Wśród najstarszych dokumentów i dzieł literackich, które mają znaczenie dla badań nad językiem polskim i naszą kulturą wymienić należy:

1. "Geograf bawarski" - dokument spisany w IX wieku, zawierający wiele nazw miejscowych w tym także nazw polskich plemion i ziem przez nich zamieszkiwanych.

2. "Dagome iudex" to dokument polski, pierwszy, jaki w Polsce spisano, stanowi on symboliczny akt oddania kraju pod opiekę papieża. Pismo zostało wystawione przez Mieszka I tuż po przyjęciu chrztu, oczywiście pismo jest zapisane w języku łacińskim, ale wymieniane są w nim polskie miejscowości.

3. "Kronika Theimara" została spisana około X-XI w., zawiera - nazwy plemion polskich np. Ślązanie, a także nazwy miejscowe np. Krosno, czy rzek m.in. Odra, Bóbr

4. "Bulla Gnieźnieńska" - nazywana też "Złotą Bullą języka polskiego", jest to dokument świadczący o stanie dóbr kościelnych, w którym wymieniono 410 nazw polskich, została spisana w XII wieku.

5. "Księga Henrykowska"- jest to trzynastowieczny zapis słynny z tego, że zawiera pierwsze zdanie polskie, dotąd w dokumentach pojawiały się tylko pojedyncze nazwy miejscowe, tu zapisano całe zdanie po polsku: "Dać ać ja pobruczę a ty poczywaj"

6. "Kazania Świętokrzyskie" powstały w XIV wieku, kaznodzieja, który je spisywał, starał się nadać im formę artystyczną. Dość kunsztowna forma każe przypuszczać, że były one skierowane do wykształconych odbiorców. 7. "Kazania Gnieźnieńskie" - to nieco nowszy zbiór, bo pochodzący z XV wieku. Jest to cenny zabytek z uwagi na jego trójjęzyczność, w obszernym zbiorze znalazły się 103 kazania spisane po łacinie, a także 10 kazań, spisanych w całości po polsku.

8. "Bogurodzica"- stanowi najstarszy znany nam teks religijny spisany w języku polskim.

9. "Psałterz Floriański" - to przekład biblijnej Księgi Psalmów, najstarszy, jaki się zachował, oprócz wersji polskiej znajdują się tam przekłady łacińskie i niemieckie.

10. "Psałterz Puławski" - to również modlitewnik zawierający przekłady psalmów, wzbogacony ponadto o komentarze do poszczególnych psalmów. Tekst pochodzi z XV wieku.

11. "Apokryfy" - to cały nurt w twórczości średniowiecznej, dotyczący epizodów biblijnych i scen z życia świętych.

12. "Roty sądowe" - czyli przysięgi, są to zapisy tekstów formuł sądowych.

13. "Biblia Szaroszpatacka" - to sporządzony dla królowej Zofii przekład Biblii na język polski.

1. POEZJA KOŚCIELNA

Należy przypuszczać, ze dorobek polskiej liryki religijnej był obszerny, jednak do naszych czasów zachowała się z niego tylko część. Twórczość ta była najczęściej anonimowa, służyła wyrażeniu swej wiary, pochwały Boga bądź miała charakter błagalny. Średniowieczny teocentryzm polegał na postrzeganiu świata przez pryzmat wiary, toteż nawet utwory z założenia świeckie są wyraźnym odniesieniem się do religii.

Przykłady

"BOGURODZICA"

już sam tytuł każe zaliczyć te pieśń w poczet utworów maryjnych. Jest to tekst niejednorodny, ponieważ kolejne strofy były dodawane z biegiem lat. Dwie najstarsze są prośbą do Bożej Rodzicielki o wstawiennictwo. Pierwsza zwrotka jest prośba do Maryi o zjednanie Jezusa, a kolejna już skierowana do Chrystusa to błagania o dobre życie doczesne i szczęśliwe życie po śmierci ("rajski przebyt"). Tekst pochodzi z XIII wieku, zwraca uwagę jego kunsztowna forma poetycka:

- użycie rymów parzystych

- regularna, precyzyjnie przemyślana konstrukcja stroficzna

- składnia paraboliczna czyli regularny układ elementów kompozycyjnych

- każdy Wer stanowi jedno wypowiedzenie, jest to wiec tzw. wiersz zdaniowy

- w tekście pojawiają się różne formy gramatyczne: rozkaźniki i apostrofy ("Bogurodzica Dziewica Maryja"),

Czas powstania utworu nie został jednoznacznie określony, najczęściej przyjmuje się przełom XII i XIII wieku, choć niektórzy badacze są skłonni uznać, że pieśń powstała już w X-wieku.

Czas powstania określa się przez analizę porównawcza zmian, jakie można zaobserwować w rozwoju staropolszczyzny na podstawie różnych dokumentów.

Dokumentów tekście "Bogurodzicy" odnajdujemy archaizmy: leksykalne (wyrazy, które wyszły z użycia), fonetyczne (wyrazy, które obecni brzmią inaczej), składniowe (czyli zdania zbudowane w oparciu o zasady składni, które się zmieniły i dziś wyglądają inaczej), fleksyjne (wyrazy, których forma gramatyczna uległa zmianie), semantyczne (wyraz pozostał, ale dziś oznacza już co innego).

"ROZMYŚLANIA PRZEMYSKIE"

To przykład twórczości apokryficznej, ich treść dotyczy historii biblijnych, ale znacznie poza nie wykracza. Jest t o opowieść o życiu świętej rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem Maryi i Jezusa. Autor opiera się na Ewangelii, nie przeinacza faktów, ale wiele dodaje, opisuje sceny, o których Pismo Święte nie wspomina, interpretuje sytuacje i wzbogaca przekaz o opis uczuć swoich bohaterów. Jest to barwna, żywo napisana opowieść na kształt fabularnych historii.

"LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI" ("ŻALE MATKI BOSKIEJ POD KRZYŻEM")

to również rozszerzenie wątku biblijnego. Utwór przedstawia Matkę Boską , cierpiąca pod krzyżem konającego Jezusa. Jest to tekst poetycki, stroficzny (20), ujęty w formę monologu Maryi. Cierpiąca matka, prosi o współczucie i wysłuchanie jej skarg i całej historii, która obejmuje mękę Syna od biczowani, przez drogę krzyżową po samą śmierć. Jest to nowy sposób przedstawiania Matki Boskiej, kontrastujący z wizerunkami Maryi z np. "Bogurodzicy". Charakterystyczne jest tu ukazania Matki Boskiej w kategoriach ludzkich, one też cierpi, jest bezsilna, budzi litość i prosi o współczucie.

ŚREDNIOWIECZNE GATUNKI LITERACKIE

  • Liryczne

pieśni, hymny, satyry, pieśni miłosne, psalmy, monologi liryczne

  • epickie

kroniki, utwory hagiograficzne (o charakterze parenetycznym) i apokryficzne, kazania, romanse rycerskie i eposy rycerskie, traktaty, dialogi

  • dramatyczne

dramaty liturgiczne, misteria, moralitety

POLSKA POEZJA ŚWIECKA

Mimo ogromnego wpływu religii na twórczość, powstają też utwory świeckie, choć i te noszą znamiona teocentrycznego światopoglądu, autorzy dydaktycznych traktatów nakazują pobożność i dbałość o zbawienie duszy, poeci zwracają się w apostrofach do Boga, a rycerski etos nakazuje obronie wiary katolickiej. 2.1 TEMATYKA

  • Obyczajowa

Wiersz "O zachowaniu się przy stole" Przecława Sołoty

Jest to utwór mówiący o tym, jak należy zachowywać się w czasie spożywania posiłków. Dzięki zawartym w nim wskazaniom i piętnowaniu zachowań negatywnych, mamy dziś wyobrażenie o średniowiecznej obyczajowości. Celem utworu jest propagowanie dobrego wychowania, pełni on wiec funkcje dydaktyczna i wychowawczą. Jak wspomniano, jest to utwór o tematyce świeckiej, choć zawiera elementy modlitwy, np. prośbę do Boga o odpuszczenie grzechów i radość dla wszystkich ludzi.

  • Satyryczna

"Rozmowa mistrza Polikarpa że śmiercią" satyryczna wymowa utworu nie jest jego jedyną funkcją, chodzi raczej o ukazanie oblicza śmierci, jednak groza tematyki zostaje nieco przełamana przez elementy humorystyczne. Śmierć ukazana została jako groźna i okrutna, ale miejscami zdradza swoje słabostki przez co staje się też śmieszna, choć humor to raczej wisielczy.

"Satyra na leniwych chłopów"

z założenia już utwór ma mieć charakter satyryczny, autor stara się ośmieszyć chłopów, którzy swoją gnuśnością i lenistwem przynoszą szkody Panu a pośrednio też sobie. Tekst jest konfrontacją interesów pana i chłopów, przy czym to zestawienie jest stronnicze, a sympatia autora wyraźnie leży po stronie właściciela ziemskiego chłopi są tu przedstawiani jako chytrzy, pracują tylko wówczas, gdy wiedzą, że są obserwowani przez pana, a i wówczas udają, że cos robią. Kiedy nikt nie patrzy leniwią się i kradną, a nawet celowo niszczą narzędzia, które są własnością pana.

  • historyczna

"Wiersz o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego"

jest przedstawieniem autentycznych zajść jakie miały miejsce w Krakowie. Jędrzej Tęczyński był rycerzem, oddał swą zbroje do naprawy, jednak płatnerz nie wywiązał się z zadania bądź zażądał wysokiej sumy, fakt, że rozgniewany rycerz pobił rzemieślnika. Naraził się tym mieszczanom, oburzony tłum dotkliwie pobił szlachcica, nie uszanował nawet świętego miejsca i zadał mu śmierć w kościele.