- Najstarszym polskim zabytkiem literackim jest Geograf Bawarski z IX wieku. Przekazuje on w łacinie nazwy plemion polskich takich jak: Goplanie, Wiercianie, Wiślnie, Ślężania, Opolanie i Dziadoszanie.

- Dagome judex jest dokumentem z 990 roku, w którym to Mieszko I oddaje państwo polskie pod zwierzchnictwo papieża. Nazwy, które się tu pojawiają to między innymi Kraków, Gniezno, Szczecin, Odra.

- Kronika Thietmara, w niej można przeczytać o Bolesławie Chrobrym, zawiera też wiele nazw, takich jak Wrocław, Niemcza i tym podobne.

- Bulla gnieźnieńska napisana w 1136 roku, powstała w kancelarii Innocentego II, ówczesnego papieża. Zawiera spis dóbr gnieźnieńskiego arcybiskupstwa oraz 410 polskich słów. Została nazwana przez Brucknera 'złota bullą języka polskiego' z powodu bogactwa onomastyki - nazw miejscowości: Łęczyca, Janowice, imiona staropolskie: Bożysław, Bogumił czy Cieszymysł, zdrobnienie imion: Miłosz od Miłowit czy Dobek od Dobiesław, przezwiska typu Geba, Kobyłka, i zawsze obecne imiona pochodzenia chrześcijańskiego: Szymon, Paweł, Piotr.

- Księga Henrykowa stworzona w 1270 roku. Spisane tam zostały dzieje klasztoru oo. Cystersów w miejscowości Henrykowo koło Wrocławia. Zawiera ona pierwsze w pełni ukształtowane zdanie po polsku brzmiące: daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj - wypowiedziane przez śląskiego młynarza do jego żony mielącej na żarnach. Dziś ta księga znajduje się we wrocławskim Muzeum Archidiecezjalnym

Pierwsze teksty stricte literackie w pełni pisane polszczyzną, choć wciąż jeszcze starożytną pochodzą z przełomu XIII i XIV wieku. Są to między innymi: Bogurodzica (zabytek religijnej liryki średniowiecznej), Legenda o świętym Aleksym, Kazania Świętokrzyskie i gnieźnieńskie, Psałterz puławski i floriański (napisany w XV wieku), Żale Matki Bożej pod krzyżem, oraz Biblia królowej Zofii Czas ten obfitował również w powstawanie modlitw: Ojcze Nasz, Wierzę, Zdrowaś Mario, potem też przetłumaczenie Dekalogu, spisanie kolęd i pieśni wielkanocnych. W roku 1475 we wrocławskiej oficynie drukarskiej Elyana wykonano pierwszy polski druk Statua episcoporum Vratislaviensium, a był to tekst modlitwy codziennej.

Bogurodzica uznawana za pierwszy polski hymn narodowy jest najstarszym zabytkiem liryki i muzyki polskiej. W XV wieku została nazwana przez Długosza carmen patrium, czyli pieśnią narodową. Pieśń te śpiewało polskie rycerstwo podczas boju pod Grunwaldem i Nakłem. Całość liczy 20 zwrotek, które były tworzone od początku XIII do XIV wieku. Zaś najstarszy odpis (tak zwany krakowski) został stworzony w 1407 lub 1408 roku i dziś znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej. Ogłoszona została drukiem po raz pierwszy w 1506 roku w statucie kanclerza Łaskiego.

Kazania Świętokrzyskie są zabytkiem prozatorskim z przełomu XIII i XIV wieku. Jest to zbiór sześciu kazań, które się zachowały w kilku fragmentach z I połowy XIV wieku. Zostały odnalezione przez Brucknera o oprawie kodeksu łacińskiego w przykościelnej bibliotece w Leżajsku. Po 1459 roku były przechowywane u oo. Benedyktynów na górze Świętego Krzyża, skąd tez pochodzi ich nazwa, a wydane drukiem dopiero w 1891 roku.

Psałterz floriański znany również pod nazwą Psałterz królowej Jadwigi, napisany w wersji łacińskiej, polskiej i niemieckiej. Znaleziony w roku 1827 w opactwie świętego Floriana w Austrii. Datowany na przełom XIV i XV wieku, został wydany drukiem w 1834 roku. Autor jest nieznany, a miejsce powstania pozostaje kwestia sporną.

Biblia królowej Zofii, Biblia szaroszpatacka, jest pierwszym polskim przekładem Pisma Świętego zleconym przez żonę króla Władysława II Jagiełły. Została odnaleziona w węgierskim mieście Sarospatak, skąd nadano jej drugą nazwę, a przechowywano tam uszkodzony fragment tomu I blisko 200 pierwszych stron. Tom II, został jeszcze w 1609 roku przeznaczony na makulaturę, więc zachowały się z niego nieliczne karty jako przypadkowe oprawy do XVII-wiecznych ksiąg. Najprawdopodobniej Biblia obejmująca tylko Stary Testament, powstała w latach 1453 - 1461. Było to tłumaczenie Wulgaty, na podstawie tłumaczenia czeskiego, więc siłą rzeczy znajduje się tam wiele czechizmów i błędów spowodowanych złą interpretacją czy zrozumieniem tekstu. Kolejnym powodem nieścisłości była duża liczba tłumaczów wśród których figurował osobisty kapelan królowej, Andrzej z Jaszowic. Gdyby nie brać pod uwagę wcześniejszych psałterzy, to ta Biblia byłaby najstarszym tłumaczeniem Pisma Świętego. Oryginał tego dzieła zaginął po 1939 roku, a jest nam dziś znana jedynie dzięki wydaniu Małeckiego Biblia królowej Zofii, zony Jagiełły, z informacji zawartej w kodeksie szaroszpatackim i z fototypicznej edycji Biblii szaroszapackiej Bernackiego.

Do świeckich zabytków języka polskiego należą następujące utwory: Wiersz Słoty o chlebowym stole, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią oraz Satyra na leniwych chłopów.