Początki pozytywizmu w Europie datuje się na okres po rewolucjach 1848 roku, znanych jako Wiosna Ludów. Epoka trwała mniej więcej do lat 80. XIX wieku, kiedy zaczęły się pojawiać pierwsze oznaki modernizmu. Pozytywizm rozwijał się w odpowiedzi na poprzedzający ją romantyzm, odrzucając jego idealizm i emocjonalność na rzecz racjonalizmu, empiryzmu i naukowego podejścia do rzeczywistości.
W Polsce ramy czasowe pozytywizmu są podobne, jednak szczególnie ważnym wydarzeniem, które na dobre przyniosło tu nową epokę, był upadek powstania styczniowego (1863-1864). Społeczeństwo polskie szukało nowych dróg rozwoju i przetrwania pod zaborami, ale powstanie nie zostało zapomniane. Pozytywizm w Polsce trwał zatem od lat 60. XIX wieku do końca lat 90. XIX wieku.
Pozytywizm odrzucał romantyczny irracjonalizm i mistycyzm, co zresztą nie dziwi, ponieważ niemal każda wcześniejsza epoka literacka negowała wartości poprzedniej. W literaturze i sztuce epoki pozytywizmu dążono zatem do realistycznego przedstawiania rzeczywistości, ukazując życie codzienne zwykłych ludzi. Ważne było także propagowanie postaw utylitarnych, czyli przydatnych społecznie, co miało przyczynić się do ogólnego postępu. Najważniejsze cechy myśli pozytywistycznej i nurty literackie to:
- realizm — dążono do wiernego i szczegółowego oddania rzeczywistości. Literatura (realizm literacki) i sztuka miały za zadanie ukazywać życie codzienne, problemy społeczne i relacje międzyludzkie bez idealizacji czy nadmiernej emocjonalności, charakterystycznej przecież dla poprzedniej epoki. Niejednokrotnie podejmowano trudne tematy, takie jak bieda, niesprawiedliwość czy wyzysk;
- utylitaryzm — czyli użyteczność. Szczególne miejsce zajął utylitaryzm w literaturze i sztuce, które miały służyć społeczeństwu, propagując postawy i działania, które przyczyniały się do ogólnego dobra. Praca, edukacja i rozwój cywilizacyjny były promowane jako główne wartości, które miały prowadzić do poprawy warunków życia i rozwoju społecznego;
- praca u podstaw – to jedno z kluczowych haseł pozytywizmu. Wierzono, że rozwój i postęp całego społeczeństwa zależy od podniesienia poziomu życia i edukacji najsłabszych i najbardziej zaniedbanych grup. Praca zaczynała się tym samym dosłownie u podstaw społeczeństwa;
- praca organiczna – uważano, że społeczeństwo działa jak jeden wielki organizm, którego wszystkie części muszą działać harmonijnie, aby zapewnić jego zdrowie i rozwój. Stąd pochodzi idea pracy organicznej, czyli współdziałania wszystkich warstw społecznych na rzecz wspólnego dobra. To kolejne z najważniejszych haseł pozytywizmu (związane z pracą, która w tej epoce była zdecydowanie najważniejszą drogą do osiągnięcia celu);
- scjentyzm – praca to jedno, ale bez mądrego podejścia do życia pozytywiści nie widzieli szans na realizacje celów. Wiara w potęgę nauki i racjonalnego myślenia była w tej epoce kluczowa. Scjentyzm zakładał, że rozwój nauki i techniki jest kluczem do postępu ludzkości, a badania naukowe powinny być podstawą wszelkich działań społecznych i politycznych;
- emancypacja kobiet i równouprawnienie – pozytywizm to także czas, w którym kobiety zaczęły domagać się swoich praw. Emancypacja kobiet była walką o równość płci i prawa do edukacji oraz pracy dla kobiet;
- naturalizm — związany z końcowym okresem pozytywizmu, stanowił rozwinięcie realizmu (również realizmu literackiego), kładąc nacisk na jeszcze bardziej szczegółowy i obiektywny opis rzeczywistości (naturalizm literacki), często z uwzględnieniem biologicznych i socjologicznych uwarunkowań ludzkiego życia.
Na świecie, pozytywizm rozwinął się jako filozofia oraz ruch literacki. Program pozytywizmu promował naukowe podejście do życia, realizm w sztuce i literaturze, a także wiarę w postęp ludzkości dzięki nauce i edukacji. Wśród najważniejszych twórców filozofii pozytywistycznej należy wymienić takie osoby jak:
Auguste Comte (1798-1857) - francuski filozof, który jest uważany za twórcę filozofii pozytywistycznej, jako nurtu filozoficznego. Comte propagował ideę, że nauka i racjonalne myślenie powinny stać się podstawą wszystkich dziedzin życia, a społeczeństwo powinno rozwijać się poprzez stopniowy postęp naukowy i technologiczny. Wprowadził słowo „pozytywny” będące synonimem „pewnego i rzeczowego”. Comte był także ojcem nauki o społeczeństwie, czyli socjologii. Autor „Kursu filozofii pozytywnej” (1842);
John Stuart Mill (1806-1873) był jednym z najważniejszych filozofów i ekonomistów XIX wieku, który miał znaczący wpływ na rozwój pozytywizmu, choć jego filozofia często bywa klasyfikowana jako liberalna i utylitarystyczna. Mill był zwolennikiem empiryzmu i scjentyzmu, dwóch kluczowych elementów pozytywizmu, które opierały się na wierze w naukową metodę jako, jedyny skuteczny sposób poznawania rzeczywistości. Mill rozwijał idee utylitaryzmu, zgodnie z którym działanie jest moralnie słuszne, jeśli przynosi największą korzyść dla największej liczby osób. Swoje poglądy na ten temat zawarł w dziele „Utylitaryzm” (1863);
Herbert Spencer (1820-1903) - brytyjski filozof i socjolog, który rozwinął teorię ewolucji społecznej pojmując postęp, jako proces naturalnej selekcji w społeczeństwie. Uważał, że ewolucji podlega cały wszechświat. Stworzył także koncepcję, znaną organicyzmem, wedle której społeczeństwo tworzy organizm, w którym każda jego część odpowiada za konkretny obszar działań. Tym samym współpraca społeczna jest konieczna do prawidłowego działania całości społeczeństwa. W „Systemie filozofii syntetycznej” usiłował opisać wszystkie ziemskie zjawiska.
W Europie (również w Polsce) pozytywizm miał silne korzenie literackie, skupiając się na realizmie i naturalizmie w literaturze oraz na krytycznej analizie społeczeństwa. Wśród przedstawicieli pozytywizmu należy zatem wymienić także wielu pisarzy takich jak Dickens, Zola, Balzac oraz twórców polskiego pozytywizmu: Prusa, Sienkiewicza, Konopnicką, Orzeszkową czy Asnyka.
Literatura pozytywizmu, zarówno w Europie, jak i w Polsce, odzwierciedlała wartości i idee tej epoki, kładąc nacisk na realizm, utylitaryzm oraz przedstawianie rzeczywistości społecznej. Pisarze starali się nie tylko opisywać świat takim, jakim jest, ale także propagować idee pracy u podstaw, ważności edukacji i równości społecznej.
W literaturze europejskiej pozytywizm objawił się przede wszystkim w postaci realizmu, a później naturalizmu. Pisarze starali się przedstawiać życie w sposób obiektywny, szczegółowy i zgodny z naukowymi obserwacjami. Jednym z najważniejszych przedstawicieli realizmu we Francji był Honoré de Balzac (1799-1850), autor obszernego cyklu powieści i opowiadań „Komedia ludzka”, w której skład wchodził słynny utwór „Ojciec Goriot” (1835). Naturalizm we Francji reprezentował z kolei Émile Zola (1840-1902), który w swoich powieściach ukazywał deterministyczne uwarunkowania ludzkiego życia. Jego najważniejszym dziełem jest „Nana” (1880) – IX tom cyklu XX powieści „Rougon-Macquartowie”. Co ciekawe, jego utwory znalazły się na liście ksiąg zakazanych.
W Wielkiej Brytanii czołowym przedstawicielem powieści realistycznej był Charles Dickens (1812-1870), który w swoich powieściach realistycznych ukazywał problemy społeczne epoki wiktoriańskiej. Jego najbardziej znane dzieła to „Oliver Twist” (1837-1839), „David Copperfield” (1949-1850), a także niezwykle popularna do dziś „Opowieść wigilijna” (1843).
Mówiąc o europejskim pozytywizmie, nie sposób nie wspomnieć o rosyjskim pisarzu — Fiodorze Dostojewskim (1821-1881). Spod jego pióra wyszły takie klasyki literatury jak „Zbrodnia i kara” (1866), „Idiota” (1868-1869) oraz „Bracia Karamazow” (1879-1880). Jego twórczość łączyła elementy realizmu z głęboką analizą psychologiczną postaci.
Kalendarium polskiego pozytywizmu jest ściśle związane z zaborami i klęską powstania styczniowego. Nic dziwnego, że echa tych wydarzeń znalazły się także w twórczości literackiej twórców polskiego pozytywizmu. Podobnie jak w Europie przyjmowano realistyczne podejście do opisu rzeczywistości, z naciskiem na tematykę narodową i społeczną. Dążono także do zachowania tożsamości narodowej oraz poprawy warunków życia społeczeństwa poprzez pracę, edukację i rozwój gospodarczy.
Polska literatura pozytywistyczna to przede wszystkim proza. Wśród czołowych pisarzy wymienić należy zatem noblistę Henryka Sienkiewicza, jego największego rywala Bolesława Prusa, pisarskiego tytana – Józefa Ignacego Kraszewskiego (napisał niemal 300 książek – najwięcej w historii polskiej literatury), a także wybitne pisarki: Elizę Orzeszkową i Marię Konopnicką (tworzyła także wiersze). Pośród poetów wyróżnił się z kolei w tym czasie Adam Asnyk. Pokrótce ich twórczość wygląda następująco:
- Henryk Sienkiewicz (1846-1916) autor powieści historycznych, dzięki którym zdobył światową sławę. W pozostałej twórczości pisarza można dostrzec również wpływy idei społecznych polskiego pozytywizmu. Najbardziej znane dzieła Sienkiewicza to „Trylogia” – cykl powieści historycznych („Ogniem i mieczem” z 1884, „Potop” z 1886, „Pan Wołodyjowski” z 1888), które wzmacniały ducha narodowego i podtrzymywały polską tożsamość pod zaborami, a także „Quo vadis” (1896), który przyniósł mu literacką nagrodę Nobla za całokształt twórczości. Pisał także nowele (np. „Latarnik” z 1881);
- Bolesław Prus (1847-1912), czyli Aleksander Głowacki, był jednym z najważniejszych polskich pisarzy pozytywizmu. Jego twórczość jest niezwykle różnorodna, obejmuje zarówno powieści, jak i nowele, a także publicystykę. Prus jest autorem „Lalki” (1890), która ukazuje obraz społeczeństwa w końcu XIX wieku. Innym ważnym dziełem Prusa jest „Faraon” (1897), powieść historyczna osadzona w starożytnym Egipcie, która jest alegorią współczesnych autorowi problemów politycznych i społecznych. Warto także wspomnieć o jego nowelach, takich jak „Kamizelka” (1882), gdzie Prus z dużą wrażliwością opisuje codzienne problemy zwykłych ludzi;
- Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887) zostawił po sobie gigantyczną ilość twórczości głównie prozatorskiej, w której opisywał życia współczesnego mu społeczeństwa, ale także tworzył powieści historyczne na podstawie lektury tysięcy książek ze swojej biblioteki. Jedne z najsłynniejszych dzieł Kraszewskiego to „Hrabina Cosel” (1873) i „Stara baśń” (1876).
- Eliza Orzeszkowa (1841-1910) to jedna z czołowych postaci polskiego pozytywizmu i autorka powieści „Nad Niemnem” (1888). Powieść ta, osadzona na tle polskich Kresów, jest nie tylko opowieścią o miłości, ale przede wszystkim o pracy, odpowiedzialności i potrzebie solidarności społecznej. Nie brakuje tu również istotnego wątku powstania styczniowego oraz podziałów społecznych, jakie dzieliły polskie społeczeństwo. Orzeszkowa pisała także nowele, takie jak „Gloria victis” (1910), które opowiadają o losach jednostek na tle wielkich wydarzeń historycznych, często ukazując ich tragiczne zmagania z losem. W swoich dziełach często poruszała tematy społeczne, takie jak prawa kobiet i edukacja, propagując idee pracy u podstaw. Była jedną z pierwszych polskich feministek, porównywanych do George Sand.
- Maria Konopnicka (1842-1910) była poetką, nowelistką i publicystką, która w swojej twórczości skupiała się na losach najuboższych warstw społeczeństwa. Jej najbardziej znane dzieła to nowele, takie jak „Nasza szkapa” (1890), która opowiada o trudnym życiu biednej rodziny warszawskiej, czy „Mendel Gdański” (1890), poruszająca temat antysemityzmu. W sferze poezji najważniejsza jest „Rota” (1908), która po 1918 r. omal nie została hymnem niepodległej Polski. Maria Konopnicka była także autorką książek dla dzieci, takich jak „O krasnoludkach i sierotce Marysi” (1896) oraz licznych wierszy.
- Adam Asnyk (1838-1897) jest jednym z czołowych przedstawicieli polskiego pozytywizmu, choć jego twórczość poetycka zawiera również silne echa romantyzmu (bardziej od empiryzmu cenił sobie metafizyczne poszukiwania). Asnyk zasłynął głównie jako poeta, który w swoich wierszach łączył refleksję filozoficzną z tematyką narodową i społeczną. Wiele jego utworów związane jest także z tatrzańską przyrodą oraz z morzem.
W epoce pozytywizmu rozwijały się różnorodne gatunki literackie, które miały na celu realistyczne i szczegółowe przedstawienie rzeczywistości społecznej, politycznej oraz psychologicznej. Literatura tego okresu skupiała się na codziennym życiu zwykłych ludzi, ich problemach i aspiracjach, propagując przy tym idee pracy, edukacji i postępu. Najważniejszymi gatunkami literatury pozytywistycznej były:
- powieść realistyczna stała się dominującym gatunkiem literackim pozytywizmu. Jej celem było przedstawienie życia codziennego w sposób wierny, bez idealizacji, z dużą dbałością o szczegóły społeczne, psychologiczne i obyczajowe. Przykładami takich powieści był „Ojciec Goriot” Balzaca, „Lalka” Prusa oraz „Zbrodnia i kara” Dostojewskiego;
- nowela była krótką formą prozatorską, często wykorzystywaną przez twórców pozytywizmu do poruszania problemów społecznych, moralnych oraz analizowania ludzkich postaw i zachowań. Przykładów noweli pozytywistycznej jest bardzo dużo, np. „Gloria victis” Orzeszkowej, „Nasza szkapa” Konopnickiej, „Latarnik” Sienkiewicza lub „Antek” Prusa;
- powieść tendencyjna była gatunkiem, który miał na celu propagowanie określonych idei społecznych, politycznych lub moralnych, często związanych z programem pozytywistycznym, takim jak praca u podstaw, emancypacja kobiet, czy walka z nierównościami społecznymi. Przykładami może być „Hrabina Cosel” Kraszewskiego i „Marta” Orzeszkowej;
- naturalizm, będący rozwinięciem realizmu, stawiał na jeszcze bardziej szczegółowe i naturalne przedstawienie rzeczywistości, często z uwzględnieniem wpływu środowiska i biologii na człowieka. Twórcy naturalizmu nie unikali przedstawiania brutalnych, często szokujących aspektów życia. Dobrym przykładem jest „Germinal” Zoli. Gatunek rozwijał się jeszcze w kolejnej epoce;
- felieton był bardzo popularną formą publicystyczną w epoce pozytywizmu, służącą do komentowania bieżących wydarzeń, problemów społecznych i politycznych. W Polsce najbardziej znanym felietonistą była Bolesław Prus. Warto tu dodać, że publicystyka pozytywistyczna rozwijała się niezwykle prężnie.
Pozytywizm przyniósł również powstanie nowych gatunków literatury pozytywistycznej lub przekształcenie istniejących form, takich jak powieść społeczna, która stała się narzędziem do analizy i krytyki rzeczywistości, oraz reportaż literacki, który zaczął odgrywać istotną rolę w przekazywaniu informacji o życiu codziennym, warunkach pracy czy problemach społecznych. Wszystkie te gatunki miały na celu nie tylko wierne przedstawienie rzeczywistości, ale również edukację społeczeństwa, propagowanie idei pracy organicznej, emancypacji, i innych kluczowych postulatów pozytywizmu.
Filozofia pozytywizmu, ukształtowana w XIX wieku, była reakcją na romantyzm i idealizm, stawiając na pierwszym miejscu naukowe, empiryczne podejście do poznawania świata. Jej główne założenia obejmowały wiarę w postęp, rolę nauki w zrozumieniu rzeczywistości oraz przekonanie, że ludzkość powinna dążyć do rozwoju poprzez pracę, edukację i reformy społeczne. Najważniejsze nurty filozoficzne pozytywizmu to:
- empiryzm, który był fundamentem filozofii pozytywistycznej, zakładając, że wiedza pochodzi przede wszystkim z doświadczenia i obserwacji rzeczywistości. W filozofii pozytywistycznej empiryzm łączył się z wiarą w naukę, jako narzędzie do poznawania prawdy o świecie. Przedstawicielem tego nurtu był John Stuart Mill, który propagował empiryzm w połączeniu z utylitaryzmem;
- scjentyzm to wiara w naukę, jako najważniejsze narzędzie poznania i rozwoju ludzkości. Pozytywiści wierzyli, że nauka może i powinna być stosowana do rozwiązywania problemów społecznych, ekonomicznych i moralnych. Jako przedstawiciela tego kierunku można wskazać twórcę filozofii pozytywistycznej, którym był Auguste Comte. Uważał, że ludzkość przeszła przez trzy etapy rozwoju: teologiczny, metafizyczny i pozytywny, gdzie w ostatnim etapie wiedza oparta jest właśnie na nauce i faktach;
- utylitaryzm był istotnym nurtem filozoficznym pozytywizmu, wedle którego kluczowa jest użyteczność jednostki wobec całego społeczeństwa. Wśród utylitarystów można wymienić znów Johna Stuarta Milla, rozwijającego idee Benthama, łączył utylitaryzm z empiryzmem i postulował, aby każdy człowiek dążył do maksymalizacji szczęścia, zarówno własnego, jak i społecznego;
- naturalizm wywodził się z realizmu i zakładał, że życie ludzkie i społeczne można w pełni zrozumieć oraz opisać poprzez prawa natury i nauki. Czołowym przedstawicielem naturalizmu był Émile Zola, który wierzył, że literatura powinna opierać się na metodach naukowych, analizując człowieka i społeczeństwo w sposób obiektywny, bez idealizacji.
Można pokusić się o stwierdzenie, że gdyby nie emancypacja kobiet w pozytywizmie, nikt nie słyszałby dziś o feminizmie. Splot wydarzeń, jakie miały miejsce w tym czasie, a zatem powstania narodowe i dynamiczny rozwój przemysłu sprawiły, że kobiety często zostawały same z dziećmi na utrzymaniu (mężczyźni ginęli w powstaniach, zostawiając rodziny) i zmuszone były do pracy innej niż dotąd. Rozwój nauki i techniki dawały wprawdzie nowe możliwości zarabiania, ale kobiety nie miały takich praw do edukacji i pracy, jak mężczyźni. Tym samym niejako zmuszone zostały do walki o siebie i właśnie o emancypację kobiet.
W drugiej połowie XIX wieku, pod wpływem idei pozytywistycznych, ruch emancypacyjny zaczął nabierać tempa na całym świecie. W Stanach Zjednoczonych kluczową rolę odegrały sufrażystki, takie jak Susan B. Anthony i Elizabeth Cady Stanton, które walczyły o prawa wyborcze dla kobiet. Ruch ten, wspierany przez ideę równości i postępu, doprowadził do uzyskania przez kobiety prawa do głosowania w 1920 roku, dzięki uchwaleniu 19. poprawki do Konstytucji USA.
W Europie ruch emancypacyjny rozwijał się głównie w Wielkiej Brytanii i Francji. Emmeline Pankhurst była jedną z najważniejszych postaci w Wielkiej Brytanii, gdzie sufrażystki walczyły o prawa wyborcze, co doprowadziło do uzyskania przez kobiety ograniczonego prawa głosu w 1918 roku. We Francji George Sand (Amantine Lucile Aurore Dupin) odegrała istotną rolę jako literatka i działaczka społeczna, walcząc o prawa kobiet i wolność osobistą. Jej twórczość literacka promowała idee niezależności i równouprawnienia.
W Polsce pozytywizm kładł duży nacisk na emancypację kobiet, szczególnie w kontekście dostępu do edukacji i pracy. Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka były czołowymi postaciami tego ruchu. Orzeszkowa (nazywana zresztą nie bez powodu polską George Sand), w swoich powieściach takich jak „Marta”, poruszała tematykę trudnej sytuacji kobiet, podkreślając potrzebę ich wykształcenia i możliwości samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Ruch emancypacyjny w Polsce związany był także z działalnością edukacyjną, taką jak Uniwersytet Latający (tajne kursy naukowe), który umożliwiał kobietom zdobywanie wiedzy. Warto dodać, że nie tylko kobiety o równouprawnienie. Bolesław Prus w swoich powieściach również poruszał kwestie emancypacji kobiet, szczególnie w „Emancypantkach”, gdzie analizował problemy związane z próbami niezależności i samodzielności kobiet w społeczeństwie.
Emancypacja kobiet w epoce pozytywizmu miała globalny wymiar, przyczyniając się do stopniowego uzyskiwania przez kobiety pełnych praw obywatelskich, a także dostępu do edukacji i pracy zawodowej, co było istotnym krokiem w kierunku równości płci.
Praca organiczna na świecie, zwłaszcza w kontekście europejskim, odnosiła się do idei harmonijnego rozwoju społecznego, gdzie każda część społeczeństwa miała swoje miejsce i rolę w budowaniu wspólnego dobra. Społeczeństwo było postrzegane jak organizm, w którym poszczególne organy stanowiły warstwy społeczne. Aby cały organizm działał poprawnie, konieczne jest nie tylko poprawne działanie poszczególnych organów, ale także współpraca między nimi. Każda warstwa społeczna miała zatem swoją rolę do odegrania i musiała współdziałać z pozostałymi. Idea pracy organicznej była szczególnie widoczna w krajach przechodzących transformacje gospodarcze i społeczne w XIX wieku, gdzie edukacja, rozwój przemysłu i rolnictwa były uważane za kluczowe dla postępu społecznego. Idee te były promowane w różnych formach, w zależności od lokalnych potrzeb i warunków politycznych.
W Polsce praca organiczna była postrzegana przez pryzmat zaborów i przegranych powstań. Po klęsce powstania styczniowego pozytywiści propagowali konieczność podnoszenia poziomu gospodarczego, oświaty oraz świadomości społecznej poprzez działania oddolne, mające na celu wzmocnienie narodowego organizmu. Bardzo wyraźnie widać to w utworach literackich epoki. Bolesław Prus w swoich powieściach, takich jak „Lalka” i „Placówka”, Prus ukazywał znaczenie pracy u podstaw i edukacji dla rozwoju społeczeństwa. Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem” i „Marcie” promowała idee pracy organicznej, podkreślając potrzebę współpracy między warstwami społecznymi, a także znaczenie oświaty. Henryk Sienkiewicz, choć słynął z powieści historycznych, to w swoich artykułach i listach wspierał idee pracy organicznej.
Praca u podstaw była jednym z głównych haseł programowych polskiego pozytywizmu, która miała na celu poprawę życia najniższych warstw społecznych, szczególnie chłopów, poprzez edukację, oświatę i rozwój gospodarczy. Zamiast dalszej walki o niepodległość skupiono się na budowaniu siły narodu poprzez solidne fundamenty oparte na wiedzy, pracy i współpracy społecznej.
Najważniejsza w pracy u podstaw była zatem edukacja, postrzegana jako kluczowy element w walce z zacofaniem i biedą. Chodziło o szerzenie umiejętności czytania i pisania oraz o zwiększenie świadomości narodowej wśród chłopów i innych grup społecznych. Ponadto praca u podstaw obejmowała działania mające na celu poprawę warunków życia poprzez rozwój rolnictwa, rzemiosła i przemysłu. Propagowano nowe metody gospodarowania oraz dążono do zwiększenia samowystarczalności ekonomicznej społeczeństwa. Ważnym aspektem pracy u podstaw było także uświadamianie ludziom ich praw i obowiązków obywatelskich, co miało prowadzić do budowy silnej wspólnoty narodowej.
W Polsce jednym z głównych propagatorów pracy u podstaw był Aleksander Świętochowski. W swoich artykułach, publikowanych m.in. na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, podkreślał znaczenie edukacji i pracy dla podnoszenia poziomu życia najuboższych warstw społeczeństwa (przede wszystkim w artykułach programowych „My i Wy” oraz „Praca u podstaw”). Oczywiście ogromny wkład w szerzenie idei pracy u podstaw mieli pisarze pozytywistyczni tacy jak Eliza Orzeszkowa (w „Nad Niemnem” zawarła zarówno ideę pracy u podstaw, jak i pracy organicznej) oraz Bolesław Prus (szczególnie w „Lalce” analizował i promował ideę pracy u podstaw jako kluczowy element w budowie nowoczesnego społeczeństwa).
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
