Nie-Boska Komedia

Streszczenie krótkie

Część pierwsza

a) część epicka

Apostrofa podmiotu lirycznego skierowana do Poezji jest pełna ironii; poeta wskazuje, że poezja może dotyczyć wszystkiego, opisywać, co tylko zechce, nie jest jednak w pełni prawdziwa, nie jest bowiem w stanie zasypać przepaści między chwilowym wzruszeniem, a prawdziwym stałym uczuciem; w wielu przypadkach stanowi jedynie wyraz chwilowego uniesienia; nie jest więc piękna, mimo że piękno może przekazywać. Fragment wskazuje na fałsz, jakim często okazuje się poezja; pozwala przekazywać idee, obrazy, którymi sama jednak nie jest. Fragment wyraźnie wskazuje, że zdaniem poety poezja znaczny mniej, niż chcemy jej przypisywać. Uwiedzenie nią jest więc niewiarygodnie groźne. Poeta widzi jednak, że poezja może prowadzić człowieka ku dobremu, aby tak się jednak stało, nie może być obliczona jedynie na sprawianie przyjemności poecie i czytelnikowi.
 
b) część dramatyczna
 
Nad jednym z domów przelatuje Anioł Stróż, błogosławiący ludziom o dobrym sercu. Wypowiada także życzenie, by w tym konkretnym domu pojawiła się dobra żona i dziecko. Na miejscu Anioła szybko pojawia się jednak Chór Złych Duchów. Przewodzi im cień przypominający dziewicę, za którym podążać ma poeta. Dziewczynie towarzyszy orzeł symbolizujący chwałę.

W kościele odbywa się ślub, któremu przygląda się Anioł, przepowiadający wybawienie Mężowi, jeśli dotrzyma on przysięgi złożonej kobiecie. Małżonkowie otoczeni przyjaciółmi wyznają sobie miłość.

W nocy w ogrodzie domu Męża pojawia się duch dziewicy. Przechodzi do sypialni małżonków i pojawia się sennej wizji mężczyzny. Obraz wyjątkowej kobiety sprawia, że Mąż uznaje, że jego małżeństwo było błędem. Dziewica to bowiem upostaciowienie jego miłości do poezji. Żona się budzi, mężczyzna nic jej jednak nie mówiąc, wychodzi do ogrodu. Tutaj cieszy się już bez skrępowania obecnością wielbionej postaci. Mężczyzna obiecuje jej, że za nią podąży, nie zważając na głos Żony, która go woła.

Mąż i Żona się kłócą. Kobieta wyrzuca mu brak zainteresowania jej osobą, mimo że nic złego nie zrobiła. Mężczyzna mówi jej wprost, że wie, iż powinien ją kochać. Kobieta nie rozumie jednak znaczenia tych słów. Żona prosi go, że skoro nie potrafi jej okazać uczucia, to aby choć nie odmawiał miłości ich dziecku. Mąż obiecuje miłość i jemu, i jej. Zaraz jednak pojawia się wzywający go duch dziewicy, z którą mężczyzna odchodzi. Żona od razu uświadamia sobie, że od widma czuć śmierć, ale mężczyzna nie zważa na jej ostrzeżenia. Kobieta mdleje, trzymając na rękach dziecko.

Chrzest syna Męża i Żony. W kościele nie ma jednak mężczyzny. Żona błogosławi Orcia, przepowiada mu, że zostanie poetą, ponieważ tylko w ten sposób jest w stanie zagwarantować sobie miłość ojca.
 
Mąż dalej podąża za głosem Dziewicy. Kiedy kobieta każe mu się do siebie przywiązać, aby mógł wzlecieć wyżej, kostium opada i okazuje się, że wszystko było tylko złudzeniem, a Mąż ma przed sobą postać odpychającej, pachnącej śmiercią nałożnicy – ducha piekielnego, który po wypełnieniu swojego zadania może wrócić skąd przybył. Mężczyzna boi się, że zostanie potępiony na wieki. Kiedy jednak chce rzucić się w przepaść, pojawia się Anioł Stróż, który nakazuje mu powrót do domu.
 
Po powrocie do domu Mąż nie zastaje jednak Żony. Ta znajduje się już w szpitalu wariatów. Lekarz informuje Męża, że stan kobiety jest bardzo poważny i postradała ona zmysły. Maria jest przekonana, że Bóg w końcu wysłuchał jej próśb i uczynił ją poetką, a ona wreszcie stała się taka, jak pragnął tego jej Mąż. Mówi Mężowi – Henrykowi, że ich syn Orcio także będzie poetą, o co zadbała wypowiadając przekleństwo podczas chrztu. W tym momencie Męża atakują przeróżne głosy przedstawiające wizje końca świata. Żona dołącza się do tego głosu, przekonana, że tylko Matka Boska może przynieść ludzkości nadzieję. Po tych słowach umiera.
 
Część druga

a) część epicka

Poeta zwraca się do Orcia – syna Henryka i Marii, który zupełnie zachowaniem nie przypomina swoich rówieśników; zamiast się bawić, cały czas chodzi zamyślony. Poeta jest zafascynowany dziwnymi myślami Chłopca, który „widzi więcej”, obawia się jednak, czy to dziecko będzie się w stanie odnaleźć w otaczającym je świecie.

b) część dramatyczna

Mąż z Orciem stoją nad grobem Marii. Syn modli się swoimi słowami, zamiast dokładnie recytować „Zdrowaś Mario”. Henryk go za to gani. Okazuje się, że matka często nawiedza syna w snach i popycha ku twórczości poetyckiej. Mąż zwraca się do Marii, prosząc ją, aby przestała nękać syna z zaświatów. Okazuje się, że od 10 lat mężczyzna i chłopiec nie zaznali spokoju.

Mąż dyskutuje z Filozofem na temat emancypacji. Jest przekonany, że czas podporządkowania kobiet i Murzynów się kończy. Nadchodzi zmiana, z której obaj mężczyźni zdają sobie sprawę. Filozof jest przekonany, że rewolucja to jedyna droga odrodzenia, a to nie może się dokonać bez przelewu krwi. Mąż nie podziela tej wiary. Nie wierzy już w żadne dobro, także to potencjalnie kryjące się za rewolucją.

Mąż jest sam. Stojąc w wąwozie wypowiada monolog, który odkrywa jego uczucia: brak jakiejkolwiek nadziei, opuszczenie przez wiarę. Nie widzi szansy nawet w miłości. Do tego przeraża go Orcio. Mężczyzna boi się, że chłopiec zwariuje, a do tego oślepnie, bo problemy z jego wzrokiem stają się coraz poważniejsze. Obok Męża pojawiają się Anioł Stróż i wysłannik piekieł – Mefisto.

Lekarz po wizycie u 14-letniego Orcia informuje Henryka, że zaćma u chłopca rozwija się bardzo dynamicznie, a to oznacza, że chłopiec w końcu straci wzrok zupełnie. Mąż pyta syna, czy ten jeszcze coś widzi. Chłopiec odpowiada mu, że przede wszystkim dostrzega to, co dzieje się przed oczami duszy. W pewnym momencie Mąż słyszy pytanie z zaświatów – czego żąda, skoro syn jest poetą.

Mąż biegnie do lekarza w nocy. Okazuje się, że od kilku dni o północy Orcio zaczyna mówić przez sen, rozmawia ze zmarłą matką. Chłopiec czuje się poetą. Kiedy się budzi, niczego jednak nie pamięta.

Henryk wygłasza monolog w kierunku Orcia. Błogosławi mu, bo tylko tyle jeszcze może zrobić. Mówi także synowi, że czeka ich walka, w której Mąż będzie musiał wziąć udział. Widzi własnego syna jako śpiewaka, który nie ma słuchaczy.

Część trzecia

a) część epicka

Apostrofa do Męża, w której poeta pyta go, czy jest w stanie uwierzć w cokolwiek, mężczyna wydaje się bowiem zupełnie zrezygnowany; poeta gani go za brak wiary i determinacji, krytykuje wszystkich, którzy postępują podobnie. Poeta buduje wizję świata biegnącego ku rewolucji niezależnie od tego, czy ludziom się to podoba, czy nie. Później poeta zwraca się do słuchacza. Wskazuje na tłum, który zbiera się przy bramach miasta. Widać tutaj poczucie wspólnoty i wspólne wielkie oczekiwanie. To spragnieni rewolucji i zmiany ludzie, którzy szykują się do wzniecenia zamieszek. Pełno tutaj spracowanych, biednych ludzi, którym skończyła się cierpliwość. Biorą broń w ręce i oczekują na nadejście najważniejszej postaci. W końcu pojawia się w tłumie przywódca, który wygłasza przemówienie. Jego głos porywa tłum, mimo że jest wyjątkowo spokojny, wyważony, a każdy gest jest idealnie zgrany z treścią wypowiedzi. Mężczyzna  ma czarną przykuwającą wzrok brodę i niewzruszone, przyciągające uwagę oczy. To niezmącone spojrzenie odzwierciedla pewny i jasny cel, jaki mają rewolucjoniści – czekają na pociechę i przyzwolenie mordu. Pankracy kończy swoje przemówienie, a wokół rozbrzmiewają krzyki: „chleba”, „śmierć panom”, „niech żyje Pankracy”.

b) część dramatyczna

Przechrzta (Żyd, który przeszedł na chrześcijaństwo wyłącznie ze względu na związane z tym korzyści) przekonuje swoich towarzyszy, aby czerpali siłę z Talmudu. Wyznaje, że jedynym panem jest Jehowa. Nie ma innego boga, a krzyż jako symbol Chrystusa trzeba zniszczyć. Wszyscy pragną zemsty na panach, arystokratach, którzy są jednocześnie chrześcijanami. Przepowiadają im bolesną śmierć, która ma być karą za cierpienie, jakie sprowadzili na innych.

Przechrzta zwraca uwagę na zachowania arystokracji, która sama doprowadziła do tej rewolucji. Pokazuje, jak wielkim bezprawiem się kierowała, a teraz musi za to zapłacić. Biedni, upokarzani, głodni i spracowani wreszcie podnieśli głowy. W trakcie tej dyskusji pojawia się jeden z przywódców – Leonard, który każe Przechrzcie udać się do wodza Pankracego. Kiedy wychodzą, chór ponownie śpiewa pełną słów o zemście i mordzie pieśń. Pankracy pyta Przechrztę, czy ten zna hrabiego Henryka. Okazuje się, że wódz rewolucji chce porozmawiać z wodzem arystokratów, a tym jest właśnie Henryk. Przechrzta ma go przyprowadzić w tajemnicy przez rewolucjonistami. Leonard jest zaskoczony decyzją Pankracego, atakuje przywódcę. Przekonuje, że przecież to idealny moment na atak arystokratów kryjących się w Okopach Świętej Trójcy, a nie pertraktacje z ich wodzem. Zarzuca Pankracemu zdradę, ale widząc pewność i jego przekonanie o słuszności spotkania z Henrykiem, szybko się wycofuje z ataku i przeprasza za niego. Pankracy mu wybacza, bo widzi, że Leonardem kieruje wielka wiara w zwycięstwo i chęć zadania ostatecznego ciosu znienawidzonym wrogom. Pankracy chciałby jednak spróbować przeciągnąć Henryka na swoją stronę. Mężczyźni planują kolejne działania, a potem Leonard odchodzi.

Pankracy zostaje sam. Monologuje na temat Henryka, którego ceni. Jest gotowy wybaczyć mu jego grzechy, jeśli tylko ten zdecydowałby się przejść na stronę rewolucji. Docenia siłę ducha Henryka. Widzi w nim nie tylko przywódcę arystokracji, ale i poetę. Traktuje go jak równego sobie, dlatego tak bardzo zależy mu na tym, by przekonać go do swoich racji.
 
Henryk podąża za Przechrztą. Ma wyjątkową okazję obserwować obóz rewolucjonistów, nie będąc jednocześnie rozpoznanym, ponieważ okrywa go czarny płaszcz, a opieka Przechrzty chroni przed nadmiernym zainteresowaniem. Henryk przygląda się namiotom rewolucjonistów. Widzi, jak się oni gromadzą, jak śpiewają szatańskie pieśni, jak wygrażają swoim byłym już panom. Henryk wykorzystuje tę wędrówkę, aby zadać swojemu przewodnikowi istotne pytania. Stara się zrozumieć między innymi na czym polega tzw. „taniec wolnych ludzi”, dlatego do kobiety powinien zwracać się obywatelko. Rozwiązłość, seksualność, przemoc i pijaństwo – to wszystko robi ogromne wrażenie na Henryku, któremu nie jest łatwo ukryć swój szok. Widzi przedstawicieli kolejnych zawodów, wygrażających arystokratom, którzy tak bardzo ich wykorzystywali. Spotyka byłego dowódcę wojsk, Biachettiego, który planuje szturm na Okopy Świętej Trójcy.

Słychać śpiewy kolejnych chórów, zapowiadające to, co ma nadejść w trakcie i po rewolucji. Okazuje się, że Chór Rzeźników chce gardła arystokracji podcinać tak, jak zabijanych dotąd zwierząt. Chór Chłopów żąda zapłaty za śmierć swoich dzieci i pracę ponad siły. Pojawiają się kolejno Chóry Zabójców, Filozofów, Artystów i Duchów. Artyści zapowiadają wzniesienie ołtarza z centralnym punktem, jakim ma być czapka frygijska. Duchy mają go bronić.
 
Henryk w końcu spotyka się z Pankracym. Nie wie, czego ma się spodziewać. Pankracy próbuje go przekonać do swoich racji i przejścia na stronę rewolucji. Henryk jednak przywołuje przodków, którzy są symbolem jego siły i wiary, także tej pokładanej w arystokracji, która może i pobłądziła, ale – zdaniem Henryka – tylko ona jest w stanie przewodzić ludowi i zapewnić mu spokojny żywot.  Henryk występuje nie tylko jako obrońca arystokracji, ale i wiary w Chrystusa. Pankracy wyśmiewa wiarę Henryka, piętnuje kolejno wszystkie grzechy arystokracji, próbuje pokazać Mężowi logiczne konsekwencje postępowania arystokracji i nieuchronnie zbliżający się jej upadek. Mimo wszystko Henryk nie jest gotowy poddać się Pankracemu, dalej stoi na stanowisku niemożliwości odrzucenia wiary i tradycji. Przyznaje się do grzechów arystokracji, pokazuje jednak, że tylko ta grupa, odpowiedzialnie podchodząca do swojego posłannictwa, jest w stanie prowadzić lud. Mężczyźni pozostają przy swoich przekonaniach, rozchodzą się więc bez porozumienia, obaj są wręcz gotowi jeszcze mocniej walczyć za swoje przekonania.
 
Część czwarta

a)     część epicka

Zawiera opis Okopów Świętej Trójcy. Twierdza prezentowana jest w bardzo sentymentalny, a jednocześnie mroczny sposób, wokół niej widać jedynie wyłaniające się wierzchołki gór. Nad zamkiem powiewa sztandar.

b)     część dramatyczna
 
Arcybiskup namaszcza Henryka na wodza arystokratów. Ten zapowiada walkę do samego końca. Henryk jednoznacznie odrzuca możliwość jakichkolwiek dalszych pertraktacji, każdemu, kto rozważy choćby taką możliwość, grozi natychmiastową śmiercią.

Henryk szuka syna. Orcio siedzi w wieży i śpiewa pieśni prorokujące los ojca. Wieszczy mu nadchodzącą klęskę. Chłopiec widzi przemoc i walkę. Henryk nie wierzy w wizję syna, ale w końcu i on słyszy kolejne głosy wieszczące mu tragiczny koniec. Porażka ma być karą za to, że nie widział nigdy niczego innego poza własnymi myślami. Orcio mówi ojcu, że przed chwilą widział matkę. Henryk przeklina Marię za to, że ponownie nachodzi dziecko.

Klęska arystokracji jest bliska. Henryk nie chce się zgodzić na kapitulację. W końcu wytyka arystokratom, że to oni – swoim nikczemnym wobec biedniejszych zachowaniem – doprowadzili do tego dramatu. Za tę obrazę arystokracji gotowi są wydać go Pankracemu. W końcu jednak Henrykowi udaje się ich przekonać, aby poszli z nim w ostatni bój.

Henryk prosi Boga o odwagę. Jego modlitwę przerywa huk. Okazuje się, że strzał ranił jego syna. Orcio umiera. Henryk przeklina poezję i rzuca się w przepaść. Na scenę wchodzą Pankracy i Leonard. Przywódca na wieść o samobójstwie Henryka uznaje jego wielkość. Wszyscy inni mają zginąć na gilotynie. W tym momencie jednak wszyscy widzą wyjątkowe promienie słoneczne, Pankracy dostrzega Chrystusa w koronie cierniowej z piorunów. Wykrzykuje słynne słowa „Galilaee vicisti”, czyli „Galilejczyku zwyciężyłeś” i padając w ramiona Leonarda – umiera.

Plan wydarzeń

1. Pojawienie się nad domem Męża Anioła Stróża. Dyskusja z Chórem Złych Duchów.
2. Błogosławieństwo Anioła Stróża i warunek wierności, której dotrzymać musi Mąż.
3. Ślub zakochanych w sobie Męża i Żony.
4. Pojawienie się ducha Dziewicy w domu małżonków i rosnąca chęć Męża, aby opuścić żonę.
5. Powrót wszystkich wcześniejszych marzeń Męża, dla którego Dziewica jest uosobieniem poezji.
6. Kryzys w małżeństwie Męża, niepewny powrót do Żony po nocnym spotkaniu z Dziewicą.
7. Szaleńczy niepokój Żony, brak zrozumienia, co się dzieje z jej mężem.
8. Mąż opuszcza Żonę i syna, Orcia.
9. Chrzciny Orcia i proroctwo matki dotyczące jego przyszłości jako poety.
10. Uwiedzenie Hrabiego-Męża przez Dziewicę, która symbolizuje złą, romantyczną poezję.
11. Henryk-Mąż orientuje się, że wszystko było złudzeniem, chce się rzucić w przepaść.
12. Męża ocala Anioł Stróż, który nakazuje mu powrót do domu i żony.
13. Mąż po powrocie dowiaduje się, że Żona zwariowała.
14. Rozmowa Henryka i Marii, Żona przeklina Męża, wymusza jednak obietnicę opieki nad Orciem.
15. Maria umiera.
16. Wyjątkowe dzieciństwo Orcia, który bardzo szybko ujawnia talent poetycki, ale i chorobę oczu, która grozi mu ślepotą.
17. Mąż i Orcio odwiedzają grób Marii, gdzie okazuje się, że matka nadal nawiedza syna.
18. Mąż i Filozof dyskutują o istocie rewolucji; pierwszy zupełnie w nią nie wierzy, a drugi uznaje za konieczność.
19. Męża-Hrabiego nawiedza Mefisto, Henryk odpiera jednak jego atak i zapowiada walkę po stronie arystokracji.
20. Mąż odwiedza Lekarza, który uświadamia go, że na ślepotę Orcia nie ma leków, a na jego nadwrażliwość i zdolność widzenia różnych rzeczy niewiele da się poradzić.
21. W obozie rewolucjonistów Przechrzta pobudza sobie podobnych do dalszej walki, mówi o zasadności jej pojęcia, nie tylko w imię interesu społecznego, ale i walki religijnej.
22. Po Przechrztę przychodzi Leonard, który oznajmia mu, że chce go widzieć wódz – Pankracy.
23. Pankracy dyskutuje o dalszych krokach z Leonardem, przekonuje go, że rozmowa z Mężem jest warta ryzyka. Chce go on przekonać do swoich racji i przeciągnąć na stronę rewolucjonistów.
24. Hrabia Henryk w towarzystwie Przechrzty, w przebraniu, przemierza obóz rewolucjonistów: widzi pełnię pijaństwa, zepsucia, upadku moralnego, ale i słyszy zasadne skargi w kierunku arystokracji, które wywołują  w ludzie chęć zemsty.
25. Spotkanie Henryka z Pankracym, które jest równoznaczne z konfrontacją dwóch punktów widzenia. Pankracemu nie udaje się przeciągnąć Henryka na stronę rewolucji. Hrabia broni tradycji, przodków i wiary. Wierzy w posłannictwo arystokracji.
26. Henryk zostaje namaszczony na wodza arystokracji, zapowiada walkę do samego końca.
27. Henryk rozmawia z Księciem i Baronem, którzy nie wierzą w zwycięstwo i są gotowi na pertraktacje z Pankracym.
28. Henryk neguje jakąkolwiek możliwość negocjacji z rewolucjonistami.
29. Mąż szuka syna, którego znajduje śpiewającego w wieży o nadchodzącej klęsce ojca.
30. Arystokraci próbują wszcząć bunt w obozie, ale im się to nie udaje, ruszają do ostatniej walki.
31. W wyniku jednego z ataków na zamek ginie Orcio.
32. Henryk przeklina poezję i popełnia samobójstwo, rzucając się w przepaść.
33. Do zamku wkracza Pankracy z Leonardem, ten pierwszy widzi jednak Chrystusa i umiera.

Charakterystyka bohaterów

Głównym bohaterem „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego jest Hrabia Henryk – Mąż. Jest to postać, która w dramacie występuje w dwóch „maskach”. Najpierw (w pierwszej i drugiej części dramatu) poznajemy go jako Męża – postać bliżej nieokreśloną, charakteryzowaną właściwie jedynie przez swój związek z Żoną i niezdrową fascynację poezją. W trzeciej i czwartej części „Nie-Boskiej komedii” postać ta występuje przede wszystkim jako hrabia Henryk – ojciec Orcia, mąż zmarłej Marii, przywódca obozu arystokracji, który walczy z Pankracym. W obu tych wcieleniach da się jednak rozpoznać drugie z nich (np. Żona zwraca się do Męża „Henryku”, z kolei Hrabia Henryk, rozmawiając np. z Filozofem, mówi o swoim wcześniejszym uwiedzeniu Poezją, sygnały przeklinającej go z zaświatów Marii także przypominają o przeszłości, Pankracy mówi o nim jako o poecie).
 
Jeśli uznać, że mamy do czynienia z jedną postacią, to Henryka poznajemy, kiedy ma ok. 21 lat. Bierze wtedy ślub z Żoną – Marią, jednak bardzo szybko orientuje się, że przeciętny związek małżeński mu nie wystarcza. Ujawnia się tutaj jako typowy bohater romantyczny:

• jest wybitnie uzdolnionym poetą,
• poezję traktuje jako cel swojego życia,
• pogardza, zwykłym, codziennym życiem,
• jest przekonany o swojej wyższości,
• oczekuje w swoim życiu wyższych uczuć, emocji, przeżyć, a to ma zapewnić mu właśnie Poezja uosabiająca idealną kochankę.

Niestety te właśnie cechy doprowadzają Męża do upadku. Daje się on bowiem uwieść wysłannicy szatana, duchowi piekielnemu, który pojawia się jednak w jego domu pod postacią pięknej Dziewicy. Duchowi udaje się go odciągnąć od rodziny, sprawić, że opuści ją w dniu chrztu własnego syna. Kiedy Mąż zdaje sobie sprawę z wielkości popełnionego błędu, rozpoznaje w duchu wysłanniczkę szatana, ale jest już za późno. To nie czysta „żywa poezja”, jakiej pragnął Mąż, a uosobienie poetyckiej prozy, która z prawdziwą poezją nie ma nic wspólnego. Dziewica uosabia egzaltowaną poezję, która w życiu przynosi tylko zgubę. Tak dzieje się w przypadku Męża – po powrocie do domu odkrywa on, że żona popadła w obłęd. Przed śmiercią przeklina swojego Męża i zapowiada prześladowania syna, Orcia.

Henryk w drugiej części „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego jest już zupełnie innym człowiekiem. Można uznać, że w jakiejś mierze to kolejna w literaturze postać przechodząca spektakularną przemianę. Zamiast gonić za marą poezji, 36-letni Henryk staje się przede wszystkim:

• działaczem społecznym,
• przywódcą obozu arystokracji,
• obrońcą tradycji, historii przodków,
• wiernym wyznawcą wiary, której nie jest w stanie się sprzeniewierzyć nawet za cenę zachowania życia.

Henryk do końca walczy w imię wyznawanych przez siebie zasad. Jest przeciwnikiem rewolucji, ponieważ jest przekonany, że odwrócenie stosunków społecznych wcale na trwałe nie poprawi sytuacji w kraju, tylko jeszcze bardziej ją skomplikuje. Utwierdza go w tym wędrówka przez obóz rewolucjonistów przypominająca bardzo wyraźnie podróż Dantego do piekła razem z Wergiliuszem. Jednocześnie Henryk przeżywa osobisty dramat, obserwując chorego syna, którego regularnie nawiedza zmarła matka. Henryk zarówno jako Mąż, jak i późniejszy przywódca arystokracji prezentuje się jako mocna osobowość, wielki indywidualista, gotowy poświęcić się w imię (jak się okazuje czasami błędnych) miłości i przekonań.
 
Pozostali ważni bohaterowie „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego to:

Pankracy (imię to po grecku oznacza wszechwładcę) – człowiek „znikąd”, jak mówi o nim Henryk, przedstawiciel ludu bez przeszłości (nie wiadomo, kto jest jego przodkiem, w jakiej tradycji się wychował, z jakiej rodziny pochodził, wątpliwe jest także, czy przyjął chrzest); ten swój brak historii przekuwa jednak na wizję człowieka „z ludu”, który mówi w imieniu każdego z uciśnionych, poniżanych, wykorzystywanych; staje się przywódcą rewolucji. To postać bardzo silna, dorównująca Henrykowi, którego Pankracy postrzega zresztą jako równego sobie. Jego siłę i charyzmę widać w scenie przemowy, którą opisuje poeta w części trzeciej. Jawi się jako bohater uparty, konsekwentnie podążający wyznaczoną sobie ścieżką. To wszystko pozwala Pankracemu zostać przywódcą rewolucjonistów i pozyskać absolutny posłuch nawet wśród „elity” rewolucyjnej. Pozostali wodzowie się go boją i nawet jeśli mają wątpliwości, co do słuszności podejmowanych przez niego decyzji, ostatecznie mu się podporządkowują. Pankracy jest świadomy tego, jaką siłą dysponuje, zdaje sobie sprawę, że jego duch jest inny, wyższy od otaczających go postaci. To zaś sprawia, że czuje się samotny. Paradoksalnie, mimo rewolucyjnego hasła równości wszystkich, Pankracy pozwala się wyróżniać, nazywać „Wielkim Obywatelem”, na co ironicznie zwraca uwagę Henryk. Pankracy ma poczucie odpowiedzialności za los ludzi, którzy za nim podążają i to także budzi w nim wątpliwości co do podejmowanych decyzji. Pankracy jednak potrafi te chwile słabości przezwyciężyć. Podejmuje ryzyko, bierze za nie odpowiedzialność. Jest przekonany, że do obranego celu trzeba jednak dążyć za wszelką cenę. Cel uświęca środki, dlatego wszelka niemoralność, zbrodnia i przemoc są możliwe do zaakceptowania. Pankracy uważa, że nie ma czegoś takiego jak przeszłość, wobec której mamy jakieś zobowiązania. Liczy się tylko to, co jest teraz i jutro. Negując historię Pankracy jednak sam sobie do pewnego stopnia zaprzecza, ponieważ jednocześnie jest przekonany, że przyszłe pokolenia usprawiedliwią jego czyny, widząc, jak wiele dała im rewolucja. Pankracy trwa przy tej wierze do samego końca dramatu. Doprowadza swój obóz do zwycięstwa. W momencie ostatecznego rozstrzygnięcia przeżywa jednak przemianę. Mówi o tym, że na tych gruzach, do których doprowadziła przecież kierowana przez niego rewolucja, trzeba zbudować raj na ziemi, bo zbrodnie muszą zostać zmazane. Ten akt skruchy to jednak zbyt mało, dlatego Pankracy zostaje ostatecznie pokonany przez pojawiającego się na końcu Chrystusa.

Orcio – syn Henryka i Marii, w dniu jego chrztu Żona porzucona przez Męża przepowiada mu bycie poetą, ponieważ jest przekonana, że tylko w ten sposób chłopiec zasłuży na miłość ojca. Orcio zostaje więc obdarzony poetyckim geniuszem, patrzy na świat inaczej, rozmawia z duchami, zdaje się zupełnie nierealną postacią na scenie, na której właśnie toczy się rewolucja. Jest chłopcem wyjątkowo wrażliwym, przypomina Ofelię z „Hamleta”. Syn Henryka nigdy w pełni nie był tylko na ziemi, ale zawsze na pograniczu światów – codziennego i tego nadprzyrodzonego, zamieszkanego przez duchy. Zdolności Orcia są jednak zdecydowanie bardziej jego przekleństwem niż darem. Widzenie świata w inny sposób splecione jest ze stopniową utratą wzroku. Postępująca ślepota ujawnia fizyczny aspekt jego cierpienia, choć wydaje się, że większy ból sprawiają nawiedzające go wizje, na które nic nie może poradzić. Orcio zdaje się napiętnowany poezją. Dar innego widzenia świata przynosi dziecku jedynie cierpienie. W ten sposób Krasiński przekształca zarówno romantyczny wizerunek dziecka, jak i poety jako genialnego ślepca.

Maria / Żona – bohaterka raczej epizodyczna, natomiast jej zachowania są istotne przede wszystkim dla losów Orcia, którego już jako duch nawiedza i męczy, o co oskarża ją Henryk. Kiedy ją poznajemy jest ufną, kochającą żoną, której zależy jedynie na miłości męża i stworzeniu prawdziwego domu. Nie jest to kobieta ponadprzeciętna, uosabiająca idealną kochankę, dlatego też przegrywa z pojawiającą się u boku Męża Dziewicą. To kolejny element dyskusji Krasińskiego z ideałem miłości romantycznej. Dla Marii szczęście to wspólnota celów w małżeństwie. Nie jest ona w stanie zrozumieć, co doprowadza do tak dużej zmiany u Męża, cierpi po porzuceniu, w końcu jednak uświadamia sobie, że przegrała z poezją i – co dość zaskakujące – skazuje na bycie poetą własnego syna. Jest przekonana, że tylko dzięki temu ojciec będzie go kochał, ale tak naprawdę w ten sposób przeklina własne dziecko.

W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego ważni są także bohaterowie zbiorowi, którzy uosabiają dwie przeciwstawne sobie siły: rewolucjonistów i arystokratów.
Do obozu rewolucjonistów zaliczyć należy, oprócz Pankracego:

Leonard – to jeden z najważniejszych po Pankracym przywódców rewolucji, przewodzi wyuzdanym obrzędom, które mają dać podstawy nowej religii, tytułuje się kapłanem Wolności. Sam czuje się podporządkowany Pankracemu, którego traktuje niemal jak boga, mimo że niektóre jego decyzje, jak ta o spotkaniu z Henrykiem, są dla niego trudne do zaakceptowania. Postać Leonarda pokazuje, jak bardzo rewolucjoniści potrzebowali czegoś na kształt nowej religii, a jednocześnie jak bardzo te pseudoobrzędy podsycały jedynie żądzę mordu.

gen. Bianchetti (jego nazwisko po włosku oznacza bielidło) – wojskowy, który planuje atak na Okopy Świętej Trójcy, Henryk poznaje go podczas wędrówki po obozie; generał uznaje siebie za wyjątkowo uzdolnionego stratega, ale mimo sprzyjania rewolucji planuje przejęcie władzy nad światem, który powstanie po niej; dla Henryka stanowi on dowód na to, że po rewolucji przyjdzie kolejna „arystokratyczna” władza.

bohater zbiorowy – grupę rewolucjonistów Krasiński prezentuje bardzo dokładnie dzięki wędrówce Henryka przez ich obóz; oczami Henryka możemy zobaczyć przede wszystkim masę ludzką, która ma dość poniżenia, cierpienia, wykorzystywania, upodlenia wręcz, pragnie więc zemsty i wyrównania rachunków; rewolucjonistami kieruje chęć odpowiedzi na cierpienie, jakiego doświadczali ze strony arystokratów przez długie lata; to ma być więc rewolucja totalna oparta na idei równości wszystkich obywateli (choć samo wyróżnienie Pankracego już przeczy możliwości realizacji); minusem myślenia większości rewolucjonistów jest niewątpliwie to, że jedyne, o czym myślą to odwrócenie porządku, w planach nie ma gruntownej przebudowy systemu społecznego, a jedynie zamiana miejsc; nawet odrzucenie wiary chrześcijańskiej polega na zastąpieniu jej pseudoobrzędami rewolucyjnymi (którym przewodzi Leonard); paradoksalnie obóz ten (z innych co prawda powodów) jest prezentowany nie mniej negatywnie niż arystokraci, choć dostrzega się realne powodu buntu społecznego. W skład tej grupy wchodzą chłopi, robotnicy, lokaje, służące, rzemieślnicy.

Z kolei po stronie arystokracji oprócz Henryka nie wyróżnia się nikt. Całą grupę tworzą hrabiowie, baronowie i książęta, którzy przebywają w Okopach Świętej Trójcy. To przedstawiciele grupy zdeprawowanej, upojonej posiadaną jeszcze do niedawna władzą, zszokowani buntem podległych im do tej pory chłopów, lokajów. Krasiński w „Nie-Boskiej komedii” prezentuje ich jako oportunistów pozbawionych jakiejkolwiek moralności, nieokazujących (poza Henrykiem) jakiegokolwiek poczucia honoru. Henryk dostrzega te wszystkie błędy, które im zresztą wypomina, wskazując na brak zainteresowania z ich strony losami ojczyzny, za którą powinni czuć się odpowiedzialni. To jednostki niezainteresowane jakąkolwiek pracą, próżniacy skupieni na własnej wygodzie i przyjemności. Arystokracja prezentowana przez Krasińskiego w „Nie-Boskiej komedii” to groteskowy obraz warstwy, która powinna prowadzić naród i czuć się za niego odpowiedzialna. Arystokraci przedstawiani są jako grzeszni, cierpiący przyjemność z upokarzania słabszych od siebie, krzywdzący i wykorzystujący innych. Krasiński bardzo mocno podkreśla porzucenie przez nich takich obowiązków jak troska o lud, jego edukację, walka o ojczyznę, tradycję, wiarę. Towarzysze Henryka to głównie tchórze, antyintelektualiści, którzy nie potrafią patrzeć dalej niż pozwala im na to zainteresowanie własną wygodą.

Czas i miejsce akcji

Czas i miejsce akcji w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego nie są precyzyjnie określone. Większość przestrzeni nie odsyła do żadnych konkretnych miejsc, oprócz Okopów Świętej Trójcy, które znajdują się na Podolu. Podobnie jest w przypadku czasu wydarzeń tego dramatu. Właściwie trudno określić, kiedy rozgrywa się akcja, pojawiają się pewne nawiązania do wydarzeń historycznych, natomiast nie ma żadnej wskazówki, która sugerowałaby, w jakim przedziale czasowym rozgrywają się wydarzenia.

Możemy natomiast z całą pewnością stwierdzić, że „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego nie realizuje Arystotelesowskiej zasady trzech jedności. Dotyczy to zarówno zasady miejsca, czasu, jak i akcji. Mamy tutaj do czynienia z akcją, która rozpoczyna się ślubem Henryka i Marii, w drugiej części na początku Orcio, czyli ich syn, ma już 9 lat, pod koniec tej samej części lat 14-15. Trudniej dokładnie ustalić, ile lat chłopiec ma w części III i IV, których nie oddziela już taki duży dystans czasowy. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że wydarzenia zaprezentowane w „Nie-Boskiej komedii” obejmują okres dłuższy niż 15 lat. Można więc zakładać, że jest to kilkadziesiąt lat.

Podobnie rozległe są przestrzenie, w których dochodzi do konkretnych wydarzeń. Nie są one precyzyjnie ulokowane na mapie, natomiast mamy do czynienia z miejscami symbolicznymi, o dość czytelnej semantyce, związanych z określonymi wyobrażeniami. Są to:

• drewniany kościółek,
• zamek zamieszkany przez Henryka i jego żonę Marię,
• ogrody otaczające zamek,
• lochy zamku,
• szpital wariatów,
• cmentarz,
• obóz rewolucjonistów znajdujący się na dzikim terenie,
• górzysta przestrzeń, gdzie prowadzi Henryka Dziewica.

Jedynym konkretnym miejscem, do którego odsyła przestrzeń wyobrażeniowa w dramacie, są Okopy Świętej Trójcy na Podolu, znajdujące się na terenie dzisiejszej Ukrainy. To miejsce wyjątkowo symboliczne dla polskiej historii i tradycji walk związanych z rozbiorami. W zamku tym bowiem ukrywali się konfederaci barscy pod przywództwem Kazimierza Pułaskiego. Konfederacja barska była buntem szlachty wobec Augusta Poniatowskiego. Do tego zbrojnego buntu doprowadziła przede wszystkim postawa ostatniego polskiego króla wobec Rosji. Konfederaci przedstawiali się natomiast jako obrońcy nie tylko samej ojczyzny, ale i wiary katolickiej wobec prawosławnej Rosji, którą rządziła w tamtym czasie caryca Katarzyna II.  Ulokowanie właśnie w tym miejscu obozu arystokratów ma więc szczególne znaczenie.

W trakcie akcji najczęściej przywoływanym wydarzeniem historycznym jest jednak Rewolucja Francuska (1789–1799). Do tego momentu w historii odwołują się przede wszystkim buntownicy z Pankracym na czele, w pieśniach śpiewanych przez kolejne chóry pojawia się kilkukrotnie symboliczna czapka frygijska, kobieta każe Henrykowi mówić do siebie obywatelko, hasła wolności i równości to także czytelne nawiązanie do wydarzeń z końca XVIII wieku. Wspomina się także powstanie listopadowe, ale jest ono ukryte pod warstwą aluzji.

Geneza utworu i gatunek

„Nie-Boską komedię” Zygmunt Krasiński napisał w roku 1833. Miał wtedy dopiero 21 lat. Był więc bardzo młodym poetą, który zamierzał zabrać jednak stanowczy głos w sprawie wszelkich rewolucji. Dla pokolenia Krasińskiego bardzo żywe było nie tylko wspomnienie powstania listopadowego, które wybuchło 3 lata wcześniej. Istotnym punktem odniesienia dla każdego romantyka była rewolucja francuska, a także rodzime rewolucje (takie jak choćby ukazywana przez Słowackiego w „Śnie srebrnym Salomei” hajdamaczyzna, bunt Chmielnickiego itd.). „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego była więc pomyślana jako głos wobec rewolucji i powstania jako takich. Nie bez znaczenia w kształtowaniu poglądów młodego poety był fakt, że jego ojciec był związany z dworem carskim i był negatywnie nastawiony wobec powstania i zbrojnych wystąpień przeciwko carowi, którego uznawał za prawowitego władcę polskich ziem. Generał Krasiński uznawał każdą próbę powstania za wywrotową i przynoszącą znacznie więcej szkód niż korzyści. Nawet u osób popierających powstanie listopadowe jego brutalne skutki wywoływały refleksję dotyczącą zasadności tego typu walki przeciwko caratowi.

Młody Krasiński w „Nie-Boskiej komedii” pokazuje rewolucję jako brutalną, niebezpieczną siłę, która nie prowadzi jednak do prawdziwej zmiany, a jedynie odwrócenia (i to wyłącznie czasowego) ustanowionego (i uświęconego) porządku. Pisarz zdaje się mówić, że jedyne, do czego rewolucja totalna może doprowadzić, to upadek świata, ale z pewnością nie jego realna przebudowa i odnowa. „Nie-Boska komedia” pokazuje starcie dwóch sił – rewolucjonistów i arystokratów – które prezentują się jako równie złe. Grzechy każdej z grup są inne, natomiast wygrana żadnej ze stron nie gwarantuje przywrócenia porządku. Rewolucjoniści pragną jedynie zemsty, mordu i rozpusty, z kolei arystokraci nie mają w sobie żadnego potencjału, aby przyjąć obowiązki, które wynikają z ich pozycji.

„Nie-Boska Komedia” to jedna z najważniejszych polskich realizacji dramatu romantycznego:

• gatunku synkretycznego łączącego epikę, lirykę i dramat: widać to doskonale w połączeniu narracyjnych didaskaliów, lirycznych apostrof poety poprzedzających kolejne części właściwego dramatu, a także w pieśniach rewolucjonistów. Warto podkreślić, że każdy z czterech aktów dramatu poprzedzony jest bardzo specyficznymi, narracyjnymi didaskaliami. Pisane są one zrytmizowaną prozą, wprowadzają jednak nie tylko w przestrzeń wydarzeń, ale i ich główną problematykę. Jednocześnie w wypowiedziach bohaterów (np. Orcia) pojawiają się fragmenty typowo liryczne. „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego to dramat, w którym synkretyzm tak rodzajowy, jak i gatunkowy jest bardzo mocno widoczny.
• gatunku wyrastającego ze sprzeciwu wobec poetyki klasycystycznej opartej na Arystotelesowskiej zasadzie trzech jedności: Krasiński nie trzyma się zasady jedności czasu (zamiast jednego dnia wydarzenia rozgrywają się na przestrzeni kilkudziesięciu lat), miejsca (nie ma jednej przestrzeni, jest ich wiele, często od siebie oddalonych, dynamicznie się zmieniających), akcji (akcja nie biegnie z punktu A do punktu B, mamy wiele scen epizodycznych, wątek rewolucji pojawia się dopiero pod koniec części II i w pełni w III i IV; I część w dużym stopniu wydaje się mocno oderwana od historii starcia arystokratów i rewolucjonistów; zakończenie dramatu pozostaje w dużym stopniu otwarte),
• zorientowanego wokół postaci bohatera romantycznego: Henryk, jak na taką postać przystało, jest indywidualistą, niepogodzonym ze światem, tęskniącym za wyższą ideą, postacią o nie do końca jasnej biografii; jest zarówno romantycznym kochankiem, przeklętym poetą, jak i walczącym dowódcą skazanym na porażkę,
• dopuszczającego udział świata nadprzyrodzonego w przebiegu akcji: w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego pojawia się Anioł Stróż, Chór Duchów Złych, Dziewica, głos ducha Marii, Chrystus Zwycięzca.

Warto także zwrócić uwagę na charakterystyczny dla romantyzmu frenetyzm, a więc operowanie bardzo mocno przemawiającymi do wyobraźni odbiorcy obrazami śmierci, grozy, cierpienia. Krasiński w tym typie obrazowania jest podobny do Juliusza Słowackiego (choćby ze „Snu srebrnego Salomei”). Obóz rewolucjonistów jest przedstawiony w sposób bardzo sugestywny. Poeta operuje tutaj środkami stylistycznymi tak, aby wzbudzić w swoim odbiorcy jak najmocniejszą reakcję na bardzo sugestywne obrazy. 

Problematyka

Problematyka „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego jest wielowątkowa. Dramat podejmuje zarówno kwestie metafizyczne, historyczne, jak i te związane z estetyką romantyczną. Krasiński pyta o rolę poezji, wizję poety, cenę, jaką płaci się za nadrozumienie rzeczywistości, dostrzeganie takich jej aspektów, jakie nie są dostępne wszystkim. Co ciekawe, utwór wydany w latach 30. XIX wieku polemizuje z wieloma już wtedy powszechnie przyjętymi romantycznymi wyobrażeniami – miłości, twórczości, dziecka, romantycznego bohatera.
 
Niewątpliwie jednak jednym z kluczowych problemów podjętych w „Nie-Boskiej komedii” jest próba oceny rewolucji.

• Krasiński dostrzega i uznaje powody, dla których dochodzi do przewrotu.
• Oskarżenia pod adresem arystokracji dotyczą przede wszystkim jej lenistwa, warcholstwa, niechęci do podejmowania obowiązków wynikających z zajmowanej w społeczeństwie pozycji. Wskazuje na to rozmowa Henryka z Pankracym, a także późniejsza wypowiedź hrabiego skierowana już wprost do przedstawicieli tego stanu. Wypomina się arystokratom: nieróbstwo, skupienie na własnych przyjemnościach, antypatriotyzm, wykorzystywanie biedniejszych od siebie.
• Jednocześnie jednak w wizji Krasińskiego zaprezentowanej w „Nie-Boskiej komedii” nie ma właściwie nawet cienia nadziei, że rewolucja przyniesie jakąś istotną zmianę w rzeczywistości społecznej.
• To negatywne oblicze rewolucji pokazuje przede wszystkim wędrówka Henryka przez obóz rewolucjonistów. Czytelnie nawiązuje ona do wędrówki Dantego po kręgach piekielnych. Henryk napotykając kolejnych przedstawicieli buntowników, poznaje powody, które sprawiły, że zdecydowali się oni wystąpić przeciwko arystokratom, jednocześnie ma okazję zobaczyć „grzechy” samych rewolucjonistów – rozpustę, żądzę zemsty, pijaństwo, gotowość do mordu, a także ogromną zawiść i chęć odwetu za wszelką cenę.
• Wizyta Henryka w obozie rewolucjonistów ujawnia także bardzo wyraźnie, że za tym buntem nie kryje się żadna pozytywna koncepcja zmiany. Rozmowa z gen. Biachiettim pokazuje, że jedyne o czym on marzy, to taka sama władza, jaką posiadali do tej pory arystokraci. Rewolucjoniści z jednej strony bardzo mocno krzyczą o równości, każą wszystkich tytułować obywatelami, a jednak sami wywyższają Pankracego. Próbują tworzyć własną religię, która jest przede wszystkim groteskowym zaprzeczeniem chrześcijaństwa. To wszystko sprawia, że Pankracy wkraczając do Okopów Świętej Trójcy, odczuwa skruchę, mówi o konieczności zbudowania nowego świata, spokoju i wynagrodzeniu wszystkim tego ogromnego niepokoju.
• Krasiński w „Nie-Boskiej komedii” prezentuje stanowisko wynikające z braku wiary w ożywczy potencjał rewolucji. Widać wyraźnie, że jego sympatia sytuuje się bardziej po stronie arystokratów, mimo że uznaje on błędy własnej klasy. Za ten konserwatyzm, brak postępowości niejednokrotnie twórczość Krasińskiego była potem atakowana.

Grzechy arystokracji nie pozostają jednak przemilczane. W „Nie-Boskiej komedii” bardzo wyraźnie się o nich mówi, nazywając przewinienia arystokracji bardzo jednoznacznie. Dyskusja Henryka z Pankracym to jednak bardzo wyraźne przypomnienie podstawowych obowiązków tej grupy społecznej i wyraz nadziei, że jest ona w stanie się tego zadania podjąć:

• Zdaniem Henryka arystokracja to przede wszystkim dziedzice i obrońcy tradycji polskiej, to oni przechowują pamięć o historii, o sile narodu, o jej dokonaniach. Tylko właściwie arystokracja jest w stanie zadbać o archiwum narodowych skarbów w postaci języka, pamięci historycznej, nauki, kultury i sztuki.
• Arystokracja jest w stanie zdaniem hrabiego prowadzić lud, przewodzić mu, zadbać o spokój i postęp, a także stopniowy rozwój. Wymaga to zmiany myślenia aktualnych przedstawicieli tej warstwy społecznej, ale zdaniem Henryka możliwy jest powrót do tych podstawowych zadań arystokracji, wyznaczonych jej przez pozycję społeczną. Henryk dużo mówi o poczuciu odpowiedzialności i konieczności przyjęcia nie tylko praw wynikających ze statusu społecznego, lecz także obowiązków, których jest on źródłem.
• W końcu arystokracja prezentowana jest w „Nie-Boskiej komedii” jako obrończyni wiary chrześcijańskiej. Henryk bardzo mocno zwraca na to uwagę, wskazując to jako główny powód, dla którego nie mógłby przejść na stronę Pankracego. Wizerunek Przechrztów, którzy chcą przejąć władzę i obalić chrześcijaństwo, przywracając judaizmowi pozycję podstawowej religii, potwierdza jego stanowisko. Atak na chrześcijaństwo widać także bardzo mocno w pseudoobrzędach pod przewodnictwem Leonarda. Widać tutaj absolutne zepsucie moralne, rozpustę, upadek człowieka, który na siłę stara się odciąć od Boga.

Warto pamiętać, że z czasem Krasiński był bardzo mocno krytykowany za stanowisko wyłaniające się z „Nie-Boskiej komedii”, ponieważ stawiało ono całą walkę niepodległościową pod znakiem zapytania. Traktowano także ten dramat jako chęć usprawiedliwienia się syna wiernego carowi generała, dlaczego nie wziął udziału w powstaniu listopadowym. Krasiński, szczególnie na tle znacznie bardziej odważnych wypowiedzi Adama Mickiewicza czy Juliusza Słowackiego, był postrzegany jako zajadły konserwatysta, broniący interesów warstwy społecznej, z której się wywodził. Wypominano mu arystokratyczny reakcjonizm, bierność, przyjmowanie wygodnej pozycji obserwatora, który nie chce wziąć odpowiedzialności za losy kraju.
 
Problematyka związana z wizją rewolucji prezentowaną przez Krasińskiego w „Nie-Boskiej komedii” uruchamia dyskusję dotyczącą problemów historiozoficznych, a więc dotyczących sposobu widzenia rozwoju historii, jej sensowności, przyczyn określonych zmian i ich konsekwencji.

• Sam tytuł „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego i nawiązanie do „Boskiej komedii” Dantego, wędrówki przez piekło zdaje się sugerować, że świat został przez Boga porzucony i historia toczy się bez jakiejkolwiek boskiej kontroli. Wielokrotnie w wypowiedziach bohaterów pojawia się przekonanie, że Bóg nie interweniuje w historię świata. Takie przekonanie mają przede wszystkim rewolucjoniści, dla których brak Boga w świecie staje się usprawiedliwieniem do bezpardonowej walki o własne prawa.
• Jednocześnie jednak widać potrzebę zastąpienia wizji Boga jakimś innym konstruktem. Bohaterowie w obozie rewolucjonistów dużo miejsca poświęcają dyskusji o potrzebie budowy nowego świata (Chór Artystów, Chór Duchów). Wszystkie pseudoobrzędy pod wodzą Leonarda to wyraźny sygnał potrzeby świadomości istnienia pewnej wyższej niż jednostka siły. Wyrazem tego samego pragnienia jest wywyższenie przez rewolucjonistów samego Pankracego, na co Henryk bardzo ironicznie zwraca uwagę.
• W dramacie od początku pojawiają się także sygnały istnienia opieki boskiej nad światem, mimo że można je zlekceważyć albo uznać, że giną one na tle wszystkich okropieństw, zła i przemocy dominujących w świecie. Ostatecznie jednak, przede wszystkim w świetle zakończenia i reakcji Pankracego na postać Chrystusa, Krasiński okazuje się wyznawcą popularnego wśród romantyków prowidencjalizmu.
• Prowidencjalizm wyrasta z przekonania, że nad światem i jego losami czuwa Opatrzność. Jest to pogląd historiozoficzny i filozoficzny jednocześnie, który zakłada, że np. Bóg-Sędzia kieruje losami ludzi i świata. Autorem tego poglądu w chrześcijaństwie jest św. Augustyn. Prowidencjalizm zakłada, że wszystkie losy człowieka, poszczególnych krajów, wojny i inne wydarzenia wpisują się w boski plan dziejów, którego celem jest ostateczny powrót człowieka do stanu sprzed wygnania z raju.
• W romantyzmie prowidencjalizm stanowił jeden z elementów mesjanizmu polskiego, bardzo mocno rozpowszechnionego wśród polskich twórców (w różnych okresach wyznawał go zarówno Mickiewicz, jak i Słowacki, najważniejszą postacią był za to Andrzej Towiański). Wyznawcom mesjanizmu towarzyszyło bowiem przekonanie, że Polacy w tym boskim planie dziejów mają do odegrania szczególną misję, jaką jest cierpienie za grzechy Europy, poświęcenie się na rzecz odkupienia win całego kontynentu.

Ważnym zagadnieniem podejmowanym, szczególnie w pierwszej części dramatu „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego jest wizja poezji i poety.

• Początek „Nie-Boskiej komedii”, epicki wstęp do całego dramatu traktować można jako wypowiedź metatekstową, świadomie przekraczającą granice sceny po to, by wyraźnie zaprezentować stanowisko poety, który mówi o błędnym postrzeganiu poezji.
• Wstęp do części I pokazuje wyraźnie, że wielu (tak twórców, jak i czytelników) postrzega poezję jako absolutną, w pełni skończoną, idealną, pełnię wszystkiego, która jest celem samym w sobie.
• Poeta wyraźnie jednak sygnalizuje zagrożenie, jakie istnieje w takim postrzeganiu poezji. Jest to przede wszystkim ryzyko uczynienia z poezji idola, bożka, który skupia całą naszą uwagę. Krasiński zdaje się od samego początku „Nie-Boskiej komedii” sygnalizować, że poezja nigdy nie może być celem samym w sobie. Takie podejście do niej jest prostą drogą do porażki i upadku. Poezja może jednak popchnąć człowieka do samodoskonalenia się: bycia lepszym dla innych, o silniejszej wierze, gotowości do działania. Przebywanie wyłącznie w świecie poezji bez żadnego zainteresowania rzeczywistością grozi kompletnym zachwianiem równowagi w życiu. To zresztą przypadek, który spotyka Henryka – jako Mąż daje się uwieść Dziewicy uosabiającej te wszystkie poetyckie tęsknoty i na rzecz nadziei związku z nią porzuca Żonę i swoje jedyne dziecko. Nie bez powodu Maria przeklina go za to i ściga do samego końca jako duch. 
• Wyobrażeń o poezji pojawia się więcej. Nie jest to wyłącznie sentymentalne marzenie Henryka, które okazuje się zupełną ułudą. Swoją wizję poezji ma także Żona-Maria. Symbolem jeszcze innej wizji poezji albo jej dopełnieniem jest wizerunek Orcia.
• Maria postrzega poezję jako zestaw umiejętności, zdolności, o które trzeba prosić. Bycie poetą – przez jej związek z Henrykiem – jawi się jej jako ogromny zaszczyt, który jest w stanie zyskać poecie ogromny szacunek. Jednocześnie jednak nienawidzi ona Henryka za to, że wybrał poezję zamiast rodziny i nawet ostatni jej głos, już po tym jak Henryk się rzuca w przepaść, na to wyraźnie wskazuje.
• Orcio to postać, która rozmontowuje idealistyczne wyobrażenia na temat poety. Jego widzenie świata ponadnaturalnego wcale nie przypomina łaski, tylko karę, w wyniku której chłopiec jest samotny, zupełnie niezrozumiały przez innych, wyłączony niejako ze zwykłego świata. Ślepota także nie jest prezentowana jako dar, ale przerażająca choroba, której cierpienia nie niweluje widzenie „oczami duszy”. W końcu bycie poetą w przypadku Orcia wydaje się przekleństwem.

Zygmunt Krasiński zdaje się w „Nie-Boskiej komedii” demontować wszelkie wyobrażenia na temat poezji. Odziera ją z sentymentalnych wyobrażeń, neguje stawianie jej na piedestale bez myślenia o tym, jak można za jej pomocą działać w świecie, w końcu pokazuje bardzo skomplikowaną pozycję poety.  Henryk-Mąż jako poeta to postać, która:

• jest rozdwojona, żyjąca na krawędzi życia ziemskiego i poetyckiego,
• jest ponadprzeciętna, wyróżniająca się na tle innych, ale przez to bardzo samotna,
• jest jednostką tragiczną, nie będzie bowiem nigdy w stanie pogodzić wymagań życia ziemskiego z poetyckim widzeniem świata,
• stale próbuje uzgodnić pragnienia typowo ludzkie (np. założenie rodziny) z pragnieniami poetyckimi (np. wybitności, sławy, chwały).

„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego nie jest jednak wyłącznie dramatem o rewolucji, walce klas czy też wizji poezji. Jest to również – szczególnie w pierwszych dwóch częściach – dramat rodzinny.

• Krasiński przedstawia na początku dramatu sytuację wręcz idealną: Mąż-Henryk wybiera na swoją partnerkę piękną Marię, z którą właśnie bierze ślub. Wszystko zdaje się zapowiadać pełnię szczęścia, młoda para nie widzi świata poza sobą, czuwa nad nimi Anioł Stróż.
• Szybko jednak okazuje się, że Chór Duchów Złych planuje sprawdzić silną wolę wierności i uczciwości Henryka, nasyłając na niego ducha piekielnego przypominającego piękną Dziewicę.
• Pojawienie się Dziewicy w życiu Henryka natychmiast zmienia jego spojrzenie na własne życie. Budzą się poetyckie tęsknoty, marzenie o oderwaniu się od przyziemnego życia, bycia „ponad” wszystkim. Uświadamia sobie, że to życie, które aktualnie ma, zupełnie nie spełnia jego oczekiwań, nie jest tym, o czym zawsze marzył. Maria traci w jego oczach, a całą uwagę mężczyzna zaczyna kierować w stronę Dziewicy.
• Ostatecznie Henryk decyduje się porzucić rodzinę – nie tylko Marię, ale i własnego syna, Orcia – i podążyć za Dziewicą. Prezentuje się tutaj jako egoista, człowiek samolubny, skoncentrowany wyłącznie na własnych marzeniach i pragnieniach, niezwracający zupełnie uwagi na to, jaką krzywdę wyrządza swoim najbliższym.
• Ceną za ten egoizm, brak wierności i przekonanie o prawie do walki o siebie kosztem innych będzie rozpad jego rodziny. Kiedy Henryk orientuje się, że Dziewica była jedynie widmem, marą, oszustwem, najpierw chce się rzucić w przepaść, ale dzięki opiece Anioła wraca do domu. Tutaj jednak dowiaduje się, że żona jest w szpitalu dla psychicznie chorych. Spotkanie z nią uświadamia mu, jakie przekleństwo rzuciła na syna, wieszcząc mu bycie poetą.
• Orcio zdaje się ponosić konsekwencje błędnych wyborów rodziców. To on płaci największą cenę za to, że Henryk i Maria nie potrafili stworzyć prawdziwego związku. Chłopiec stopniowo traci wzrok, nękają go wizje matki przemawiającej do niego z zaświatów, widzi przyszłość ojca. Nawet śmierć chłopca zdaje się groteskowo-ironiczna. Ginie on od jednego ze strzałów niewymierzonych wcale w niego.
• Krasiński przez historię Henryka, Marii i Orcia pokazuje rozpad rodziny, w której relacje nie są oparte na sile prawdziwych uczuć. Rodziny, której stabilność została podkopana przez sentymentalne wizje ojca, który pragnął zostać poetą. Tym samym Krasiński pokazuje, jak destruktywną rolę w życiu człowieka może odegrać źle rozumiana poezja.

Biografia autora

Zygmunt Krasiński urodził się 19 lutego 1812 roku w Paryżu. Był polskim hrabią, poetą, dramatopisarzem, a także autorem powieści i filozofem. Zalicza się go do elitarnego grona tzw. trzech wieszczów romantycznych, obok Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego. Postawa poety, szczególnie wobec tak ważnej dla tradycji powstań różniła się jednak znacznie od tej, prezentowanej przez dwóch pozostałych poetów. Zaważyło na tym w dużej mierze pochodzenie Krasińskiego.
 
Zygmunt Krasiński herbu Ślepowron był synem Wincentego Krasińskiego i Marii Urszuli Krasińskiej, z domu księżniczki Radziwiłłówny. Pochodził więc z bardzo arystokratycznej, dobrze sytuowanej rodziny. Jego ojciec dowodził polskim pułkiem szwoleżerów gwardii Napoleona, natomiast po klęsce wojsk francuskich stał się lojalnym generałem w służbie cara Aleksandra I. Cała rodzina Krasińskiego była blisko związana z dworem, negatywnie więc oceniała wszelkiego rodzaju wystąpienia zbrojne przeciwko caratowi.
 
Młodość Zygmunta Krasińskiego wiąże się z Warszawą i Opinogórą, gdzie znajdowała się rodzinna siedziba Krasińskich i charakterystyczny neogotycki zamek. Młody Krasiński w młodości bardzo często chorował. Był jednocześnie bardzo zdolny. Uczył się więc pod czujnym okiem najlepszych guwernerów. Dzięki temu do szkoły wrócił, zdając egzamin bezpośrednio do klasy maturalnej. Zdał egzamin dojrzałości w 1827 roku, co oznaczało, że jeszcze przed ukończeniem 16. roku życia rozpoczął studia prawnicze. Na Uniwersytecie Warszawskim studiował między 1827 a 1829 rokiem.  Nie był to jednak okres dla młodego Krasińskiego łatwy, przede wszystkim ze względu na postać ojca. W 1828 roku przed sejmem Królestwa Polskiego stanęli członkowie Towarzystwa Patriotycznego oskarżeni o zbrodnię stanu. Za ich ukaraniem głosował jedynie generał Krasiński. Na uczelni wybuchły demonstracje przeciwko tej decyzji. Zygmunt został zmuszony do dokonania wyboru między ojcem a ojczyzną. Nie potrafił jednak opowiedzieć się przeciwko ojcu, a tym samym nie wziął udział w patriotycznej demonstracji, za co spotkał go uczelniany ostracyzm. Relegowano go także z uczelni. Generał Krasiński podjął więc decyzję o tym, że Zygmunt zacznie studiować w Genewie. To otworzyło okres intensywnych podróży Krasińskiego. Na Zachodzie doszło do dynamicznego rozwoju jego talentu literackiego. Zarówno w Genewie, jak i Rzymie miał okazję studiować historię powszechną, filozofię, czytał  poetów francuskich i angielskich. To jednak nie wszystko. Brał udział także w wykładach z ekonomii politycznej, uczył się matematyki stosowanej. Ćwiczył się także w języku angielskim, jak i uprawiał fechtunek.

Jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego poznał w 1830 roku Adama Mickiewicza. Był to czas, kiedy Krasiński bardzo intensywnie zabiegał o względy Henriett Willan. Sam wybuch powstania ponownie wymusił na nim dokonywanie wyboru między patriotyczną walką a wiernością ojcu i jego wyborom politycznym. Generał Krasiński był oczywiście przeciwko powstaniu, uciekł z Warszawy do Petersburga po jego wybuchu i uniemożliwił synowi jakąkolwiek formę zaangażowania się w walki. Latem 1832 roku generał wezwał syna do Polski, potem Zygmunt wyjechał do Petersburga. Wziął udział w audiencji u cara, co cieszyło jego ojca, który planował dla syna karierę polityczną. Zygmunt jednak zupełnie inaczej wykorzystał tę szansę, uzyskując od cara zgodę na wyjazd zagraniczny, by podreperować zdrowie. Skorzystał z tej możliwości, wyjechał na Zachód, gdzie przebywał aż do 1838 roku.

Rok 1833 to wybuch możliwości twórczych Zygmunta Krasińskiego. W tym samym roku wydaje powieść „Agaj-Han” i zaczyna pracę nad „Nie-Boską komedią”. Dramat pisze w bardzo szybkim tempie. Już po kilku miesiącach jest on gotowy. Ukazuje się jednak drukiem dopiero w 1835 roku w Paryżu. Krasiński wydaje go anonimowo, aby uniknąć możliwych rosyjskich represji. W 1836 roku wydaje drugie swoje najbardziej znane dzieło, czyli dramat „Irydion”. Obydwa dramaty dedykowane są Marii, pod imieniem której skrywa się Joanna Bobrowa. W latach 1834-1838 Krasiński był bardzo mocno z nią związany. Relacja ta była burzliwym romansem, który trwał prawie 4 lata.
 
Po okresie kilkuletnich podróży Krasiński w 1838 roku wraca do kraju. Szybko jednak na nowo go opuszcza, aby udać się w kolejną długą zagraniczną podróż. Tym razem motorem, który pcha Krasińskiego, jest miłość do poznanej w 1838 roku w Neapolu Delfiny Potockiej. Rozwijające się uczucie nie przeszkadza jednak poecie tworzyć. W okresie kolejnych podróży Krasiński pisze „Trzy myśli Ligęzy” oraz „Przedświt”. W tym czasie jednak ojciec wywiera na synu ogromną presję i zmusza właściwie do małżeństwa z Elizą z Branickich. Zygmunt spełnia wolę ojca, mimo że cały czas kocha Delfinę. Do ślubu dochodzi 26 lipca 1843 roku. Małżeństwo nie oznacza jednak końca romansu z Potocką, który trwa nadal. W tym czasie żona urodziła mu dwóch synów i dwie córki. Małżeństwo jednak właściwie od samego początku jest nieudane. Wpływ ma na to nie tylko oczywisty romans Zygmunta z Delfiną, lecz także coraz gorszy stan zdrowia poety, problemy finansowe, a także śmierć najmłodszej córki w 1857 roku. Małżeństwo mierzy się z kolejnymi kryzysami i dopiero właściwie pod koniec życia Zygmunt docenia swoją żonę, jej zaangażowanie, dobro oraz troskę o dom, jaką nieustannie się wykazywała.  
 
W całym dorobku pisarskim Krasińskiego ważne miejsce zajmuje twórczość epistolograficzna. Zachowała się obszerna korespondencja, którą prowadził z wieloma osobami. Listy przyjmowały formę dyskusji politycznych, światopoglądowych, czasami były relacjami z podróży. Szczególnie ciekawa jest korespondencja, którą przez 20 lat Krasiński prowadził z Delfiną Potocką. Jest to wyjątkowe osiągnięcie tzw. epistolografii miłosnej, a jednocześnie listy Krasińskiego stanowią często formę dziennika romantycznego poety. Lektura tej korespondencji pozwala poznać wiele szczegółów jego życia, o których bez tych listów nie mielibyśmy szansy się dowiedzieć. Korespondencja z Potocką obejmuje 3,5 tysiąca zachowanych listów.  

Mimo problemów w życiu osobistym Krasiński dalej publikuje. W 1845 roku wydaje „Psalmy przyszłości”, które są najbardziej wyraźnym dowodem przyjęcia przez niego koncepcji mesjanistycznych i połączenia jej z własnym stanowiskiem dotyczącym ideologii rewolucyjnej. Wydanie tego utworu prowokuje Juliusza Słowackiego do poważnej polemiki w postaci „Odpowiedzi na Psalmy przyszłości”, a finalnie przyczynia się do zerwania wieloletniej przyjaźni, jaka łączyła tych dwóch poetów. Rok później dochodzi do rewolucji, czyli tzw. rabacji galicyjskiej, której efektem jest masowa rzeź szlachty. Krasiński bardzo mocno przeżywa doniesienia o  tych wydarzeniach. Podobnie dużym niepokojem reaguje na Wiosnę Ludów (1848–1849), której przebieg nie przyczynia się do rozwiązania sprawy polskiej, a wręcz przeciwnie – jeszcze mocniej osłabia jakiekolwiek nadzieje niepodległościowe. W ocenie Wiosny Ludów znacząco różni się z kolei od Mickiewicza, z którym polemizuje w 1848 roku w Rzymie. Krasiński starał się wykorzystać co prawda swoją arystokratyczną pozycję, by lobbować na rzecz polski, niestety niewiele z tego wyszło. Mimo memoriałów, listów do papieża Piusa IX, cesarza Napoleona III, nie udało mu się zwrócić ich szczególnej uwagi na kwestię polską. Na tym polu poniósł niestety ogromną porażkę.

Poeta zmarł 23 lutego 1859 roku w Paryżu. Jego pamięć była tłumnie czczona na różnego rodzaju nabożeństwach żałobnych. Ciało sprowadzono do Polski i pochowano w rodzinnej Opinogórze 3 czerwca 1859 roku.

Znaczenie tytułu

Tytuł dramatu „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego stanowi wyraźne nawiązanie do jednego z najważniejszych dzieł literatury europejskiej, czyli „Boskiej Komedii” Dantego Alighieri. Dramat Krasińskiego można odnosić przede wszystkim do części „Piekło” tego wielkiego poematu. Henryk podobnie jak Dante udaje się w wędrówkę z przewodnikiem po piekielnej przestrzeni. Przewodnikiem zamiast Wergiliusza jest Przechrzta (a więc Żyd, który przyjął chrzest wyłącznie dla materialnych korzyści, a tak naprawdę nadal jest wyznawcą judaizmu), a piekłem staje się obóz rewolucjonistów. Tytuł odnosi się jednak do całego dramatu i sugeruje, że większość akcji toczy się właściwie bez „nadzoru” Boga. Bohaterowie o nim wspominają (np. Maria przypisująca zdolność ochrony człowieka jedynie Maryi, Henryk uratowany przez Anioła Stróża), jednak szczególnie w drugiej części można odnieść wrażenie, że bohaterowie zostali pozbawieni boskiej opieki. Z pewnością Bóg przez większą część wydarzeń nie ingeruje w losy świata. Rewolucjoniści się go wypierają, chcą budować nowy kościół, a wierzą jedynie we własną siłę, idą, na ustach mając słowa o wolności, a nie o Bogu.
 
Tytuł można rozbić na dwie części i uznać, że „nie-boska” jest historia jako dzieło ludzi, którzy sami sobie gotują okrutny los. Równie możliwa jest jednak interpretacja mówiąca, że ta „komedia” z pozoru dziejąca się mimo woli Boga i przeciw niemu tak naprawdę stanowi element dialektycznego łańcucha historii: neguje plany Boże, ale nie jest ostatnim ogniwem losów świata, co podkreśla postać pojawiającego się na końcu Chrystusa. Uznanie przedstawionej historii za antytezę boskiego planu wobec świata daje więc cień nadziei, że po antytezie nadejdzie synteza, zgodnie z tym jak rozwój historii widział Hegel. W pewnym sensie tytuł utworu nawiązuje do słynnego w XIX wieku sposobu myślenia, określanego mianem prowincjonalizmu, który zakłada, że losy świata do przodu popycha zachwianie układu równowagi między ścierającymi się dwoma siłami.  Krasiński w „Nie-Boskiej komedii” prezentuje dokładnie ten właśnie moment.

Pytania i odpowiedzi

Na czym polega dramat rodzinny w Nie-Boskiej komedii?

W Nie-Boskiej komedii kwestiom rodzinnym poświęcony jest przede wszystkim akt I i II. Dramat dotyczy relacji między Hrabią Henrykiem, jego żoną Marią, a później także synem – Orciem. 

Źródłem dramatu i kryzysu rodziny jest Henryk, który jako poeta żyje cały czas w świecie fantazji i zupełnie nie potrafi w związku z tym docenić tego, co jest wokół niego. Z pozoru szczęśliwy związek, jaki miał stworzyć z Marią, przeradza się w pasmo udręk, które kobietę doprowadzają w końcu do obłędu.

Poezja romantyczna zostaje tutaj więc postawiona w stan oskarżenia jako ta, która karmi złuda i iluzją, a przez to buduje most między nami a rzeczywistością. Symbolem tej niszczącej siły jest piękna Dziewica, która szybko okazuje się złudną marą. Zanim to się jednak stanie wprowadzi ona chaos do życia Henryka, doprowadzi do sprzeczności między tym, co w twórczości a tym, co dzieje się w realnym życiu.

Pojawienie się Dziewicy uświadamia Henrykowi tę sprzeczność, której nie będzie w stanie pozbyć się właściwie do końca życia. Pierwszą ofiarą tej świadomości u Henryka będzie jego żona. Dziewica jest bowiem uosobieniem idealnej miłości romantycznej i pragnień, których „zwykła”, prozaiczna żona Maria nie jest w stanie zaspokoić. 

Teoretycznie historia związku Henryka z Marią jest właśnie prozaiczna – najpierw pojawia się wielka miłość, której ukoronowaniem jest ślub, natomiast równie szybko pojawia się rozczarowanie, proza życia i chęć ucieczki. W przypadku Nie-Boskiej komedii kluczowe jest jednak to, że źródłem tego rozczarowania rzeczywistością jest w przypadku Henryka Dziewica symbolizująca fałszywą twórczość romantyczną. 

Najwyższą cenę w tym konflikcie ponosi Orcio, który zostaje przeklęty przez obłąkaną matkę, która chce zemścić się na Henryku, obciążając syna tym samym „romantycznym” piętnem, które nosi ojciec. U Orcia widomym symbolem tego piętna jest utrata wzroku. 

Dlaczego Nie-boska komedia to dramat romantyczny?

O traktowaniu Nie-Boskiej komedii jako dramacie romantycznym można mówić z co najmniej kilku różnych powodów. Wskazują na to między innymi:

• otwarta kompozycja – struktura Nie-Boskiej komedii jest niespójna, nie mamy jasnego przedstawienia wcześniejszej historii Henryka, połączenie poszczególnych części także nie jest oczywiście, nie do końca łatwo jest połączyć Prolog, Akt I i II, z tym, co dzieje się w akcie III. Pod względem fabularnym jest to bardzo trudne, nie ma tutaj ciągłości przyczynowo-skutkowej, chronologicznej. Niejednoznaczne jest także zakończenie dramatu, które pozostawia czytelnika/widza z większą ilością pytań niż odpowiedzi.
• złamanie antycznej zasady jedności miejsca i akcji – wydarzenia dramatu rozgrywają się w różnych miejscach, a nie w jednej przestrzeni jak działo się w dramacie klasycznym. Nie zachowana jest także jedność czasu – wydarzenia rozgrywają się zamiast w ciągu jednego dnia, w ciągu wielu lat. To w końcu przekłada się również na złamanie zasady jedności akcji. 
• niejednoznaczność gatunkowa – Nie-Boska komedia jest utworem, który podobnie jak inne dramaty romantyczne składa się z bardzo różnorodnych pod względem gatunkowych elementów. Można tutaj znaleźć fragmenty typowo liryczne, pojawią się jednak także obszerne fragmenty epickie. Wrażenie to wzmaga jeszcze pojawienie się narratora w Nie-Boskiej komedii, co skłania część badaczy do tego, żeby mówić o tym dramacie jako dramacie epickim. 
• niejednorodność estetyczna – w Nie-boskiej komedii z pewnością nie ma zachowanej antycznej zasady decorum, czyli dopasowania języka do prezentowanych wydarzeń. W Nie-Boskiej komedii bardzo wiele jest fragmentów poważnych, tragicznych, nie brakuje jednak także wstawek komediowych, momentami groza miesza się tutaj z farsą. 
• obecność elementów fantastycznych – duchy i zjawy, które pojawiają się w Nie-Boskiej komedii, także są jednym z charakterystycznych elementów dramatu romantycznego. 
• bohater – targany wewnętrznymi sprzecznościami, bardzo niejednoznaczny, postawiony wobec wyborów moralnych, ale i ważnego momentu historycznego Henryk jest typowym bohaterem dramatu romantycznego. 

Przeciwieństwa w Nie-boskiej komedii.

Nie-Boska komedia oparta jest na co najmniej kilku parach przeciwieństw, które ujawniają niejednoznaczność, niespójność, wielowymiarowość naszego świata. Z perspektywy historycznej pokazują także konieczność starcia się przeciwstawień i dążenia do rozwoju, który jednak prowadzony drogą rewolucji niewiele przynosi oprócz bólu, cierpienia i wszechogarniającego zniszczenia. 

Pierwsza para przeciwieństw, które się pojawiają to poezja i rzeczywistość. 

Wprowadzenie postaci Dziewicy pokazuje, jak bardzo poezja jako fantazja i świat pragnień, wyobrażeń, fantazmatów daleka jest od rzeczywistości, która jest niedoskonała. Krasiński z jednej strony dostrzega niszczycielską siłę poezji, która odrywa od rzeczywistości. Z drugiej – zdaje sprawę, że życie bez poezji jest trudne. 

Kolejna para opozycji kluczowa dla Nie-Boskiej komedii to arystokracja i rewolucjoniści (wcześniej poddani). Tutaj bardzo wyraźnie Krasiński kładzie nacisk na niesprawiedliwość społeczną, brutalne konsekwencje relacji pan-niewolnik. Uważa jednak, że podejmowana przez rewolucjonistów próba obalenia systemu ma jedynie doprowadzić do zamiany miejsc.

Jaką rolę w Nie-Boskiej komedii odgrywa motyw szatański?

Motyw szatański w Nie-Boskiej komedii jest obecny na bardzo wielu poziomach. 

Już sam tytuł sygnalizuje perspektywę szatańską, diabelską. Stanowi także czytelne nawiązanie do Boskiej Komedii Dantego. Podobnie jak Dane, Hrabia Henryk także realizuje motyw wędrówki, o ile jednak Dante przeszedł zarówno przez piekło, czyściec, jak i niebo, o tyle Henryk wędruje jedynie przez piekło, jakim jest otaczająca go rewolucyjna rzeczywistość. 

• Szatani zaprezentowani są jako odpowiadający za część zdarzeń. To szatan jest odpowiedzialny za kuszenie Henryka najpierw wizją Edenu, potem postacią Dziewicy. W końcu ostatecznie to także szatan Mefisto popycha go do udziału w walce.
• Szatański jest obłęd, któremu ulega Maria, żona Henryka. W pewnym momencie prezentuje ona wizję szalonego Chrystusa, który rozbija krzyż o gwiazdy, negując więc tym samym najważniejsze dla chrześcijaństwa idee. Szatańskie zdaje się także „błogosławieństwo” podczas chrztu Orcia, któremu matka życzy bycia poetą, co w perspektywie całego utworu jest zdecydowanie bardziej przekleństwem niż błogosławieństwem.
• • Przedstawiciele rewolucji również przedstawieni są z wykorzystaniem motywu szatańskiego. Dotyczy to zarówno Leonarda, jak i Pankracego. Leonard jest przedstawiony jako dążący do całkowitego upadku, namawiający do rzezi, organizujący sabaty. Z kolei Pankracy to ten przebiegły szatan, który kusi mocą swojego słowa. 

W końcu cała rzeczywistość rewolucyjna jest zaprezentowana jako szatańska. Sposób obrazowania walk, poszczególnych ich bohaterów, obozu rewolucyjnego siłą rzeczy budzi skojarzenia z piekłem z Boskiej Komedii Dantego. 

W całym utworze motyw szatański służy do zobrazowania wizji świata, jaka towarzyszy ludziom w XIX wieku, zwątpienia w boską opiekę, a także zaprezentowania źródeł tej tragedii. Szatani symbolizują bowiem tęsknoty, wyobrażenia, marzenia, posługują się nimi, aby skłonić ludzi do podejmowania określonych działań. Nie potrzeba tutaj magii, wystarczy obudzić głęboko skrywane tęsknoty. 

Skąd wzięła się dziewica w Nie-boskiej komedii?

Dziewica była kolejnym elementem kuszenia Henryka przez szatana. Pojawiła się w małżeńskiej sypialni Henryka i Marii. Dla niego była uosobieniem piękna, Maria postrzegała ją jako widmo, nieboszczkę. Jest to upiór przybrany w romantyczne szaty. Maria czuje od niej zgniliznę grobowców, z których widmo czerpie swoją siłę i pozorną urodę. Niestety Henryk nie dostrzega zagrożenia, widzi dziewczynę jako piękność. Jest ona „utkana” z jego romantycznych wyobrażeń, stanowi wcielenie romantycznej poezji i wszystkich ideałów z nią związanych.

Zjawa gnana jest przez czarty, leci nad ogrodem, wplata w kwiaty włosy. Nad cmentarzem jednak czerpie siłę spod mogił młodych zmarłych przedwcześnie dziewcząt. Maria podskórnie to wszystko wyczuwa. Atłasowa skórnia widma to dla niej tylko przebranie. Wie, że ten upiór cuchnący siarką i grobowcami nic dobrego nie przynosi. Henryk jednak daje się porwać do romantycznego lotu. Kiedy jednak orientuje się, że widmo jest tylko złudą, wraca do żony z poczuciem porażki i bycia szatańskim igrzyskiem. 

Jak funkcjonuje świat nadprzyrodzony w Nie-boskiej komedii?

Świat nadprzyrodzony w Nie-Boskiej komedii funkcjonuje w stosunkowo nietypowy, jak na pozostałe dramaty romantyczne sposób. Tylko z pozoru bowiem jest motorem działań głównych bohaterów. Może się oczywiście na początku wydawać, że to Belzebub postanawia pogrążyć Henryka, że to Dziewica odrywa go od żony i doprowadza pośrednio do jej szaleństwa i „błogosławieństwa” rzuconego na Orcia. Można zakładać, że to złe duchy sprawiają, że Orcio prowadzi ojca na sąd w podziemia zamku, a Henryk decyduje się jednak na udział w walce z rewolucjonistami. W końcu można byłoby uznać, że również szatani kierują Leonardem (który w swojej postaci ujawnia sporo cech szatańskich) czy Pankracym. 

Jeśli jednak bliżej przyjrzeć się konstrukcji dramatu, okazuje się, że wszystkie te postaci ze świata nadprzyrodzonego ujawniają jedynie złe, jak i dobre (w końcu nie można zapominać choćby o postaci Anioła Stróża) tendencje w postawach bohaterów. W tym kontekście jasne staje się również, dlaczego słowa „dramat układasz” (bardzo niejednoznaczne) wypowiada nieznany głos. Tylko od odbiorcy zależy, komu go przypisze, a tym samym, jaką interpretację tych słów przyjmie. 

Realizm i fantastyka w Nie-boskiej komedii?

W Nie-Boskiej komedii realizm i fantastyka są ze sobą ściśle związane. Te dwa światy cały czas się przenikają. Nie jest jednak tak, jak choćby w Kordianie, że do pewnego momentu losy ludzkich bohaterów zależą od decyzji szatańskich. Tutaj tylko na początku można się dać zwieść takiej interpretacji.

Wydaje się, że Krasiński bardzo mocno pogłębia romantyczną tendencję wykorzystania postaci fantastycznych nie jako inspiratorów działania, ale tych, które odsłaniają prawdę o konkretnym człowieku. Ujawniają w nim dobre albo złe tendencje. Belzebub, kusząc Henryka fałszywym obrazem Edenu, ujawnia u tego bohatera złudne wyobrażenia o kraju szczęśliwości wyprowadzone z poezji romantycznej, podobnie dzieje się w przypadku Dziewicy uruchamiającej w Henryku tęsknoty za idealnym obrazem miłości, czy Mefista, który budzi w nim (nie do końca dobrze rozumianą) potrzebę walki. Pojawiają się jednak także i postaci podkreślające dobro istniejące w bohaterze – mowa tutaj przede wszystkim o Aniele Stróżu. 

Uznać można, że realizm i fantastyka w Nie-Boskiej komedii cały czas się przeplatają, co pozwala czytać ten dramat w wielu miejscach jako psychomachię prezentującą nam wewnętrzne zmagania bohaterów. Fantastyka funkcjonuje na zasadzie wewnętrznego głosu poszczególnych postaci. Dlatego o Nie-Boskiej komedii mówi się często jako o dramacie realizującym realizm psychologiczny.

Nie-Boska komedia — w jakich okolicznościach Henryk opuścił rodzinę?

Henryk opuszcza rodzinę w bardzo znaczącym momencie, ponieważ robi to podczas chrzcin swojego pierworodnego (i jedynego) syna Orcia. Zamiast w tym szczególnym momencie być z rodziną, bohater daje się uwieść wizerunkowi dziewicy, która jemu wydaje się spełnieniem marzeń o romantycznej miłości.

Maria od razu orientuje się, że jest to jedynie widmo, które czerpie swoją siłę z sił nieczystych i grobów, natomiast Henryk jest głuchy na jakiekolwiek ostrzeżenia. Daje się porwać Dziewicy. Obiecuje mu ona spełnienie największego marzenia, jakim jest dorównanie wiecznej poezji i nieśmiertelność. Kiedy bohater orientuje się, że to wszystko złuda, a Dziewica to straszne widmo, jest już za późno. 

Nie-boska komedia — argumenty za i przeciw rewolucji.

Nie-Boska komedia jest uznawana za dramat radykalnie krytykujący i negujący ideę rewolucji. Łączy się to także z poglądami samego Krasińskiego, który był zdecydowanym przeciwnikiem przewrotu społecznego, mimo że zdawał sobie sprawę, że jest on nieunikniony.

Mimo że Nie-Boska komedia w bardzo wielu miejscach w sporze arystokracji z rewolucjonistami prezentuje poglądy antyrewolucyjne, wskazuje także na (zasadne) przyczyny, dla których tego typu ruchy społeczne się pojawiają. 

Starcie przywódców dwóch obozów – Henryka i Pankracego, pozwala wyłuskać z Nie-Boskiej komedii argumenty za i przeciw rewolucji.

Argumenty Pankracego za rewolucją: 

• szlachta jest niemoralna, popełniła szereg zbrodni przeciwko słabszym od siebie, a jedynym sposobem odebrania jej władzy jest rewolucja,
• szlachta trwoni pieniądze, kupczy ojczyzną, prowadzi rozpustne, amoralne życie,
• do buntu najbiedniejszych pchnął ucisk, głód, nędza,
• rewolucja otwiera przed przyszłymi pokoleniami szansę na zdecydowanie lepszą przyszłość

Argumenty Henryka przeciw rewolucji:

• zasługi szlachty jako odwiecznych obrońców tradycji i historii wielu pokoleń i wiary chrześcijańskiej, dla której zagrożenie stanowią rewolucjoniści, którzy są albo przechrztami, albo głoszą ateizm, 
• rewolucjoniści popełniają te same zbrodnie, co arystokracja, 
• rewolucja nie dąży do prawdziwej zmiany rzeczywistości, a jedynie zamiany miejsc między rewolucjonistami a arystokracją. 

Nie-boska komedia — los i przeznaczenie człowieka.

Nie-Boska komedia podejmuje temat losu i przeznaczenia człowieka przede wszystkim w odniesieniu do głównego bohatera dramatu, czyli hrabiego Henryka. Jest to przykład jednostki o bardzo silnej osobowości, momentami wybitnej, natomiast jednocześnie (m.in. przez poezję) zdolnej do ulegania błędnym perspektywom.

W wielu momentach swojego życia Henryk podejmuje błędne lub co najmniej wątpliwe decyzje, kierując się wyobrażeniami, fantazmatami, ideami, które nie pozwalają mu w pełni zakorzenić się w rzeczywistości. Tak dzieje się choćby w przypadku jego związku z Marią, budowy rodziny, którą bohater porzuca uwiedziony przez wizję, jaką roztacza przed nim Dziewica. Realny związek z żoną przegrywa w starciu z wyobrażeniem idealnej miłości romantycznej, jakie symbolizuje Dziewica.

Podobnie jest w przypadku udziału Henryka w walkach z rewolucjonistami. Popycha do nich Henryka Mefistofeles, który budzi w nim poczucie odpowiedzialności za tradycję i historię. Nie jest to oczywiście postawa negatywna, natomiast sposób, w jaki Krasiński prezentuje podejmowanie decyzji przez Henryka, który przecież doskonale zdaje sobie sprawę z win popełnionych przez arystokrację, pokazuje, jak często ten bohater jest bezwolny, daleki od postaci Kordiana czy Konrada z Dziadów cz. III, którzy byli bohaterami poszukującymi, ale w momencie odnalezienia swojej wizji w życiu byli gotowi się za nią poświęcić w pełni.

W przypadku Henryka jest zgoła inaczej. Można odnieść wrażenie, że cały czas ktoś inny podejmuje za niego decyzje, dokonuje wyborów, za którymi podążą bohater. Hrabia Henryk ulega Historii, jest jej częścią i mimo że ostatecznie się buntuje, w starciu z siłą Historii nie ma większych szans. Jeśli bowiem uświadomić sobie, że rewolucja w Nie-Boskiej komedii była pewną koniecznością dziejową (mimo że sam Krasiński) był jej gorącym przeciwnikiem, Henryk nie miał możliwości jej zatrzymania. 

Nie-boska komedia — arystokraci i rewolucjoniści.

Trzecia i czwarta część Nie-Boskiej komedii jest poświęcona przede wszystkim perspektywie historycznej. Uwaga koncentruje się na starciu dwóch wrogich sobie obozów, arystokracji i rewolucjonistów. 

Pierwsza grupa, czyli arystokracja jest prezentowana w dramacie z dwóch perspektyw. Z jednej strony są oni przez Krasińskiego pokazywani jako obrońcy kraju i jego tradycji, a także religii, co z punktu widzenia rozgrywających się w dramacie wydarzeń nie pozostaje bez znaczenia. Henryk jako ich przywódca z dyskusji z Pankracym podkreśla zasługi arystokracji dla rozbudowy kraju, ochrony jego wartości, tradycji, narodu. Z drugiej jednak strony, nie da się przejść obojętnie nad upadkiem moralnym tej grupy społecznej, jej rozpustnym życiem i kupczeniem przyszłością ojczyzny. 

Druga grupa, czyli rewolucjoniści, którym przewodzi Pankracy i Leonard, to bardzo zróżnicowany obóz. W dużej mierze podczas wędrówki Henryka po obozie rewolucyjnym można się przekonać, że większa część rewolucjonistów to lokaje, robotnicy, czyli wszyscy ci, którzy przez ogromnie długi czas ciemiężeni byli przez arystokrację i teraz szukają odwetu. To jednak sprawia, że zainteresowani są oni przemocą, zadawaniem cierpienia i śmieci, a przede wszystkim jedynie odwróceniem ról, a nie autentyczną zmianą rzeczywistości.

Widać to także w postawie Leonarda, który prezentuje najbardziej radykalne poglądy. W obozie rewolucyjnym nie brakuje także przechrztów, a więc Żydów, którzy jedynie dla korzyści finansowych zdecydowali się przejść na chrześcijaństwo (niestety nie da się nie zauważyć tutaj antysemityzmu Krasińskiego). Poeta w Nie-Boskiej komedii podkreśla jednak, że spora część zbuntowała się w wyniku ucisku i wyzysku ze strony arystokracji. 

Nie-boska komedia — argumenty hrabiego i Pankracego.

Dyskusja między Henrykiem a Pankracym służy zaprezentowaniu racji obu stron. Starcie to zdecydowanie wygrywa Henryk, mimo że i w argumentach Pankracego jest sporo racji. Ten ostatni podkreśla przede wszystkim, że winę za aktualną sytuację ponosi arystokracja, która przez lata wyzyskiwała niższe stany. To musiało w końcu doprowadzić do buntu. Pankracy przypomina o okrucieństwach, jakich dopuszczali się arystokraci. Przypomina popełniane przez nich przestępstwa, przekupstwa, jakich się dopuszczali oraz kłamstwa. 

Henryk nie próbuje udawać, że tych win nie było, natomiast podkreśla rolę arystokracji jako tej, która kształtowała naród, broniła wiary, przechowywała tradycję. Zarzuca tym samym Pankracemu, że on jako nomada i wędrowiec nie jest w stanie stworzyć nowego ładu. Ponadto uważa, że Pankracy gardzi ludźmi, którym przewodzi i wykorzystuje ich do własnego celu, jakim jest obalenie starego porządku. Pankracy jest jednak pełny wiary i optymizmu. Wierzy, że rewolucja przyniesie nową przyszłość. Henryk podkreśla jednak, że ta przyszłość nie będzie miała się na czym oprzeć. Każdy z bohaterów z dyskusji tej wychodzi przekonany o swojej racji. Nie doszło tutaj do autentycznego dialogu, a jedynie przedstawienia własnych argumentów.   

Bunt w Nie-boskiej komedii.

Bunt w Nie-Boskiej komedii dotyczy przede wszystkim kwestii rewolucji. Mowa tutaj o buncie lokajów, rzemieślników, rzeźników, chłopów, który zmęczeni wieloletnim uciskiem ze strony możnowładztwa postanowili zawalczyć o nowy świat. Teoretycznie walczą oni o wolność i godne traktowanie, tak naprawdę jednak koncentrują się na brutalnym odwecie, co może zobaczyć Henryk wędrujący przez obóz rewolucjonistów.

Bunt oznacza podeptanie tradycji, obyczajów, wiary. Z jednej strony można więc zrozumieć konieczność tego buntu i fakt, że arystokracja sama na niego zapracowała. Z drugiej jednak strony widać wyraźnie, że w koncepcji Krasińskiego za samym buntem stoi tylko zniszczenie i cierpienie. Nie ma tutaj nadziei na nowy porządek i spojrzenie w przyszłość. Rewolucja niesienie w sobie jedynie zburzenie starego porządku bez perspektywy nowego otwarcia.  

Nie-boska komedia — Henryk jako poeta.

Poezja w Nie-Boskiej komedii jest przedstawiona jako złuda, mara, odrywająca człowieka od rzeczywistości. Krasiński jest przekonany, że poezja powinna tworzyć literaturę z materii życia i zakorzeniać człowieka w życiu, niestety nie zawsze tak się dzieje.

Symbolem poezji-złudy, mary jest Dziewica. Henryk jako poeta marzy o władzy i sławie, dlatego też ulega urokowi Dziewicy i zapomina o tym, co w jego życiu najważniejsze, a więc o rodzinie. Henryk jawi się jako poeta ulegający wizjom, marom, urokom poezji łudzącej ideałami, które nie mają nic wspólnego z życiem.

Taka poezja prowadzi do porażki, która staje się udziałem Henryka. Ten bowiem marząc o sławie i idealnej poezji podąża za Dziewicą, pozostawiając żonę i syna w jednym z najważniejszych momentów, jakim jest chrzest. Kiedy orientuje się, że jego wizja jako poety i Dziewica jako piękna poezja to tylko złuda, jest już za późno. Niestety w międzyczasie Maria zdąży „błogosławić” bycie poetą także ich wspólnemu synowi – Orciowi. W kontekście doświadczeń Henryka okazuje się zaś, że poezja jest zatem przekleństwem – koszmarną klątwą ciążącą nad jego rodem.

Bohaterowie romantyczni w Nie-boskiej komedii.

W Nie-Boskiej komedii nie ma typowego bohatera romantycznego. Krasiński w dużym stopniu polemizuje bowiem z wcześniejszą wizją romantycznej poezji, nie oznacza to jednak, że stworzeni przez niego bohaterowie nie spełniają wielu cech bohatera romantycznego. Przede wszystkim mowa tutaj o Henryku i Pankracym. Główny bohater i jego antagonista uzupełniają się wzajemnie, realizując jednocześnie wiele cech bohatera romantycznego. 

Henryk jako bohater romantyczny jest nieprzeciętnym, wybitnym indywidualistą o ogromnym ego i przekonaniu własnej wyższości. O ile w pierwszych dwóch częściach jako Mąż jest absolutnym egoistą, co doprowadza do rozpadu jego rodziny, o tyle w dwóch pozostałych jawi się jako prawdziwy przywódca. Trzeba jednak pamiętać, że walczy dla dobra arystokracji, a nie całego narodu. Jest przy tym gotowy wiele poświęcić, ponieważ jest przekonany o wielkości i zasadności własnych pobudek. Niestety na końcu czeka go śmierć, której towarzyszy poczucie porażki. 

Henryk realizuje także inną cechę bohatera romantycznego, jaką jest osamotnienie. Widać to bardzo przy jego sytuacji rodzinnej, kiedy mimo małżeństwa i założenia rodziny cały czas mu czegoś brakuje. Czuje się niezrozumiany, a przez to tak łatwo ulega kuszeniom Dziewicy. 

Henryk niestety gardzi także przeciwstawiającymi mu się ludźmi. Widać to doskonale w jego wędrówce przez obóz rewolucyjny. Jest to także bohater wewnętrznie rozdarty, co podkreśla psychomachia wykorzystana przez Krasińskiego w kreacji tego bohatera. 

Pankracy to również indywidualista, co podkreśla jego imię – wszechwładca. Jest prezentowany jako światły przywódca rewolucjonistów. Pankracy, jak przystało na bohatera romantycznego, także się buntuje przeciwko zasadom rządzącym światem. Jest zdolny nawet przeciwstawić się Bogu. Ostatecznie jednak musi ulec pojawiającemu się w finale Chrystusowi. Podobnie jak Henryk ponosi więc porażkę, a za nią stoi już tylko śmierć. Do końca jednak jest przekonany o zasadności i wielkości własnych ideałów, za które jest gotów ponieść najwyższą cenę.