Renesans (zamiennie odrodzenie) odegrał w historii literatury i kultury znaczącą rolę, zarówno w Europie, jaki i w kraju. Epoka ta najpierw rozwijała się w miastach włoskich, gdzie trwała od XIV- XVI wieku. W XV wieku prądy renesansowe przeniosły się też na inne tereny. W Polsce okres poprzedzający właściwe odrodzenie to wiek XV, kiedy związki dworu polskiego za panowania jagiellońskiego z państwami zachodnimi były szeroko zakrojone. Możni wyjeżdżali za granicę i przyjmowali gości, np. Filipa Buonacorsiego ( Kallimacha), który był nauczycielem dzieci króla. Dzięki humanistom zza granicy pojawiły się u nas nowe kierunki i style.

Do literatury zaszczepiono język polski, jako język narodowy, obok łaciny, która znana była w całej Europie. Nią posługiwał się w swojej pracy Andrzej Frycz Modrzewski. Swój oddźwięk w literaturze i kulturze umysłowej miała też reformacja, potem zaś kontrreformacja. Dzięki tym prądom pojawiły się liczne przekłady na język polski Pisma Świętego, a także piśmiennictwo związane z dyskusjami teologicznymi i filozoficznymi.

Renesans wprowadził do życia literackiego pisarzy pochodzących z niższych warstw społecznych. Można zaliczyć do nich Biernata z Lublina ("Żywot Ezopa"), Jana z Kosz albo Jana z Sącza. W literaturze tego okresu pojawiły się też tematy społeczne oraz obyczajowe: Mikołaj Rej "Krotka rozprawa", "Żywot człowieka poczciwego". Przede wszystkim pojawiły się motywy i tematy z literatury i kultury starożytnej i europejskiej dzięki Janowi Kochanowskiemu. Za sprawą M. Bielskiego, B. Paprockiego i M. Stryjkowskiego kontynuowano historiografię. Powstało dzieło o zachowaniu idealnego dworzanina pt. "Dworzanin polski" Łukasza Górnickiego, który wzorował się na Castiglionim.

Królowa Bona, żona Zygmunta Starego, postarała się o przeniesienie wielu włoskich zwyczajów i dorobku odrodzenia włoskiego. Czasy polskiego renesansu to "złoty wiek" naszej kultury, która osiągnęła nadzwyczaj dużo i stała się pełnoprawna w Europie. Zwiastunami późniejszej epoki jeszcze w renesansie byli Szymon Szymonowic i Mikołaj Sęp Szarzyński.

Prądy i kierunki odrodzeniowe rozprzestrzeniały się po całym kontynencie. Działo się tak za sprawą podróżnych humanistów, którzy odwiedzali siedziby królów i możnych. Już w 1490 renesans widoczny był na Węgrzech ( Maciej Korwin) ;zbudowano tam w 1507 kaplicę renesansową w Ostrzygomiu T. Bakocza.

Bardzo widoczna była obecność Włochów na dworze w Polsce. Zasługą Franciszka Florentczyka i B. Berucciego, architektów, była przebudowa zamku wawelskiego (1504- 1536). Berucci zaprojektował kaplicę króla Zygmunta znajdującą się obok katedry w latach 1517- 1533.

Architekt od Gucciego zaprojektował w 1591- 1606 renesansowy zamek w Baranowie; J. Parr w Brzegu, a G. Appiani w Krasiczynie (1592- 1614). Budowano też kopuły i wieże w tym stylu. Założono wtedy Zamość- 1578- miasto zachowujące atmosferę renesansu.

W Polsce popularne w architekturze stały się arkady i zdobne elewacje. Za sprawą G.M. Padovaniego, H. Canavesiego, J. Michałowicza, S. Gucciego powstawały rzeźbione nagrobki niszowe i piętrowe. W renesansie rozwinęło się malarstwo- S Samostrzelnik tworzył miniatury i polichromie; M. Kober pracował nad polskim portretem w stylu odrodzeniowym.

W innych krajach europejskich również widać napływ nowych prądów i stylów renesansowych z Włoch. W Niderlandach rzeźbił i zajmował się architekturą C. Floris, malował obrazy Breugel Starszy. We Francji znane były dzieł architektoniczne P. Lescota i Ph. Delorme'a, rzeźba J. Goujona i G. Pillona, malarstwo J. Cloueta i F. Cloueta i artystów z Fontainebleau. W Niemczech najbardziej zasłużony jest malarz i grafik A. Dürer, H. Holbein Młodszy i A. Altdorfer.

Nie czerpał renesans z żadnych osiągnięć kulturalnych średniowiecza. Swoje idee i poglądy wziął od starożytnych. Humanizm krzewił się w kilku dziedzinach, jednak humaniści trzech z nich odegrali największą rolę.

- filolodzy, zajmowali się oni poznaniem pism, kultury i wiedzy antycznej, aby wartości zawierające się w nich przekładać na grunt XV- wieczny. W centrum ich zainteresowania znalazł się człowiek i jego dziełami artystycznymi.

- psycholodzy i moraliści, najbardziej znanym jest M. de Montaigne. Stworzył myśl humanistyczną, w której szczególną rolę odegrała przyroda, a raczej przekonanie, że jest ona w centrum i do niej należy człowiek. Był on etykiem, twierdził, że należy odnaleźć miejsce na miłość i radość z życia. Polecał to zadanie filozofom i naukowcom.

- teolodzy, różnili się od poprzednich, ponieważ ich podłożem była religia chrześcijańska i spojrzenie na świat przez jej pryzmat. Teologiem, który rozwijał takie myśli był Franciszek Salezy. W swoich przemyśleniach doszedł do wniosku, że dzięki woli bożej wszystko na ziemi może być dobre i wspaniałe. Cierpienie powinno być wyeliminowane z życia, wypełniać ma je radość. Nakazywał obchodzenie się z życiem podmiotowo, z szacunkiem, ponieważ jest ono przygotowaniem do życia w niebie. Potępiał ascezę i samoumartwianie się, wyrzekanie się wszystkich przyjemności, które niesie życie.

Echo filozofii F. Salezego, jego myśli znajdziemy czytając utwór Jana z Czarnolasu "Czego chcesz od nas, Panie". Pieśń ta, podobnie zresztą i w innych dziełach renesansu, zawiera fascynację poglądami filozofa przyrody, którym był G. Bruno. Uważał, że przyroda, a w niej człowiek, jest pełna ładu, porządku, dynamiki ,doskonałości i cudowności. Przyczyną tego jest wolność i obecność ducha. Postulował, aby nie ograniczać się, swoich myślach, czy religijności. Jego filozofia doprowadziła do spalenia Bruna w 1600, przez Inkwizycję.