Odrodzenie

Epoka ta swe początki miała we Włoszech w XIV w. W innych krajach (na północy) zaczęła się pod koniec wieku XV. Jej kres to początek XVI stulecia we Włoszech i jego koniec na północy Europy (nawet do lat 30tych XVII w.)

Renesans rozwinął się we Włoszech do początku XIV stulecia. W Północnej Europie nowe kierunki rozprzestrzeniały się od końca XV wieku. Granica końcowa epoki to początek XVI, natomiast w Północnej Europie koniec XVI wieku i początek XVII.

1.

Odrodzenie- nazwa epoki

Termin renesans wprowadzili do historii literatury badacze w XIX wieku, nazywając nim proces odkrywania starożytności i zajmowanie się ich naukami, dyscyplinami i piśmiennictwem. Pochodzi on z języka francuskiego, od słowa renaissance, w dosłownym tłumaczenie znaczący odrodzenie. Potem w zakres tego słowa weszło jeszcze odbudowanie ludzkości, jej doskonalenie i dokształcanie. Wszystkie te zainteresowania wpisują się w światopogląd epoki renesansu.

Postawienie w centrum świata człowieka, jego potrzeb i twórczych możliwości skłoniło do zgłębiania wiedzy antycznej, która także skupiała swą wiedzę na człowieku. Działalność człowieka sięgała również myśli religijnych, zastanawianiem się nad wiarą. Te dwa źródła doprowadziły do powstania humanizmu i reformacji.

Dwa najważniejsze prądy epoki :

HUMANIZM nazwa pochodzi od łacińskiego słowa humanitas, co znaczy człowieczeństwo, ludzkość. Humanizm jest prądem umysłowym, który ściśle nawiązywał do antyku i wiedzy o człowieku. Występował nieco wcześniej niż cała epoka. Zapowiadał renesansowe zainteresowanie twórczymi zdolnościami człowieka. Mottem humanistów było powiedzenie "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" od Terencjusza Łacińska wersja brzmi "Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto". Było wyznacznikiem do odnalezienia wszystkich zdolności i możliwości ludzkich.

W średniowieczu ważny stał się podział świata na hierarchię, wedle której człowiek był tylko jakąś częścią, wcale nie najważniejszą. W centrum stawiano Boga, więc cała sztuka była zorientowana na niego. Jeżeli powstawały wielkie dzieła, to nie były postrzegane, jako dokonanie jakiegoś pisarza. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że ludzie zrezygnowali własnej indywidualności i dyskusji egzystencjalnych. Odwrotnie stało się w renesansie, kiedy człowiek był inspiracją. Dążono do tego, by poznać jednostkę, ukształtować ją. Stąd wzięły się nauki, badające różne dziedziny działalności ludzkiej. Miały one swój początek w znajomości i powrocie do wiedzy starożytnych.

Wywodził swą filozofię ze starożytności, ponieważ ona przystawała do optymistycznej witalności nowej epoki. Początkowo była to filozofia Epikura, skłaniająca do przyjemności umysłu, wyrzekaniu się bólu i udręk. Pozwalała ona na niezwykłą fascynacje światem przyrody, którą stworzył Bóg, by ludzie żyli z nią w harmonii. Uczestniczono wtedy często w życiu publicznym, postulowano cnotę, jako zaletę i sposób prawego i uczciwego postępowania. Człowiek powinien mieć wiec samodyscyplinę, by się udoskonalać dla swojej satysfakcji. Mógł osiągnąć wzniosłe ideały, które wynikają z przesłanek humanizmu- ładu, estetyzmu, przejrzystości ,ponieważ okazały się być dla niego dostępne.

Niemniej ta radość nie we wszystkich sytuacjach musiała być odpowiednia i sprawdzalna. Pojawiały się nastroje pesymistyczne ,które zaczęły przeważać z biegiem czasu. Przykładem literackim może być zwątpienie we wszelką filozofię w "Trenach" Jana Kochanowskiego, czy pojawienie się metafizyki w poezji Sępa Szarzyńskiego. Prądem, który uspakajał, był stoicyzm, którego synonimami są spokój, stronienie od wzruszeń i niepotrzebnej egzaltacji, a także odporność na różne koleje losu.

Humanizm zakładał doskonałą znajomość języków, które zapewniają porozumienie i poznanie. Znajomość języków obcych w dalszej perspektywie doprowadziło do reformy Kościoła. Studiowano języki starożytne, by móc czytać w oryginałach największe dzieła literatury. Uczono się wiec przede wszystkim greki, łaciny, hebrajskiego.

REFORMACJA to drugi najważniejszy kierunek renesansu europejskiego. Wynika z umysłowej kondycji epoki, głębokich przemyśleń nad istotą i doktrynami wiary w XV wieku. Główną przyczyną jej wybuchu był powiększający się kryzys papiestwa, jego rozłam, a także próby podporządkowania papieża władzy soboru.

Przełomowym momentem okazało się wystąpienie w Wittenberdze w 1517 roku Marcina Lutra. Wyraził swój sprzeciw przybijając 95 tez. Krytykowały ona zwyczaj udzielania przez księży odpustów, zwykle za pieniądze. Odpusty te miały na celu rozgrzeszanie wiernych, natomiast Luter przekonywał, że żadna ziemska instytucja nie ma mocy stanowienia o naszym życiu po śmierci. Kościół próbował opanować sytuację, ale podstawy starego systemu zostały zachwiane na dobre.

Wystąpienie Lutra było pretekstem dla innych reformatorów. W wyniku powstały: luteranizm, kalwinizm i antytrynitaryzm, najbardziej kontrowersyjny. Luteranizm optował za wiarą, która jako jedyna, może doprowadzić nas do zbawienia; kalwinizm opierał się na sądzie, że z góry jesteśmy przydzieleni albo do nieba albo do piekła, co powoduje, że całe życie przepełnione jest niewiedzą, na którą nie możemy poradzić; antytrynitaryzm przeczył istnieniu Trójcy Świętej i obecności Jezusa w Komunii Św.

Reformacja wprowadziła bardzo rygorystyczne zasady, co powodowało bezwzględność w zmniejszaniu rozrywek, co odbiło się też na sztuce. Nie wolno było przedstawiać wyobrażenia oblicza Boga, czy świętych ( zniesiono zresztą ich kult), nie powstało wiec w ogóle malarstwo kościelne. Rozwinęła się za to piękna muzyka, zwłaszcza w krajach protestanckich. Przykładem jest wirtuozeria Jana Sebastiana Bacha.

2. Rodzaje i gatunki literatury renesansu (przykłady).

Liryka : 

1. Oda (J. Kochanowski, M.K. Sarbiewski)

2. Pieśń (J. Kochanowski, "Pieśń świętojańska o sobótce"),

3.Fraszka (J. Kochanowski: "Do gościa", "O żywocie ludzkim", "Do gór i lasów"),

4.Tren (J. Kochanowski cykl "Trenów"),

5.Sielanka (gatunek synkretyczny - Szymon Szymonowic: "Wesele"),

6.Sonet (Mikołaj Sęp Szarzyński: 'O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego"),

7.Elegia (Klemens Janicki: "O sobie samym do potomności"),

8.Psalm (J. Kochanowski, M. Rej - tłumaczenie - "Psałterza Dawidowego"),

9.Poemat satyrowy ("Satyr albo dziki mąż").

Epika : 

1.Bajka (Biernat z Lublina, Mikołaj Rej),

2.Epos(epopeja),

3.Moralitet,

4.Misterium ("Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim"),

5.Romans,

6.Żywoty świętych (M. Rej, "Żywot Józefa"),

7.Kronika (Marcin Bielski, "Kronika wszystkiego świata"),

8.Utwory parenetyczne (M. Reja, "Żywot człowieka poczciwego", Ł. Górnicki, "Dworzanin polski").

Dramat :

1.Tragedia renesansowa (Jan Kochanowski, "Odprawa posłów greckich"),

2.Komedia humanistyczna,

3. Dialog (Mikołaj Rej, "Krótka rozprawa...").

Publicystyka (proza) :

1.kazanie (ks. P. Skarga, Kazania sejmowe"),

2. Traktat (A. Frycz Modrzewski, "O poprawie Rzeczypospolitej"),

3. Broszura (J. Niemojewski, "Obrona przeciw obwinianiu"),

4. Mowa (A. Frycz Modrzewski, "Łaski, czyli o karze za mężobójstwo").

3. Kultura antyczna- jej miejsce w dorobku renesansowym

Odrodzenie wchłania i rozwija cały dorobek kultury antycznej. Starożytni byli wzorem dla renesansu, ponieważ dawali oni doskonale dopracowaną wiedzę na temat człowieka, a głównie to było zainteresowaniem w sztuce XV wieku. W średniowieczu nie odkryto całej literatury, czy sztuki starożytnych. Interesowano się trochę filozofią, zwłaszcza Arystotelesem, ale nigdy w stopniu pozwalającym na dokładność. Poza tym czas przed Chrystusem był pogański, więc nie mógł zajmować chrześcijan zbyt długo. Odwrotnie stało się w odrodzeniu, kiedy starano się zrozumieć źródła wiedzy i sięgano do pism klasyków antycznych, jako źródła wiedzy. To dało całościowe poznanie kultury starożytnych, ich literatury i sztuki.

W Polskiej literaturze renesansowej Jan Kochanowski, jako najbardziej oczytany poeta ,najwięcej odwołuje się do kultury antycznej. Czerpie zarówno tematy, jak i motywy, przenosi na grunt polski niemal wszystkie gatunki antycznej liryki. Przykładem najbogatszej kopalni literackich aluzji jest "Odprawa posłów greckich" i "Treny" ,najwierniej zachowuje tu klasyczną budowę. Poza tym opiera się na hasłach i toposach. Mnóstwo mitologicznych postaci wprowadza Kochanowski do swoich "Fraszek". Nawiązania te sprawiają, że jego utwory są zawsze aktualne i uniwersalne.

4. Wzory postaw osobowych przedstawianych w literaturze renesansowej.

Literatura parenetyczna, która znana była również w średniowieczu, to taka, której celem jest kreacja bohaterów, w taki sposób, by można traktować ich jako wzorzec cnót, godnych naśladowania. Renesans przedstawia głównie:

ZIEMIANINA

Jego przykład daje Mikołaj Rej w "Żywocie człowieka poczciwego". Opisuje tu niemal arkadyjską wizję wsi, na której mieszka włościan. Dokładnie określa Rej jak powinien wyglądać i jakie wieść życie. To prawie recepta, ponieważ utwór przepełniony jest licznymi wskazaniami i instrukcjami. Jest przejrzysty, ponieważ zbudował go rej z trzech części, odnoszących się do wieku ziemianina.

Wiedzie on żywot bardzo ustatkowany, nigdy wbrew sobie, czy naturze, nawet przeciwnie- w harmonii z przyrodą upatruje pełni szczęścia. Korzysta z dobrodziejstw ,jakie niesie natura. Życie codzienne wypełnia mu praca, która daje satysfakcję i cnotę oraz liczne uciechy i zabawy. Nie przykłada zbytniej uwagi do swojej nauki, ale nie można odmówić mu zdrowego rozumu, który pozwala zmyślnie prowadzić gospodarstwo, dbać o swoje interesy. Ziemianin ma poczucie zasad etycznych, które kierują i określają jego życie. Potrafi znaleźć horacjański umiar "złotego środka", dzięki czemu nie miota się, ale czyni swoje życie jeszcze bardziej statecznym. Taki tryb życia poleca Rej ,jako zupełnie możliwy do zrealizowania.

DWOZRANINA

Jego wzór kreuje Łukasz Górnicki w utworze pt. "Dworzanin polski", który jest przeróbką z włoskiego. Idealny dworak to osoba dobrze wykształcona, która ma poczucie, że należy do określonego narodu i ma wobec niego szereg obowiązków. Prowadzi życie przystające do cnót, jest prawdziwym szlachcicem, dumnym z pochodzenia. Jest świadomy zaszczytu, jakim jest zręczne posługiwanie się językiem polskim w najlepszym, doskonalonym wydaniu, zna też sztukę.

PATRIOTĘ

Nie jest to postać, którą znamy tylko z jakiegoś jednego utworu. Niemniej najbardziej wyrazisty i charakterystyczny jest jego obraz z "Odprawy posłów greckich" Jana Kochanowskiego. To postać, która niestety nie przekonała do swego stanowiska, co przyniosło klęskę. Prezentuje on cnoty, które pozwalają mu żyć według niezłomnych zasad moralnych. Nakazują one uczciwość, wierność, nie poddawanie się pokusom, jakie niesie władza. Antenor zawsze stawia dobro kraju ponad swoje, nie ulega namowom na zmiany decyzji, które mogłyby zaszkodzić państwu. Motyw patrioty pojawia się u Frycza Modrzewskiego, piotra Skargi.

HUMANISTĘ

Nie jest wzór wprost z literatury parenetycznej, wynika raczej z samej atmosfery epoki. Humanistami byli przecież sami myśliciele, twórcy i artyści renesansu. W Polsce należy zwrócić przede wszystkim uwagę na postać Jana Kochanowskiego. Był to poeta niezwykle wykształcony, pobierał nauki nie tylko na Akademii Krakowskiej ,ale też wyższych uczelniach w Europie. Dzięki tym uniwersalnym studiom poznał doskonale języki starożytne i nowożytne ,ale także ogromny dorobek antyku w wielu dziedzinach. Dzięki temu w jego twórczości znajdujemy wiele odwołań do mitologii oraz innych tekstów kultury. Humanista poznaje świat bardzo wnikliwie, jest świadomy swojego przeznaczenia twórczego i miejsca, jakie zajmuje w społeczeństwie. Za poetę- wykształconego humanistę możemy uznać też Klemensa Janickiego.

5. Przedstawienie wsi na podstawie literatury renesansowej.

W polskiej literaturze odrodzeniowej dają się łatwo wyodrębnić dwa obrazy wsi: sielankowy i realistyczny.

Pierwszy z nich prezentuje wieś jako raj, uwzględniając tylko te aspekty życia na wsi, które czynią ją przyjazną. Tak więc zwraca się uwagą na pracę, która daje satysfakcję ,przynosi korzyści i pozwala zostać w harmonii z naturalnym środowiskiem; na ciszę, która daje wewnętrzne uspokojenie, pogodną radość. Takie przedstawienie sielankowej wsi odnajdziemy u Jana Kochanowskiego: "Pieśń świętojańska o sobótce"- gdzie przedstawia wieś, jako miejsce, gdzie człowiek czuje się usytuowany; we fraszkach "Na dom w Czarnolesie" i "Na lipę". M. Rej tworzy obraz podobny w "Żywocie człowieka poczciwego", w którym pisze o statecznym życiu na wsi, które daje zadowolenie i pozwala na zachowanie przyjaznych kontaktów ze światem.

Drugi obraz, bardzo realistyczny i chyba wierniej oddający rzeczywistość, przedstawia szereg zaszłości ekonomicznych, nierówności i okrutne traktowanie chłopstwa. Taki opis pasuje do tego, co przedstawia Mikołaj Rej w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" choć cały utwór nie dotyczy bezpośrednio wsi, to mamy obraz stosunków jej mieszkańców z innymi stanami społecznymi- szlachtą i duchowieństwem. Z dialogów trzech reprezentantów tych warstw dowiadujemy się, że wieś traktowana jest jak źródło dochodu, natomiast życie chłopa w ogóle nie obchodzi pazernych mieszkańców miasta. Dbają oni tylko o swój dobrobyt, są zniszczeni prze ciągłe rozrywki, nie zwracają uwagi na to, że są odpowiedzialni za taki stan wsi. Najlepiej komentuje te stosunki Wójt, mówiąc:

"Ksiądz pana wini, pan księdza,

A nam prostym zewsząd nędza...".

Z podobnym wizerunkiem wsi, w której wyraźnie widać rozwarstwienie są "Żeńcy" Szymona Szymonowica. Chłopi są tu wykorzystywani do ciężkiej pracy przez surowego ekonoma. Praca na roli wcale nie daje zadowolenia, jest ciężka i mozolna, zwłaszcza, że jej efekty i tak zabiera gospodarz. Chłopi skarżą się na swój los, ale wiedzą, że może spotkać ich nawet cielesna kara.

6. Przykładowe utwory renesansu polskiego poruszające problem patriotyzmu.

Dla humanistów sprawy ojczyzny stały na początku, a działalność na jej rzecz była częścią ich działalności. Toteż często w literaturze pojawia się temat patriotyzmu. Kwestię tę porusza często Jan Kochanowski. "Pieśń o spustoszeniu Podola" powracająca do wydarzeń z 1575 roku, czyli do bitwy polsko- tatarskiej, w której ponieśliśmy sromotną klęskę. Wypowiedź Kochanowskiego sprowadza się do pouczenia obywateli i chęci wyciągnięcia konstruktywnych wniosków. Liczy się tu skuteczna obrona, odwaga i wkład pieniężny w uzbrojenie. Wśród "Fraszek" natomiast odnajdziemy wiele, które są krytyką polskich przywar narodowych.

Dziełem, które w całości poświęca Kochanowski sprawom ojczyzny jest "Odprawa posłów greckich". Warstwą fabularną tego utworu stanowią wydarzenia ze starożytnej Troi. Prezentuje nam autor kilka postaci, które stoją po przeciwnych stronach sporu politycznego. Przeciwstawia patriotę Antenora i egoistycznego królewicza Aleksandra, a obok nich niezdecydowanego króla Priama. Jest klasyczny utwór o odpowiedzi na pytanie: co jest ważniejsze jednostka, czy państwo? Ta uniwersalna treść łatwo do się przenieść na realia Polski XVI- wiecznej. Temat zaczerpnięty z mitologii stał się dla Kochanowskiego powodem do zabrania głosu w sprawie polityki ówczesnego dworu. Poeta tak kreuje bohaterów, by ich negatywne cechy- niedbalstwo, troska o własne interesy ,przekupstwo, nieumiejętność zorganizowania dobrej obrony granic kraju przed najeźdźcami- przenieś na polską szlachtę. Wyraża prawdziwą obawę przyszłym losem Rzeczpospolitej, która nie ma stanowczego króla i prawego następcy. Można odczytać "Odprawę posłów greckich" jako ostrzeżenie, które powinno być dla dobra narodu, odczytane z powagą.

Inny wybitny humanista Andrzej Frycz Modrzewski również zabiera głos w sprawie sytuacji XVI- wiecznej Polski. Jego wielkie dzieło "O poprawie Rzeczpospolitej" jest proponowanym przez niego programem reform, które, zdaniem autora są konieczne. Traktat ten komentuje pięć ważnych dziedzin życia społecznego, a są to obyczaje, prawo, wojna, Kościół i szkoła ( tak też są zatytułowane główne rozdziały dzieła). Frycz chce stworzyć podstawy do sprawiedliwego funkcjonowania państwa dla dobra jego obywateli. Dlatego udziela on niema lekcji etyki społecznej ludziom, którzy wspólnie mają być odpowiedzialni za ustrój w państwie. Obyczaje mają być surowe, rozróżniać dobro od zła. Prawo ma służyć obronie wartości i cnót oraz strzec przepisów. Wyraźnie wypowiada się Frycz na temat wojny- są one niesprawiedliwe i niszczycielskie, dlatego powinny być ostatecznością, np. w obliczu zagrożenia niepodległości. W sprawie Kościoła jest autor ostrożny, ale optuje za katolicyzmem i tolerancją. Postuluje też unowocześnienie szkół.

Wielki publicysta religijny Piotr Skarga w swoich "Kazaniach sejmowych", podobnie jak Frycz Modrzewski, porusza największe problemy współczesnej mu Polski, ale z nieco innego stanowiska. Pisze Skarga o podupadłych stronach naszego kraju, nazywając je metaforycznie chorobami Rzeczpospolitej. Wymienia ich kaznodzieja sześć: według niego to niedostateczne przywiązanie do ojczyzny, brak jedności narodowej, bałagan wyznaniowy, zbyt słaba pozycja tronu królewskiego, przepisy, które nie przystają do rzeczywistości oraz niewystarczające kary za przestępstwa. Ksiądz Skarga odwołuje się do poczucia miłości Polaków wobec ojczyzny, ponieważ widzi następstwo klęski narodu, z klęską jej mieszkańców. Poza tym niezgoda wśród Polaków może ściągnąć wrogów. Za niebezpieczeństwo uważa reformację, która może zagrażać tradycyjnej u nas religii katolickiej. Dlatego bardzo prężnie działał on na polu kontrreformacji. Polsce potrzebny jest też silny król ,zdecydowany, bo tylko taki może zapewnić jedność państwa i wolność.

Czasami w poczet pisarzy traktujących o sprawie narodowej i patriotyzmie wpisuje się Mikołaja Reja, choć nie pisze on o tym wprost i nie w tak szerokiej perspektywie. Niemniej "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" bardzo wyraźnie przedstawia stosunki panujące między trzema reprezentowanymi w tym dialogu stanami społecznymi. Daje to wierny i niestety prawdziwy obraz rozłamu i przepaści, jaka istnieje między wsią- Wójtem, a miastem, którego przedstawicielami są Pan i Pleban. Chłopi traktowani są z dużą niesprawiedliwością, nie mają praw, natomiast szlachta i kler, zamiast dawać przykład wartości, korzysta ze stanowiska.

Łatwo więc stwierdzić, że tematy dotyczące sytuacji w kraju, były często poruszane przez polskich pisarzy. Ich utwory często ganiły wady narodowe Polaków, albo wnosiły projekty światłych reform. Zagrożenie widzieli głównie w rozwarstwieniu społecznym, a także w sytuacji politycznej, która może zaszkodzić potędze Rzeczpospolitej. Dlatego próba naprawy, przez nich podjęta była bardzo ważna.

7. Retoryka w wybranych utworach renesansu.

Retoryka to sztuka pięknego wysławiania się, jest też teorią oratorstwa, mającą swe głębokie korzenie w starożytności. Jest nauką skoncentrowaną na robieniu dużego wrażenia na słuchaczach, dlatego styl retoryczny jest perswazyjny, działał na uczucia odbiorcy.

W polskim renesansie rozwinął retorykę Piotr Skarga, pisząc "Kazania sejmowe". Ich celem była przede wszystkim przestroga, ponieważ treść kazań księdza Skargi odnosiła się do podupadającej sytuacji Rzeczpospolitej, spowodowanej kryzysem.

W "Kazaniach sejmowych" Skarga udowadnia, że doskonale posiadł sztukę oratorską. Była ona tu niezmiernie potrzebna, ponieważ autor przemawiał w wiadomym celu. Chciał przekonać do swoich uwag Polaków, dlatego musiał głęboko wzruszyć serca ludzi, a także wpłynąć na ich wyobraźnię. Wtedy miał szansę, że przeforsuje swoje rację. Stosował więc odpowiednie figury retoryczne, tak, by odpowiednio uformować tekst. Do najbardziej zauważalnych należą:

1.Pytania retoryczne, czyli taki, które nie mają odpowiedz, służą jako pretekst do refleksji;

2.Antytezy, czyli przeciwstawienie sobie zdań na zasadzie kontrastu;

3.Łączenie spójnikami szeregu epitetów lub zdań

4.Inwersja, czyli szyk przestawny

5.Zestawienie kilku sąsiadujących członów zdaniowych lub zdań

Wszystkie te zwroty i figury retoryczne zostały użyte celowo ,aby zwiększyć siłę perswazyjną "Kazań sejmowych" i przekonać słuchaczy do swych racji.

  1. Twórczość Mikołaja Reja jako człowieka humanizmu i reformacji.

Ród Mikołaj Reja pochodził z Nagłowic, ale urodził się jednak Rej w Żórawinie pod Haliczem. Nauki pobierał w kilku miejscach. Są to Skalmierz, Lwów i Kraków. Tu w 1518 roku zaczął edukację w akademickiej szkole średniej przy Akademii Krakowskiej, ale nie trwała ona długo. Nie mógł wysiedzieć w szkolnej ławce i chętniej uczył się sam. W 1529 roku ożenił się i osiadł w swoich posiadłościach.

Rej od samego początku prowadził bardzo aktywne życie. Chętnie angażował się w życie społeczne, był posłem w sejmikach, w czym pomagała mu duża energia. Początkowo interesował się luteranizmem, potem, gdy przeszedł na kalwinizm organizował nawet zbory. Rej był postacią żwawą i ruchliwą, czym przekonywał do siebie ludzi i tym chętniej angażował się w ich sprawy. Dodatkowo posiadał on zdolności pisarskie, które szybko wykorzystał, by pisać bardzo dużo. To sprawiło, że zaczęto go nawet nazywać wieszczem.

Jednak w swej pracy różnił się znacznie od innego polskiego poety tego czasu, Jana Kochanowskiego. Rej nie był bowiem typowym pisarzem humanistycznym. Jego prace powstawały w krótkim czasie i było ich tyle, że poeta nie dbał o ich podłoże filozoficzne. Widać w nich jednak wielki zmysł obserwatorski Reja. Do gatunków, które uprawiał możemy wpisać: dramaty, moralitety, misteria- "Kupiec", "Żywot Józefa", dialog- "Żywot człowieka poczciwego", utwór parenetyczny- "Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego", epigramaty- "Źwierzyniec", "Figliki", parafraza psalmów- "Psałterz Dawidów" oraz kazania- "Postylla".

9. Jan Kochanowski jako wykształcony humanista.

Wzór poety w renesansie stanowił poeta wykształcony, określany mianem poeta doctus. Głównym celem takiego twórcy było pogłębianie swojej wiedzy, doskonalenie swoich umiejętności z różnych dziedzin. Łączyło się to zawsze z radością i odnajdywaniem sensu, nie tylko w sobie, ale też w drugim człowieku. Poeta doctus znał doskonale i doceniał kulturę literacką starożytności, jej ideały i filozofię. Często też studiował języki starożytne: łacinę, grecki, czy hebrajski.

Wśród polskich poetów renesansowych na miano poety uczonego, zasługiwał bezsprzecznie Jan Kochanowski. Studia z zakresu nauk humanistycznych zaczął Kochanowski już na Akademii Krakowskiej. Tam zetknął się z językami starożytnymi. W Krakowie zetknął się z osiągnięciami Erazma z Rotterdamu i poznał twórczość rodaków; wśród nich był Andrzej Frycz Modrzewski, Klemens Janicki i Mikołaj Rej.

Studiował Kochanowski w Królewcu (1555- 1556), gdzie miał okazję zetknąć się z innowiercami. Nigdy jednak nie przestał być humanistą chrześcijańskim. Za granicą przebywał jeszcze w czasie studiów w Padwie (1558- 1559). Tam też zajmowało go zagłębianie się w obszerną literaturę antycznej Grecji. Zdobył z tego zakresu wielkie umiejętności.

Ciekawym etapem życia Kochanowskiego był pobyt na dworze królewskim. Żyjąc tam, dokładnie poznał arkana polityki, sytuację Polski, prawo, religię. Miał niemały wkład w dyskusję na tematy istotne dla kraju, jak np. jego obrona, czy stanowisko wobec innowierców.

Cała biografia i wykształcenie Kochanowskiego przekonują, że był on prawdziwym humanistą uczonym.

10. Dowcip i zaduma we "Fraszkach" Jana Kochanowskiego.

Fraszka jest utworem krótkim i zwięzłym. Jest wierszowana, najczęściej budowana na śmiesznym i figlarnym koncepcie. Termin fraszka ( pochodzi od włoskiego "frasca") do języka polskiego wprowadził Jan Kochanowski, który pisząc zbiory "Fraszek" stworzył wzorzec ich budowy, przyjęty przez innych. Właściwie pierwszy napisał takie zwięzłe utwory Mikołaj Rej, tworząc "Figliki.

Kochanowski pisaniem fraszek zajmował się całe życie, więc łatwo zrozumieć, dlaczego jest ich około trzystu. Nigdy wcześniej ich jednak nie wydał, dopiero w 1584 roku ukazał się pierwszy egzemplarz w Drukarni Łazarzowej. Niedługo potem zaczęły pojawiać się następne wydania.

We "Fraszkach" zawarł Kochanowski swoje obserwacje dotyczące świata, ale widziany oczyma humanisty. Przedstawia więc odrodzeniowy obraz. Kochanowski jako poeta widzi zawsze jednostkowe przedmioty, ludzi i wydarzenia. W świecie tym odzwierciedlają się ideały i cechy epoki renesansu, do których poeta się odnosi, jako człowiek należący do niej i pozwala na zaistnienie w jego literaturze.

Jest tak wiele fraszek Kochanowskiego, że koleją rzeczy są różne od siebie. Bogata jest tematyka: obyczajowa, filozoficzna, ironiczna, satyryczna, refleksyjna, światopoglądowa i autotematyczna. Od tematu uzależniony jest ton danej fraszki. Fraszki ze swojej definicji są króciutkie, dążą do trafnej pointy, zdarzają się jednak fraszki nieco dłuższe. Kochanowski używa rymów parzystych, półtora zgłoskowych, żeńskich.

Dowcip i śmiech odegrały we "Fraszkach" ogromną rolę, ponieważ dzięki temu możliwe było odmienną, ciekawszą wizję świata. Choć fraszki są utworami krótkimi, to dzięki swojej spostrzegawczości i trafności mogą być pretekstem do zabawy lub refleksji. Do tego dochodzi kunszt językowy Kochanowskiego, dzięki któremu poeta prawie maluje w naszej wyobraźni.

11. "Pieśni" Jana Kochanowskiego- geneza gatunku.

Pieśń- należy do gatunków lirycznych; przez formę wykonania jest żywo związany muzyką. Pochodzi pień jeszcze ze starożytności, gdzie głównym miejscem jej realizacji były obrządki. W średniowieczu za sprawą trubadurów pieśń nie pojawiała się prawie bez oprawy muzycznej. Dzięki Horacemu, który zatytułował swe utwory "Carmina", pieśń weszła w skład gatunków literackich. W zależności od kontekstu i okoliczności powstania wykrystalizowały się pieśni: biesiadne, taneczne, sobótkowe, pochwalne, powitalne, pożegnalne i miłosne.

Na grunt poezji polskiej przeniósł ten samodzielny już gatunek Jan Kochanowski. Korzystał ze wzoru Horacego ,chociaż łatwo zauważyć, że często go zmieniał. Łączył niektóre elementy, tworzył nowe ,tak, że powstał pokaźny zbiór jego pieśni. Kochanowski postulował samodzielność pieśni jako gatunku tylko literackiego. Jednak budowa i rytmizacja pieśni pozwala na skomponowanie do niej muzyki i odtworzenie jako całości. Kochanowski pisał pieśni, podobnie jak fraszki, przez całe życie.

Dzięki poetyce pieśni Kochanowski tworzył arcydzieła, które nosiły jego piętno, jako wyraźnej indywidualności artystycznej. Taki zamysł był niejako narzucony przez ideały epoki, które szczególną uwagę zwracały na postać twórcy oraz wynikającą z humanizmu wiarą w jego możliwości artystyczne. Poeta był wyjątkowy, miał szczególną rolę, mógł tworzyć, prawie jak Bóg, swoimi utworami wzruszał nawet przyrodę. Te motywy zaczerpnął Kochanowski od poetów antycznych- Horacego, Orfeusz i Dawida. Tylko taka bowiem twórczość mogła dać poecie nieśmiertelność.

W pieśniach Kochanowski często nawiązuje do filozofii horacjańskiej, nakazującej "Carpe diem", czyli chwytaj dzień, np. w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce"; tematyka jest jednak bardzo różnorodna: pieśni pochwalne- "Czego chcesz od nas, Panie" (Pieśń XXV); refleksyjne- "Chcemy być sobie radzi" (Pieśń IX); patriotyczna- "Pieśń o spustoszeniu Podola" (Pieśń V).

Pieśń ma swoje wyznaczniki:

  • strofy, o takiej samej liczbie wersów ( często były to cztery strofy o równej ilości sylab, aabb);
  • rytmy;
  • podobieństwa leksykalne i składniowe;
  • przejrzysta organizacja tekstu.

12. Kryzys ideałów i filozofii humanistycznej w "Trenach".

"Treny" pisane po śmierci córki, wyrażają żal i smutek z powodu jej straty. W konsekwencji jednak są rozprawą o filozofii. Dotąd w "Pieśniach" i "Fraszkach" wyznawał poglądy stoickie i epikurejskie, zgodnie z duchem epoki sławiąc wspaniałą kondycję umysłową i psychiczną człowieka. Chwalił stateczność i ład, jako wyznaczniki życiowego credo. Cieszył się życiem i światem, gdy niespodziewanie śmierć Urszulki w niwecz obraca jego humanistyczny światopogląd. Nie znajduje już ratunku w poezji, filozofii, ponieważ ona nie przystają do tragedii osobistej Kochanowskiego. Upadek renesansowych ideałów wiedzie poetę do złości i buntu, czuje się niesłusznie skrzywdzony. W "Trenie IX" pisze:

"Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje

Na tym strawił, żebych ujrzał progi twoje!

Terazem nagle ze stopniow ostatnich zrzucony

I miedzy insze, jeden z wielu policzony."

"Treny" są zatem wypowiedzią nie tylko ojca, który utracił swą córkę, ale przede wszystkim filozofa, mędrca i poszukiwacza, który całe życie pracował nad stworzeniem i doskonaleniem swoich przekonań, które okazały się kruche i niewystarczające. Można nazwać "Treny" nawet traktatem filozoficznym, ponieważ są wykładnia na temat dotychczasowej myśli poety. Renesansowe ideały piękna, harmonii, spokoju, życia zgodnego z naturą, ciągłego dokształcania się, uwielbienia antycznej kultury, zostają porzucone na rzecz bezgranicznego smutku, żalu, niewiary w Boga. Przychodzi jednak i oczyszczenie, zrozumienie, że jedynym sposobem jest znosić wszystkie przypadki losu. Matka Kochanowskiego mówi do niego we śnie: "Ludzkie przygody, ludzkie noś"

13. Temat państwa i ojczyzny w twórczości Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Andrzej Frycz Modrzewski (1503- 1572) zaczął naukę w rodzinnym Wolborzu, potem przeniósł się do Krakowa, był słuchaczem wydziału sztuk. Następnie od 1531 studiował w Wittenberdze. Tam zajmował się tez organizowaniem ruchu reformacyjnego. Poznał Lutra, a także Filipa Malancholta. Podróżował po całej Europie, tym samym poznając wiele znakomitości. Od 1541 był już w kraju. Zaczął tu wiązać się z ruchem kalwińskim, potem z arianami. Prace Modrzewskiego wpisał papież do indeksu ksiąg zakazanych.

Zgodnie z wzorem humanistycznego twórcy, interesował się Modrzewski sytuacją w państwie, czyniąc ją tym samym tematem swoich literackich rozważań. Wykazał się wspaniałą znajomością polityki i wyczuciem obywatelskiej troski o ojczyznę, pisząc rozprawę "O poprawie Rzeczpospolitej". Proponuje tu naprawę niektórych dziedzin życia publicznego.

Wychodząc od przekonania, że każdy człowiek jest dobry, zdaje sobie Modrzewski sprawę, że osobowość jego dokształcać poprzez pracę umysłową, uległość wobec nakazów, które odnajdujemy w Dekalogu. W tym miejscu zbliża się do poglądów Erazma, różni się zaś od Machiavellego. Zbudował więc świetlaną wizję państwa, ale właściwie pozbawioną rysów utopii. Twierdził, że realia polskie, które oglądał i analizował, nie są pozytywne, ale da się je zmienić.

Przekonuje w swoim dziele, że państwo mogłoby wiele zyskać, gdyby rządzone były silną i zdecydowana ręką. Możliwe będzie wtedy skuteczne kontrolowanie ważnych spraw społecznych, jak np. szkoły, opieka nad chłopstwem, działanie na rzecz biednych, organizacje wspomagające ich, przeciw działanie nieróbstwu. Ważną role przypisuje Frycz obyczajom, których kontrola miałaby znajdować się w rękach samych obywateli. Zdaniem Frycza, mądrość i rozwaga ludzi pozwala określić im, co jest dobre, a co złe. Łączy etykę i rozum, jako dopełniające siebie nawzajem.

W rozpatrywaniu właściwego ustroju państwa, też kładzie Modrzewski nacisk na etykę, praworządność i samodyscyplinę obywateli. W swoich poszukiwaniach modelu państwa, zagląda do Biblii i antycznych filozofów, głównie Platona i Cycerona. Rządy miały się według tego organizować wokół mądrej i uczciwej osoby, która ma oparcie w całym społeczeństwie. Wyznawał Modrzewski pogląd o równości wszystkich ludzi, pochodzącą od Boga, dlatego szanował ludzką indywidualność i cenił jej osiągnięcia. Z przekonania o równości narodów wynika pacyfizm, czyli umiłowanie pokoju. Dlatego nie uznaje on wojny jako sposobu rozwiązywania sporów, dopuszczając tylko wojny obronne. W kwestii religii uznawał zwierzchność soboru i tolerancję. Sam był jednak katolikiem, ale jego poglądy dotyczące innowierców, nie podobały się Kościołowi.

14. Ojczyzna jako Matka w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi.

Polityczny upadek i złą sytuację w XVI- wiecznej Rzeczpospolitej przedstawia Piotr Skarga w "Kazaniach sejmowych" napisanych, choć nie wygłoszonych na obrady sejmu, które od 1588 roku poprzedzała Msza Św. Piotr Skarga był kaznodzieją króla i żywo interesował się sprawami bieżącymi państwa. Celowo wybrał Skarga formę swoich kazań, stylizując je na wypowiedź o charakterze retorycznym. Chciał wywrzeć wrażenie na swoich odbiorcach i przekonać do swoich racji, odwołując się do uczuć narodowych Polaków. Dlatego język kazań jest bardzo barwny i perswazyjny.

Obrazuje Skarga za pomocą znanego toposu Matki, którą dla obywateli jest ojczyzna. Obraz taki zawiera "Kazanie wtóre", w którym pisarz prezentuje zaobserwowane przez siebie choroby Rzeczpospolitej. Powinniśmy kochać i szanować naszą ojczyznę, tak jak swoją matkę, gdyż tak jak ona, opiekuje się nami i pozwala rozwijać. Nie jest winą samej Polski, że źle się dzieję. Obywatele niewłaściwie rozporządzają krajem. Jest to przytyk autora w stronę szlachty, którą pragnie nakłonić do porzucenia dotychczasowych praktyk- niedbalstwa, prywaty, wykorzystywanie stanowisk- na rzecz pracy na chwałę ojczyzny. W tym upatruje Skarga poprawę sytuacji Polski.

15. Związki teatru elżbietańskiego z antycznym.

Przyjęto nazywać teatr za czasów królowania Elżbiety I w Anglii, teatrem elżbietańskim. Jak wiadomo bardzo dużo czerpała sztuka renesansowa z dorobku starożytności, również w dziedzinie teatralnej. Łatwo jednak zauważyć, że przetwarza się wzorce na potrzeby nowej epoki. Liczne są więc odstępstwa, dotyczące zasady trzech jedności: czasu miejsca i akcji. Nie stosowano się też do reguły odpowiedniości stylu, czyli zasady "decorum". Powodowało to zupełne mieszanie stylów np. wysokiego w komediach, lub niskiego w tragediach; wprowadzano też, dla zwiększenia efektu komicznego, postacie śmieszne do gatunków wysokich. Nie utrzymano porządku w kategoriach estetycznych.

Odwrotnie do postaci z teatru antycznego, postacie teatru elżbietańskiego zmieniały swój charakter, były chwiejne.

Przedstawienia nie odbywały się na dziedzińcach zamku, lecz w siedzibach możnych, gdzie przychodzić mogli tylko zaproszeni goście, a nie ogól społeczeństwa. Pokoje były specjalnie przygotowane na okazję przedstawienia. Dla szerszej publiczności organizowano spektakle odpłatne, na placach, lub prowizorycznych teatrzykach, które nie miały stropu. Popularne były teatry wędrowne, które w czasie przedstawienia ustawiły drewniany podest, wśród widowni. Nie organizowano ozdób, nie było też oświetlenia, dlatego artyści sami mówili o porze dnia, w której toczy się akcja.

Aktorami mogli być, podobnie jak w antyku, tylko panowie. Pozwalano jednak na większą niż trzy, liczbę osób na scenie.