje się Mesjaszem narodów.

Jacek Soplica z "Pana Tadeusza" Mickiewicza to bohater już inny niż Gustaw- Konrad. Cierpi, gdy ojciec ukochanej Ewy Horeszkówny nie zgadza się oddać ręki córki. Nie próbuje się zabić po zawodzie miłosnym. Soplica wiedziony chęcią zemsty zabija Stolnika. Smutki topi w alkoholu, żeni się z pierwszą napotkaną dziewczyną, której nie kocha. Jego walka patriotyczna wygląda inaczej, jest emisariuszem, działa wśród tłumu, a nie samotnie. Przeistacza się w księdza Robaka, przygotowuje powstanie na Litwie, agituje szlachtę do udziału w powstaniu, zamienia miłość na walkę.

Kordian to tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego. Jest wrażliwy, kocha starszą od siebie Laurę, ale zostaje odrzucony. Strzela do siebie, ale żyje nadal. Monolog na Mont Blanc jest przełomem w jego dotychczasowym życiu, zmienia się bojownika o wolność kraju, bierze udział w spisku, decyduje się zabić cara. Kordian formułuje hasło "Polska Winkelriedem narodów". Bohater ponosi klęskę, wierzył, że zabicie cara przyniesie Polsce wolność. Koniec utworu jest niejasny, trwa egzekucja, Kordian ma zostać stracony, posłaniec pędzi z ułaskawieniem, ale nie wiadomo czy zdąży.

Hrabia Henryk- główna postać "Nie- boskiej komedii" Zygmunta Krasińskiego. Jest bohaterem, ale z pewnymi odstępstwami: zakłada rodzinę, podejmuje walkę, jest to ideał nie narodowy, lecz klasowy. Bohater jest wyobcowany, oderwany od realnego życia, żyje własnymi marzeniami i fikcjami poetyckimi. Poezja, sława i natura to trzy romantyczne ideały, które są celem marzeń i dążeń Henryka. Przetwarza rzeczywistość w poezję i poddaje się jej urokowi.

Romantycy przywołują motywy szekspirowskie w treści swoich utworów. Hamletyzm- postawa zdominowana przez tragiczny paraliż woli, wynikający z niemożności rozpoznania porządku świata; określenie pochodzi od tytułowego bohatera dramatu Williama Szekspira "Hamlet".

Kordian Słowackiego i Hamlet Szekspira to pokrewne postacie, napiętnowane hamletyzmem, są osobami żyjącymi w pewnym konflikcie pomiędzy sferą myśli a czynu, niezdecydowane wobec dylematu "być albo nie być". Monolog Hamleta stał się wzorem romantycznych monologów (Improwizacji Konrada, monologu Kordiana). Dramat romantyczny jest unowocześnioną wersją dramatu szekspirowskiego. Wzorem romantyków był William Szekspir.

Budowa "Dziadów III":

-luźna kompozycja, forma otwarta,

-prowadzenie akcji od epizodu do epizodu,

-sceny zbiorowe,

-pomieszane gatunków,

-posługiwanie się poetyką snu (oniryzm),

-rozbudowane monologi głównych postaci,

-występowanie języka potocznego,

połączenie scen dramatycznych z epickimi.

Byronizm- romantyczna postawa stworzona przez Byrona w jego poematach i uzewnętrzniona w jego własnej buntowniczej postawie wobec świata. Bajronizm cechuje: bunt, rozpacz, tajemniczość, rozdarcie wewnętrzne, skłócenie ze światem, łamanie jego praw, nieprzeciętność i tragizm. Byron ukształtował nowy typ bohatera romantycznego zwanego byronicznym. Giaur jest typem bohatera byronicznego. Giaur jest szczęśliwy w młodości, kocha Leilę, pierwszą żonę spośród żon baszy Hassana, jest stały w uczuciach. Kocha nawet wtedy, kiedy Leila już nie żyje. Nie umiera z rozpaczy po śmierci ukochanej, żyje, aby zemścić się na Hassanie. Giaur jest tajemniczy, zamknięty w sobie, wyobcowany, nie akceptuje świata takim, jakim on jest, zbuntowany, skłócony ze światem, rozdarty wewnętrznie, zabójstwo Hassana nie koi jego bólu, rodzi kolejne rozterki wewnętrzne.

Werteryzm- romantyczna postawa zaczerpnięta z utworu Goethego "Cierpienia młodego Wertera", charakteryzująca się pesymizmem, poczuciem wyjątkowego osamotnienia, wyobcowania i niezrozumienia przez otoczenie oraz wielką tragiczną miłością. Termin oznacza emocjonalną osobowość skłonną do przeżywania rozterek filozoficznych i etycznych, zwanych bólem świata, postawę tę cechuje pesymizm. Charakterystyczne rysy biografii werterowskiego bohatera to niemożność zrealizowania ideałów i własnej osobowości, zawód miłosny i samobójstwo. Tytułowy bohater jest symbolem werteryzmu, określonej postawy życiowej. Uczuciem darzy kobietę o imieniu Lotta, która jest już wybranka innego mężczyzny. Werter to szlachetny, wrażliwy i dobry człowiek. Jest indywidualistą, skłonny do przemyśleń nad sobą i światem. Buntuje się przeciwko przesądom stanowym kształtującym panująca moralność oraz przeciw obowiązującemu kodeksowi moralnemu. Lotta jest powściągliwa uczuciowo, ale nie jest obojętna na urok Wertera. W pewnym momencie prosi Wertera o przerwanie ich znajomości. Werter przeżywa swój ból. Nie godzi się z konwenansami tego świata. Po romantycznym pożegnaniu popełnia samobójstwo strzelając do siebie. Ten typ bohatera reprezentuje też Gustaw z IV części "Dziadów".