Renesans (odrodzenie)

RAMY CZASOWE

WŁOCHY

Początek: XIV w.

Koniec: XVI w.

EUROPA

Początek: XV w.

Koniec: połowa XVII w.

PODSTAWOWE CECHY KULTURY RENESANSU

Odrodzenie miało swój początek we Włoszech. Wszystko zaczęło się od konkursu na najlepszy projekt ozdobienia brązowych drzwi baptysterium we Florencji. Konkurs wygrał Gilberti, który swoim nietypowym projektem wzbudził zachwyt (Renesans w rzeźbie). Później Filippo Brunelleschi zaprojektował kopułę florenckiej katedry, co zapoczątkowało Renesans w architekturze, dlatego też często historycy za "kolebkę odrodzenia" uznają Florencję. We Włoszech epoka renesansu nosi nazwę quattrocento, czyli lata 1400, bo pełnia epoki zmieściła się w całym XV wieku. Bujnie rozwijała się sztuka, literatura i muzyka, która zyskiwała coraz więcej możnych mecenasów z kręgów magnaterii, władców, książąt i papiestwa. W Polsce renesans przypada głownie na czasy panowania ostatnich Jagiellonów i trwa od końca XV wieku po lata trzydzieste XVII wieku.

NAZWY EPOKI

Renesans

We Włoszech epoka renesansu nosi nazwę quattrocento, czyli lata 1400, bo pełnia epoki zmieściła się w całym XV wieku. Autorem nazwy renesans (fr. renaissance) jest dziewiętnastowieczny badacz literatury Jakub Burchardt. Renesans oznacza odrodzenie- odnowienie ideałów antyku, odrodzenie nauki. Korzenie odrodzenia tkwią w działalności filologów- humanistów ( M. Ficino, A. Polizano) przywracających sztuce, literaturze, historii, nauce i filozofii rangę podstawowego wzorca w procesie tworzenia nowej tożsamości kulturowej epoki, której centralnym punktem była kwestia kondycji ludzkiej i autonomia człowieka w kreowaniu własnego rozwoju.

CECHY ODRODZENIA

- dążenie do zjednoczenia narodowego w Europie

- wzrost znaczenia miast

- wykształcenie się języków narodowych

-wynalezienie druku w 1450 roku

- mecenat

- reformacja

- jednoczenie się rozbitych państw

- odejście od uniwersalizmu Europy

- rozpad jednolitej struktur feudalnej

- odkrycia geograficzne,

-afirmacja życia

- znaczenie drukarni.

KSZAŁTOWANIE SIĘ RENESANSU

Badacz epoki renesansu, Jerzy Ziomek napisał: "(…) dzieje renesansu można śledzić jako historię wszelkiego rodzaju odkryć : geograficznych , filologicznych, archeologicznych, odkryć odrębności jednostki w stosunku do natury, społeczeństwa, Boga."

W okresie odrodzenia dynamicznie rozwijała się nauka i technika. Bujnie rozwijała się sztuka, literatura i muzyka, która zyskiwała coraz więcej możnych mecenasów z kręgów magnaterii, władców, książąt i papiestwa.

Rozwija się także wiedza w zakresie fizyki i chemii, która przestaje być domeną alchemików. Prowadzone przez podróżników i naukowców badania przyrody przyczyniają się do rozwoju wielu dziedzin nauki. Podróże, prowadzone obserwacje i badania pozwalają na pogłębienie wiedzy o astronomii i różnych zjawiskach atmosferycznych. Przyjęcie przez Polskę renesansu dokonało się bardzo wcześnie, pojawił się on wcześnie w Krakowie na dworze królewskim i wśród wyższego duchowieństwa, był też dyktowany chęcią odcięcia się od wpływów kulturalnych idących z Niemiec. Kultura polska w epoce renesansu zależna była od rozwoju stosunków społecznych i gospodarczych. Za panowania Jagiellonów Polska stała się potęga liczącą się na mapie Europy.

Charakterystyczną cechą tego okresu był powrót do wartości antycznej Grecji i Rzymu, z ich podziwem dla piękna ludzkiego ciała.

Mecenat

Mecenat sztuki - od nazwiska Gajusza Cilniusza Mecenasa - osoba lub instytucja, która udziela wsparcia finansowego artystom, instytucjom kulturalnym lub naukowym bez żadnych zobowiązań ze strony obdarowywanej.

Rozwinął się w Polsce mecenat, który był w XVI wieku elementem polityki kulturalnej prowadzonej wobec artystów przez władców i ludzi wpływowych. Królowie wspierali najwybitniejszych. Mikołaj Rej dostał od króla Zygmunta Starego wieś Temerowce. Król wspierał też Klemensa Janickiego. Na dworze Krzyckiego Janicki uzupełniał swoje wykształcenie, napisał cykl epigramatów "Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich". Po powrocie ze studiów Kochanowskiego wspierali biskupi- Filip Padniewski i Piotr Myszkowski, a także magnaci- Firlejowie i Radziwiłowie. Jan Zamoyski założył i wspierał finansowo Akademię Zamoyską, stworzył ośrodek kulturalno- naukowy. Grzegorz z Sanoka wspierał Kallimacha , a Piotr Tomicki pomagał Janowi Dantyszkowi. Osobny rozdział w historii mecenatu stanowi działalność Jana Zamoyskiego , który założył i wspierał finansowo Akademię Zamoyską. Stworzył konkurencyjny wobec dworu królewskiego ośrodek kulturalno- naukowy. Jan Dantyszek, gdy został dyplomatą i biskupem, wspierał Jana Campensisa. Ogromne znaczenie miał mecenat w zakresie sztuk plastycznych, Kaplica Zygmuntowska olśniewa do dziś dzięki hojności Zygmunta Starego. Wśród największych mecenasów sztuk plastycznych byli też biskupi- Piotr Tomicki oraz wysocy dygnitarze państwowi- Krzysztof Szydłowiecki. W zakresie sztuk plastycznych rozwinął się mecenat bogatego mieszczaństwa, dzięki któremu powstawały w Polsce gmachy miejskie z ratuszami na czele. Bez hojnego mecenatu władców, biskupów i magnatów, nie byłby możliwy rozwój literatury, sztuki i architektury.

We Włoszech artystów wspierał ród Medyceuszów.

HUMANIZM (z łac. Humaniros -człowieczeństwo, ludzkość)

Ruch humanistyczny powstał we Włoszech w wieku XV przede wszystkim jako ruch filologiczny. Głównym celem humanistów była nie erudycja filozoficzna czy teologiczna, ale elokwencja, wymowa. Ideałem był doskonały mówca. Głównym hasłem humanistów było "ad fontem"- do źródeł. Naczelnym hasłem humanistów były : "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce", zaczerpnięte z twórczości Terencjusza oraz "Carpe diem". Wielkim humanistą i poetą doctus był Jan Kochanowski.

Humaniści byli filologami, a ustalenia filologiczne prowadziły do nowej interpretacji tekstów filozoficznych czy biblijnych. Ustalenia te odegrały ważną rolę w początkach nowego prądu religijnego, jakim była reformacja.

REFORMACJA

Był to drugi z głównych nurtów renesansu, wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, mający na celu reformę Kościoła katolickiego i jego praktyk, reformacja skierowana była przeciwko władzy papieskiej. Jego zalążkiem były średniowieczne ruchy społeczno- religijne, postukujące nawrót do wszesnochrześcijańskiej prostoty i demokratyzmu. Reformacja wyrosła na podłożu konfliktów społecznych i politycznych końca XV wieku i początków XVI wieku, łączący się z krytyką stosunków panujących w Kościele katolickim oraz z dążeniami do jego odnowy i naprawy był w znacznym stopniu przygotowany przez humanizm i początkowo ściśle z nim związany. Początek nowego prądu to 1517 rok, kiedy to miało miejsce wystąpienie Lutra. Marcin Luter w "Tezach o odpustach" żądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Ruchy reformacyjne przyczyniły się do wojen religijnych i podziałów pomiędzy ludźmi, ale osłabiona została władza Kościoła. Marcin Luter miał wielu poprzedników: Husa czy Wiklifa. Luter dokonał przewartościowania nauki katolickiej, opierając się na swoim rozumieniu "Pisma świętego". Reformacja była od początku zwalczana przez Kościół katolicki. Walka ze zwolennikami reformacji w Polsce była przede wszystkim walką na pióra i prym wiedli tu jezuici- zakon założony w 1540 roku i od czasu sprowadzenia do Polski w 1564 roku prowadzący szeroką działalność edukacyjną, m.in. poprzez zakładanie szkół średnich. Poprzez rozwój literatury pięknej, piśmiennictwa polemicznego, drukarstwa i szkolnictwa, reformacja wraz z podejmowanymi przez katolików próbami reformy przyczyniła się do rozwoju kultury polskiej.

W wyniku reformacji wyłoniły się nowe odłamy chrześcijaństwa:

luteranizm - 1517, jego twórcą był Marcin Luter, zaś podstawą Pismo Święte (dozwolona własna interpretacja), dwa sakramenty (komunia, chrzest), głośne czytanie Biblii, śpiewanie psalmów,

liturgia w języku niemieckim, komunia pod dwiema postaciami (chleb i wino).

anglikanizm - 1534, jego twórcą był Henryk VIII, na skutek buntu przeciw papieżowi, który odmówił udzielenia kolejnego rozwodu. Jako zwierzchnik Kościoła anglikańskiego unieważnił swoje małżeństwo i poślubił ukochaną, którą później skazał na ścięcie.

Henryk VIII rozwiązał zakony, znacjonalizował dobra kościelne, zniósł przymusowy celibat duchownych. Wprowadził liturgię w języku angielskim.

kalwinizm - 1541, jego twórcą był Jan Kalwin, u jego podstaw leżało przekonanie, że Bóg jednych obdarza łaską konieczną do zbawienia, drugich niestety nie. Proste cnotliwe życie, powodzenie w życiu doczesnym, powaga, rezygnacja z przyjemności oddalających od Boga miały zapewnić zbawienie. Kalwinizm objął Szwajcarię, Niderlandy.

W Polsce rozwinął się arianizm, który był stanowił jedną z gałęzi kalwinizmu. Arianizm potępiał poddaństwo chłopów, głosił potrzebę wyrzeczenia się bogactw. Arianie byli zwolennikami doktryny Ariusza , który negował boską naturę Chrystusa. Nurt był bardzo radykalny, oprócz założeń religijnych propagował hasła społeczne. Arianie w Polsce nazywani byli braćmi polskimi, przyczynili się do rozwoju kultury i języka polskiego. Ich skrajny biblicyzm spowodował, że zaczęli wydawać własne przekłady "Biblii", zwłaszcza "Nowego Testamentu", z których najważniejsze są przekłady Szymona Budnego oraz Marcina Czechowica. Arianie odrzucili chrzest dzieci, obecność Chrystusa w Eucharystii, a przede wszystkim dogmat Trójcy Św., dla którego nie odnajdywali potwierdzenia w "Biblii". Prowadzili własną szkołę w Rakowie, znaną z wysokiego poziomu. Odrzucali dogmat Trójcy Świętej , domagali się tolerancji religijnej. W 1658 roku zostali wydaleni z kraju.

Teksty biblijne, na które powoływali się arianie:

Ewangelia według świętego Marka 13,32

Ewangelia według świętego Marka 10,18 [Sam Jezus nie uważa się za Boga.]

Ewangelia według świętego Jana 20,17

  1. Związki kultury odrodzenia z tradycją antyczną.

Humaniści chcieli poznać właściwe znaczenie dawnych tekstów literackich poprzez dotarcie do rękopisów, nie zepsutych średniowiecznymi komentarzami czy zmianami. Arystoteles był autorytetem obok Platona. Humanista mógł być arystotelikiem albo platończykiem, niektórzy głosili poglądy pogańskie, inni chrześcijańskie, ważne było to, w jaki sposób odnajdywali swoje idee. Retoryka pełniła wówczas duże znaczenie, przykładem może być spór cyceronianistów , pragnących naśladować Cycerona z antycyceronianistami, którzy wzywali do umiarkowanego naśladowania w teorii i praktyce pisarskiej. Humaniści byli filologami, a ustalenia filologiczne prowadziły do nowej interpretacji tekstów filozoficznych czy biblijnych. Na nowo więc odczytywano Platona , zachwycano się pieśniami Horacego, przemówieniami Cycerona, rozmyślaniami marka Aureliusza. Powstawały nowe tłumaczenia Biblii.

Jan Kochanowski propagował filozofię starożytną, odwoływał się do twórczości Horacego, podejmował motywy z mitologii i literatury greckiej. Podstawę jego literackiego wykształcenia stanowiło studium autorów starożytnych. Znal dzieła całego szeregu pisarzy greckich i rzymskich: Homera, Anakreonta, Tibulla, Seneki, Katula, Owidiusza, Propercjusza, Cycerona, Lukrecjusza i Horacego. We Włoszech Kochanowski zetknął się z wykładami o poetykach klasycznych: Arystotelesa, Horacego i Pseudo- Longinusa. Poeta musiał znać poetykę H. Vidy, jeśli tłumaczył jego "Szachy". Poetyka horacjańska docierała do Kochanowskiego wraz z komentarzami jej włoskich wydawców i nauczycieli, jednak to Horacy oddziałała najbardziej na Kochanowskiego.

RENESANS W POLSCE

Wraz z żoną króla Zygmunta Starego- Boną Sforzą przybyła do Polski kultura Włoch. Bona wprowadziła do nas również włoszczyznę z Italii. Działalność rozpoczęli tacy humaniści jak : Kallimach i Konrad Celtis. Celtis był założycielem Literackiego Stowarzyszenia Nadwiślańskiego. W 1543 roku zostaje obwieszczona światu teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika. Akademia Krakowska przechodziła swój wielki rozkwit. Kraków stał się najważniejszym ośrodkiem nowożytnej kultury, zjeżdżali się tu ludzie ze wszystkich stron Polski a także spoza jej granic. Humanizm zaczął przenikać do różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego. Przenikanie humanizmu do Polski rozpoczęło się już w pierwszej połowie XV wieku dzięki podróżom dyplomatycznym polskich posłów, głównie duchownych ,do Włoch. Pierwszym jego przejawem było opanowanie przez wybitnych pisarzy wzorowej klasycznej łaciny, zasłynęli pod tym względem Zbigniew Oleśnicki i Jan Długosz. Drugi, przełomowy okres rozwoju kultury renesansu w Polsce nastąpił w pierwszej połowie wieku XVI, za panowania Zygmunta Starego. Zaszły wtedy zmiany zarówno w dziedzinie kultury umysłowej , jak też w dziedzinie kultury materialnej i życiu obyczajowym. Dwór Zygmunta Starego stał się głównym ośrodkiem życia umysłowego i kulturalnego, skupiającym artystów i poetów. Lata panowania Zygmunta Starego to okres wielkiej potęgi politycznej kraju, szybkiego rozwoju gospodarczego i przemian w dziedzinie kultury. Oddziaływanie nowych prądów z Włoch rozwinęło zdolności tkwiące w narodzie. W tym czasie nauka polska wydała uczonego w osobie Mikołaja Kopernika, Klemens Janicki za swoje łacińskie poezje otrzymał wieniec poetycki na uniwersytecie w Bolonii.

Epoka renesansu to rozwój polskojęzycznej literatury, epoka twórców takich jak Jan Kochanowski czy Mikołaj Rej. Literatura polskiego renesansu ma dwujęzyczny charakter, języku łacińskim pisane są utwory naukowe i publicystyczne, częściowo też poezja. Literatura piękna pisana jest w języku polskim. Tworzą ją ludzie wykształceni na wzorach klasycznych, o wysokim poziomie intelektualnym.

Mikołaj Rej (1505-1569)

Mikołaj Rej, z Nagłowic, także Rey, herbu Oksza (ur. 4 lutego 1505 w Żurawnie, zm. między 8 września a 5 października 1569 w Rejowiecu Fabrycznym) - wybitny polski poeta i prozaik okresu Odrodzenia. Był także politykiem oraz muzykiem. Był synem Stanisława i Barbary z Herburtów. Odebrał dość fragmentaryczne wykształcenie (tylko rok w Akademii Krakowskiej).dopiero jako dwudziestoletni młodzieniec , na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, zetknął się z atmosferą humanizmu. Na systematyczne studia było już za późno, ale Rej zdołał stosunkowo rozległa wiedzę droga samouctwa i lektur. Był świetnie oczytany, znał łacinę i orientował się w problemach teologiczno- filozoficznych epoki. Świadczą o tym jego dzieła, których napisał więcej niż Kochanowski. Brał aktywny udział w życiu publicznym, cieszył się popularnością wśród szlachty i u ostatnich Jagiellonów. W 1541 roku przeszedł na protestantyzm, zakładał szkoły i fundował zbory kalwińskie.

w 1564 roku bezimienny poeta , sławiąc pisarzy współczesnych, tak napisał o Reju:

"Tego zacnego pocztu jest starszym hetmanem

Sławny Rej, godzien iście być i radnym panem.

Przyrodzonym dowcipem wielkiej sławy dostał

I któż przed nim tu w Polszcze kiedy temu sprostał ?"

Został przez potomnych nazwany "ojcem polskiego piśmiennictwa", jako pierwszy tworzył wyłącznie po polsku.

Dowiódł, że literatura może rozwijać się w języku narodowym. Zrodziło się hasło, które stało się myślą przewodnią całej jego twórczości:

"A niechaj narodowie wżdy postronni znają,

Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają."

Rej posiadał dar trafnej obserwacji życia i plastycznego jego przedstawiania, twórczość jego jest wiernym

odbiciem ówczesnej rzeczywistości XV- wiecznej Polski. Obrazy kreślone przez Reja znakomicie go

charakteryzują. Ukazany przez niego świat to świat szlachecki. Rej przenosi do literatury szczegóły z życia szlachty, dnia codziennego. Poszczególne sceny bywają plastycznie i dosadnie uchwycone.

Język Reja to język pospolity szlachecki, wzbogacony temperamentem pisarskim autora. Twórczość Reja cechuje humanistyczny optymizm człowieka cieszącego się życiem. Rej pragnął postępu w życiu, nawoływał do moralnego doskonalenia się indywidualnego, włączył się w ówczesne walki polityczne i polemiki religijne. Był pionierem polszczyzny i nauczycielem społeczeństwa. Wielokrotnie brał udział w sejmach i uważał swoje pisarstwo za odpowiedzialną misję społeczną. Rej jest pierwszym polskim pisarzem, który otrzymał za swoją twórczość poważną materialną nagrodę (król Zygmunt I Stary ofiarował mu wioskę).

Najbardziej znane dzieła:

"Zwierciadło" (...) z traktatem "Żywot człowieka poczciwego" (1567/1568)

"Psałterz Dawidów" - tłumaczenie prozą (1546)

"Żywot Józefa" (1545)

"Kupiec" (1549)

"Rzecz pospolita albo Sejm pospolity"

"Zwierzyniec" (1562)

"Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem" (1543).

"Krótka rozmowa między trzema osobami, Panem, Wójtem ,a Plebanem".

Jednym z pierwszych utworów, który od razu zjednał Rejowi rozgłos, był "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". Ukazała się w roku 1543 po pseudonimem: Ambroży Korczbok Rożek. Mikołaj Rej jest typowym człowiekiem renesansu, wygłasza pochwałę szerokiego zainteresowania się światem w wierszu "Ku dobrym towarzyszom", który poprzedził "Krótką rozprawę…":

Bo snadź człowiek z przyrodzenia każdy

Najwięcej się o to stara zawżdy,

Aby wiedział, co się w ludziom dzieje:

Więc jedno chwali, z drugiego się śmieje (…)

Towarzyszu, posłysz, nie znasz li, co czynić,

Postój mało, nie wadzi-ć to poczcie.

Acz są rzeczy niepoważne prawie,

Podziwu się toż prostej ludzkiej sprawie.

Utwór jest satyrą ujawniającą konflikt między stanami. Pisarz stawia przed nami reprezentantów trzech różnych warstw społecznych: szlachty, duchowieństwa i chłopów. Jest to satyra na szlachtę i duchowieństwo, napisana w formie rozmowy. Atakuje przede wszystkim kler, który zaniedbuje swoje obowiązki duszpasterskie, jest bezwzględny w ściąganiu ofiar i dziesięcin. Rej krytykuje sądownictwo, panujące w sądach przekupstwo, nieudolność władzy ustawodawczej, złą organizację wojskową, wadliwą gospodarkę państwa. Niepokoi autora brak troski o losy kraju, prywata, pijaństwo, zabieganie o własne interesy. Wszystkie kwestie zostały sprawiedliwie rozdzielone między rozmówców. Rej krytykuje brak jednomyślności w sejmie:

"Każdy na swe skrzydło goni;

Pewnie Pospolitej Rzeczy

Żądny tam nie ma na pieczy.'

Rej dostrzega przejawy niesprawiedliwości społecznej. Rej dostrzegł prawdziwą linię przedziału przeciwstawiającą cała klasę feudałów ciemiężonemu chłopstwu.

Jest to największy w twórczości sukces pisarza. Po raz pierwszy na karty utworu literackiego wprowadzono mowę potoczną. Wraz z językiem potocznym Rej wprowadził do literatury całe życie ówczesnego szlachcica, krytykując zarazem jego największe wady.

Krytyka plebana:

-zaniedbywanie obowiązków (rzadko odprawia msze, nie ma porannego nabożeństwa)

-przekupstwo

-pycha

-chciwość (bezwzględność w ściąganiu ofiar i dziesięcin)

Krytyka pana:

-prywata

-brak dyscypliny

-kłótliwość

-brak zgody w sejmie

-nałogi, hazard, dbanie w własne interesy

-wykorzystywanie chłopów

-źle wykonywane obowiązki.

Krytyka wójta:

-krytykuje inne warstwy społeczne

-próżność

- zarozumiałość

-pijaństwo

- skąpstwo

"Krótka rozprawa..." jest ceniona z wielu względów, przede wszystkim jako trafny opis problemów, które nurtowały wówczas Polskę i były przedmiotem troski części szlachty. Badacze obliczyli, że znajduje się w utworze aż 30 scenek rodzajowych, które dają w całości barwny obraz życia różnych warstw społecznych w XVI wieku. Zwracano uwagę na zindywidualizowany język, o różnych sprawach mówi się różnymi odmianami języka: kościelnym, prawniczym czy nawet myśliwskim. W utworze można odnaleźć wiele popularnych wówczas i potem przysłów i zwrotów przysłowiowych. Cała krytyka zawarta w wypowiedziach trzech rozmówców jest skierowana przeciw ówczesnemu urządzeniu spraw państwowych, które chciała zmienić wówczas średnia szlachta, uczestnicząc w wielkim ruchu egzekucji praw i dóbr. W czasie pisania rozprawy Rej był już prawdopodobnie działaczem reformacyjnym, ale nie spotykamy w "Krótkiej rozprawie..." deklaracji wyznaniowych.

Zupełnie inny charakter ma "Żywot człowieka poćciwego", w którym Rej nakreślił wzór szlachcica- ziemianina. Strukturę swego dzieła , podzielonego na trzy części, opisał sam Rej:

"Pirwsza część jest od urodzenia człowieka, jakie są przypadki jego i jakie ma być ćwiczenie i wychowanie jego aż do lat śrzednich jego. Druga część jest od śrzednich lat jego, jaka ma być sprawa około niego i jakie maja być postępki jego i stanowienie poćciwego żywota jego. Trzecia część , gdy już przyjdzie do wieku ostateczniejszego a do poććiwych a szedziwych lat swoich, jako też tam już ma w rozmyślnym żywocie swoim a w poćciwej powinności swojej a w bojaźni bożej stanowic ony wdzięczne , spokojne a szedziwe czasy swoje , a jako się nie ma lękać ani przypadków żadnych tego świata, ani szedziwości swej, ani onego ostateczniejszego strachu, który nas już ma doprowadzić do inszego królestwa a do inszych rozkoszy , niźli są świata tego."

Dzieło Reja jest pełne praktycznych wskazówek dla człowieka będącego na kolejnych etapach życia. Omawia wychowanie młodzieży i dzieci, przedstawia dorosłe życie szlachcica ziemianina. Rej ukazuje sielankowy obraz spokojnego życia na wsi, na łonie rodziny, w otoczeniu przyjaznych sąsiadów. Każda pora roku niesie ze sobą inne korzyści i rozkosze. Lato jest wspaniałe:

"Nuż gdy przyjdzie ono gorące lato, azaż nie rozkosz , gdy ono wszystko, coś na wiosnę robił, kopał nadobnieć dojrzeje a poroście ? Anoć niosa jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki (...) więc z ogródków ogóreczki, maluneczki, ogrodne ony ine rozkoszy (...) Używaj , miła duszo, masz wszystkiego dobrego dosyć."

Także zima ma swoje uroki, jest czas na polowania, łowienie ryb, a także na odpoczynek w gronie rodziny:

"Nuż nachodziwszy się po swym poboznym gospodarstwie , już tez sobie w ciepłej izbie usiędziesz albo sam, albo z przyjacielem. A jeślić jeszcze Pan Bóg dziatki dał, toć już jako błazenkowie kuglują, żonka z panienkami szyje, tez się z tobą rozmawia , albo też co powieda, pieczeń się wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku, a kapłun tłusty z kluskami dowiera, więc rzepka, więc inne potrawki. A czegóż ci więcej trzeba."

Utwór jest źródłem do poznania bytu i obyczajów XVI- wiecznej szlachty. Postawa Reja jest typowo renesansowa , pełna radości życia, przynosząca pochwałę życia na wsi, wśród otaczającej człowieka przyrody oraz życia rodzinnego. Pisarz głosi ideał prawdziwego szlachectwa, opartego nie na herbach, ale na cnocie i na stosunku człowieka do dobra ogółu. Człowiek "poczciwy" w rozumieniu, to przede wszystkim ten, co "pokój czyni na ziemi':

"Bo nie dosyć-ci jest na tym, iż kto sam, jako szczurek, w kącie z pokojem siedzi, a ni nacz się dobrego nie przygodzi , ale co z daleka przegląda pokój Rzeczypospolitej, a o nim radzi , a oń się stara i ine k temu przywodzi. Przegląda też zasię pokój miedzy ludźmi, miedzy stany, skąd rozterki, kłopoty a rozliczne niesnaski rostą, a czasem się i krew rozlewa. Albowiem kto przegląda pokój Rzeczypospolitej , silnego się to gospodarstwa imie, iż temu zabiega, jakoby się krew niewinna nie lała po ziemi, a jakoby głos krzyczący nie leciał o pomstę do Pana Boga swego, a na to, aby nie był uciśnion nędznik rozlicznymi wydartki świata tego."

"Źwierzyniec , w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są własne wypisane." . Wydany w 1562 roku czteroczęściowy zbiór kilkuset wierszowanych epigramatów z dodaną częścią piątą osobno jako "Przypowieści przypadłe". W następnych wydaniach z roku 1574 "przypowieści..." te wyszły pt. "Figliki albo Rozlicznych ludzi przypadki dworskie".

"Jan Kochanowski" ( pochwała talentu poetyckiego i samego Kochanowskiego).

Przypatrzże się , co umie poczciwe ćwiczenie,

Gdy ślachetne przypadnie k niemu przyrodzenie,

Co rozeznasz z przypadków i z postępków jego,

Tego Kochanowskiego, ślachcica polskiego:

Jako go przyrodzenie z ćwiczeniem sprawuje,

Co jego wiele pisma jaśnie okazuje.

Mógł ci umieć Tybullus piórkiem przepierować ,

Lecz nie wiem, umiał li tak cnotę zafarbować."

Epigramat - krótki i lekki utwór poetycki o charakterze aforyzmu, z zaskakującą pointą. W starożytności dwuwersowy napis na pomnikach, grobowcach, darach wotywnych, od około IV wieku p.n.e. gatunek literacki. Uprawiany przez Woltera i Goethego. W literaturze polskiej obecny od średniowiecza ( łacińskie inskrypcje z XII wieku) przez renesans (Łacińskie epigramaty K. Janickiego, polskie "Fraszki" i łacińskie "Foricoenia" Jana Kochanowskiego), barok (M.Sęp- Szarzyński, W. Potocki, M.K. Sarbiewski) , oświecenie (S. Trembecki, F. Zabłocki, K. Brodziński, T. K. Węgierski), romantyzm ("Zdania i uwagi" A. Mickiewicza, J. Słowacki, C. K. Norwid), po dziś dzień (M. Pawlikowska- Jasnorzewska, S. J. Lec).

Jan Kochanowski (1530-1548)

Jan Kochanowski (1530-1584), poeta uważany za najwybitniejszego reprezentanta poezji humanistycznej Słowiańszczyzny, którego twórczość wpłynęła na rozwój polskiej literatury narodowej. Pochodził ze średnio zamożnej szlachty, studiował w Krakowie i Padwie ( z przerwami na pobyt w Królewcu ) , gdzie zdobywa pozycję jako poeta łaciński. W 1559 roku przebywał w Paryżu, gdzie spotkał się z Ronsardem i jego grupą poetycką Plejadą. Po podziale ojcowizny Kochanowski rozpoczął karierę dworzanina, wiążąc się z dworem Tarnowskich, dworem biskupa Filipa Padniewskiego i Jana Firleja. Dzięki poparciu kanclerza Piotra Myszkowskiego dostał się na dwór Zygmunta Augusta, gdzie ok. 1564 r. mianowano go sekretarzem królewskim. Służył królowi podczas burzliwych sejmów, zajmował się działaniami politycznymi, czego ślady widać w jego utworach. Oddał znaczne usługi w trakcie przygotowań do wyprawy na Moskwę w 1568 r.

. W tym samym czasie rozpoczął karierę kościelną , został świeckim proboszczem w Poznaniu i w Zwoleniu. Jako urzędnik królewski brał czynny udział w życiu politycznym, uczestniczył w sejmie unijnym 1569 roku w Lublinie. Równocześnie wiele tworzył, zdobywając uznanie współczesnych. W 1574 roku zrezygnował z dworskich zaszczytów i kościelnych beneficjów i przeniósł się do Czarnolasu. Z dworem Korony rozstał się po wyborze nowego króla Henryka Walezego w 1574 r. Ożenił się ze znaną z fraszek i pieśni Dorota Podlodowską. Od 1571 roku przebywał już w Czarnolesie. Osiada na gospodarstwie jako szczęśliwy ziemianin, tu gospodaruje i tworzy. Został nazwany "ojcem literatury polskiej", operował kunsztownym językiem, dbał o artystyczną formę swoich utworów, pozostawił wspaniały dorobek literacki. Prezentował typ twórcy renesansowego , wszechstronnie wykształconego, znającego języki obce, studiował w Krakowie i za granicą, podróżował po Europie. Był wielkim humanistą i poetą doctus, człowiekiem wszechstronnie wykształconym i zadziwiającym rozległością zainteresowań.

Cechy twórczości:

- piewca życia

-znał łacinę, grekę

-studiował epokę starożytną

-znał dzieła Erazma z Rotterdamu

-nawiązywał do antyku min. w gatunkach literackich (pieśni, fraszki, dramat klasyczny, elegie)

-odwoływał się do twórczości Horacego

-stosował przysłowia i wyrażenia potoczne,

-twórca pięknej polszczyzny, wzór dla wszystkich poetów,

-obrazy poetyckie wzbogacił przez zastosowanie epitetów, porównań, przenośni i innych środków stylistycznych, przejętych głównie z literatur antyku,

-udoskonalił wiersz polski, nadał klasyczną formę opartą na równej liczbie zgłosek i rymie żeńskim,

-zastosował po raz pierwszy w naszej poezji wiersz biały,

-poruszał problemy ważne z punktu widzenia interesów całego społeczeństwa,

- zawarł w swoich utworach obserwacje dotyczące świata, ludzi , wartości trwałych i przemijających,

-wprowadził na stałe do naszej literatury takie gatunki antyczne jak: tren, elegia, fraszka, dramat, sonet, sielanka, oda, anakreontyk, epigramat,

- zaprezentował wizję człowieka, ludzkiej kondycji i życia ludzkiego,

-każdy obraz ukazany przez poetę miał jego osobisty stosunek

-wprowadził wzór artysty, obdarzonego talentem, lecz nie rozumianego przez ludzi,

-kreował filozoficzną wizję świata, Boga i miejsca człowieka we wszechświecie,

-wprowadził do literatury bohatera dziecięcego, czyniąc Urszulkę bohaterką "Trenów",

-wprowadził mit sielskiej Arkadii,

- propagował ideał patriotyzmu

-głosił epikureizm i stoicyzm.

Fraszka

FRASZKA- z włoskiego frasca oznacza gałązkę, gatunek liryczny, epigramatyczny utwór poetycki o żartobliwym, często okolicznościowym charakterze, zdarzają się też fraszki refleksyjne i filozoficzne. Twórcą gatunku w literaturze polskiej był Jan Kochanowski. Dawniej fraszka oparta była głównie na dowcipie sytuacyjnym, miała często charakter zabawnej scenki opowiedzianej wierszem, obecnie posługuje się raczej dowcipem językowym nawiązującym do wyrażeń mowy potocznej, a także do frazeologii wyspecjalizowanych stylów językowych. "Fraszki" Kochanowskiego miały różnorodną tematykę; miłosną, patriotyczną, polityczną, refleksyjną, obyczajową. Znajdują w nich odbicie różnorodne nastroje i podglądy na życie ludzkie i świat. Kochanowski przedstawił bujne życie towarzyskie na dworach, a także zacisze w Czarnolesie.

We fraszce "Do gór i lasów" przedstawia koleje swojego żywota. Utwór jest krótkim wspomnieniem dziejów życia podmiotu. Dowiadujemy się o różnorodności jego zainteresowań i zajęć. Był studentem, rycerzem, dworzaninem, a w końcu został proboszczem. Dużo podróżował po wielu europejskich krajach. Podmiot zadaje pytania retoryczna : "Gdziem potym nie był ?", "Czegom nie skosztował ?". Zadaje też pytanie dotyczące przyszłości: "Dalej co będzie ?" i zdaje się na bieg wydarzeń. Fraszka ukazuje wizerunek człowieka żyjącego zgodnie z epikurejską zasadą "carpe diem". Stąd też epikurejska pointa : "Śrebrne w głowie nici, /A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci."

"Na lipę" jest utworem wyrażającym epikurejskie przekonania Kochanowskiego. Autor przedstawił słynną lipę z Czarnolasu. Fraszka ukazuje arkadyjska naturę, która dostarcza człowiekowi spokoju i wytchnienia. Lipa zachwala swoje walory i zalety, zachwala cień, chłodny wiatr pod jej osłoną, śpiew słowików i brzęczenie pszczół. Wiersz przedstawia stosunek poety do ulubionego drzewa, które przynosi wiele korzyści.

Treść fraszki "O żywocie ludzkim" nawiązuje do filozofii stoickiej. Utwór mówi o przemijalności życia i ludzkich spraw: "Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, / Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy". We fraszce "Ku Muzom" w kunsztownej formie przedstawiony został apel do Muz o zachowanie w pamięci potomnych własnych wierszy: "niech ze mną za raz me rymy nie giną / Ale kiedy umrę, ony niechaj słyną !"

"Fraszki" cechuje atmosfera realizmu i codzienności. Drobne objętościowo utwory stanowią zwierciadło obyczajowe i charakterologiczne. Poeta potrafił wychwytywać słabostki ludzkie i zręcznie je podkreślać celną poetycko puentą. Niektórzy "bohaterowie" fraszek obrażali się na Kochanowskiego, inni natomiast prosili, aby mogli w nich znaleźć. Znoszono poecie powiastki, anegdoty i dowcipy, aby je wykorzystał w swoich wierszach. Poprzednikami Kochanowskiego byli facecjoniści polscy z Rejem na czele, którego "Figliki" stanowiły ulubioną formę anegdoty. Źródła zawartych we fraszkach pomysłów, anegdot i dowcipów są bardzo liczne. Kochanowski czerpał ze zbioru łacińskich przysłów i sentencji zebranych przez Erazma z Rotterdamu pt. "Adagia", z księgi utworów literacko- plastycznych składających się z trzech części- motta, obrazka i komentującego obrazek epigramatu- nazywanych emblematami, a opublikowanych po raz pierwszy w 1531 roku przez Andrea Alciatiego. We fraszkach miłosnych widać wpływy poezji Francesco Petrarki. Zasadą organizującą wielki zbiór fraszek była varietas, zasada różnorodności. Tematyka fraszek jest różnorodna. Janusz Pelc wyróżnia następujące grupy fraszek: "żarty i dowcipy", często ujęte w miniaturowe scenki lub obrazki epickie. Na drugim miejscu są erotyki rozmaitego gatunku, nawiązujące do petrarkizmu, antypetrarkizmu, madrygałów, świata pastersko- sielankowego. Znajdują się tu wiersze do przyjaciół, znajomych, wiersze, w których Kochanowski zwracał się sam do siebie a także fraszki o fraszkach. Kochanowski pisał też fraszki łacińskie, które określał nazwą foricoenia, podobne w założeniach do fraszek polskich i podejmujące czasami podobne tematy. Do foricoeniów należy pierwszy drukowany wiersz Jana Kochanowskiego - Epitaphium Cretcovii- epitafium Erazma Kretkowskiego, kasztelana gnieźnieńskiego. Napisany przez Kochanowskiego epigramat został wyryty na nagrobku Kretkowskiego w bazylice św. Antoniego Padewskiego.

PIEŚŃ - gatunek liryki wywodzący się ze starożytnej greckiej melicznej poezji obrzędowej, pozbawiony wyrazistych wyznaczników kompozycyjnych czy tematycznych. Wysoką rangę poetycką pieśń zawdzięcza twórczości Horacego. Kochanowski nawiązywał do pieśni horacjańskiej. Hymn "Czego chcesz od nas, Panie" jest rodzajem modlitwy do Boga. Poeta składa w imieniu wiernych hołd Stwórcy, by odwdzięczyć się za Jego dobroć. Bóg stworzył świat, który jest najlepszym miejscem bytowania człowieka, który przez to, że jest dziełem Boga, uczestniczy w boskim dziele.

"Pieśń o Fortunie" jest parafrazą ody Horacego. Poeta zawarł w utworze refleksje na temat ludzkiego losu, o którym decyduje Bóg, Fortuna i Czas. A człowiek, zgodnie z zasadami filozofii stoickiej, powinien się poddać tym trzem instancjom.

W pieśni "Nie porzucaj nadzieje" Kochanowski przedstawił zasady stoicyzmu. Poeta rozpoczął pieśń od opisu przyrody, po zimie zawsze przychodzi wiosna i budzi radość w ludzkich sercach:

"Nic wiecznego na świecie:

Radość się z troską plecie,

A kiedy jedna weźmie moc najwiętszą,

Wtenczas masz ujrzeć odmianę najprędszą."

Hymn "Czego chcesz od nas, Panie" jest manifestem filozoficzno- religijnym, a także artystycznym poety, świadectwem potrzeby tworzenia poezji w języku narodowym. Tematem utworu jest pochwała Boga i stworzonego przez Niego świata, pochwała Boga jako Stwórcy doskonałego, budowniczego i opiekuna:

"Tyś Pan wszystkiego świata, Tyś niebo zbudował

I złotymi gwiazdami ślicznieś haftował

Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi

I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.

Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi,

A zamierzonych granic przeskoczyć się boi;

(…)

Tobie k'woli rozliczne kwiatki wiosna rodzi,

Tobie k'woli w kłosianym wieńcu lato chodzi,

Wino jesień i jabłka rozmaite dawa,

Potym do gotowego gnuśna zima wstawa."

"Pieśń świętojańska o Sobótce" jest nawiązaniem do motywu Arkadii. Kochanowski pochwalił pracę na wsi, życie rodzinne, w zgodzie z naturą, idylliczny obraz życia wiejskiego, które wymaga trudów, ale przynosi szczęście ludziom i beztroski byt. Wieś to Arkadia. Panna XII śpiewa:

"Wsi spokojna, wsi wesoła,

Który głos twej chwale zdoła ?

Kto twe wczasy, kto pożytki

Może wspomnieć zaraz wszytki ?"

Przyroda w utworze występuje jako samodzielny temat w pieśniach panien szóstej i dwunastej. Niezależnie od tego, w jakim stopniu pieśni panien odzwierciedlają twórczość ludową, to sam fakt sięgnięcia do obrzędu ludowego i uczynienia go głównym tematem całego cyklu świadczy o nowatorstwie Kochanowskiego.

"Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów". Utwór podejmuje aktualne sprawy polityczne, jest apelem o aktywna postawę obywatelską wobec zagrożenia tureckim niebezpieczeństwem. Poeta wyraża w niej oburzenie na szlachtę, która obojętnie patrzy na poniżanie powagi Polski, krytykuję szlachtę za zgnuśnienie. Kochanowski kończy swój utwór pełną gorzkiej ironii przestrogą:

"Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie";

Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,

Nową przypowieść Polak sobie kupi,

Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi."

Treny są gatunkiem poezji żałobnej. Kochanowski zachował charakterystyczny dla klasycznego epicedium układ tematyczny, który składał się z pięciu sekwencji:

- exordium (wstep)

- laudes (pochwala zmarłego)

- iacturae demonatriatio (ukazanie wielkości poniesionej straty)

- luctus (żal)

- consolatio (pocieszenie)

- exhortatio (napomnienie).

"Treny" to arcydzieło polskiej liryki. Składają się z 19 utworów, stanowiących zamknięty cykl , ułożony według pewnego wyraźnego planu kompozycyjnego. Jan Kochanowski napisał "Treny" po śmierci córki Urszulki. Utwory zostały wydane w 1580 roku. Ukochana córka Kochanowskiego zmarła nagle, miała dopiero 2,5 roku. Jan Kochanowski wyraził w "Trenach" swój ból i rozpacz po stracie dziecka. Cykl trenów jest relacją o kłopotach człowieka i twórcy renesansowego, są poetyckim traktatem filozoficznym. Oprócz Urszulki, ważnym bohaterem "Trenów" jest sam Kochanowski. Występuje tu w roli rozpaczającego ojca i filozofa, który nie potrafi odnaleźć wartości wyznawanej filozofii i który stwierdził, że dotychczasowe zasady stoicyzmu okazały się bezużyteczne w momencie osobistej tragedii.

Cykl "Trenów" rozpoczyna dedykacja adresowana do zmarłej:

"Orszuli Kochanowskiej , wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie, która cnót wszystkich i dzielności panieńskich początki wielkie pokazawszy , nagle, nieodpowiednie w niedoszłym wieku swoim, z wielkim a nieznośnym rodziców swym żalem zgasła."

Tren I ma charakter wstępu, opisuje żal i ból , które opanowały poetę po śmierci ukochanej Urszulki:

"Nie wiem , co lżej : czy w smutku jawnie żałować,

Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować ?

W "Trenie V" poeta porównuje ukochaną Urszulkę do małej oliwki :

"Jako oliwka mała pod wysokim sadem

Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem,

Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,

Sama tylko dopiero szczupłym prątkiem wschodząc

Tę jeśli, ostre ciernie lub rodne pokrzywy

Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy..."

Poeta chciał podkreślić, że jego córka za wcześnie odeszła, za szybko, a wiązał z nią wielkie nadzieje.

W "Trenie VI" poeta porównuje Urszulkę do Safony, greckiej poetki:

"Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!"

Urszulka miała być dziedziczka talentu poetyckiego Kochanowskiego, jej poeta chciał przekazać swe zdolności:

"Ucieszna moja śpiewaczko ! Safo słowieńska !

Na którą nie tylko moja cząstka ziemieńska

Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała !

Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając

Ustek nigdy, ale cały dzień przesiewając.

W "Trenie VIII" Kochanowski przedstawił portret swojego dziecka, po odejściu Urszulki nastrój domu całkowicie się zmienił, teraz pogrążył się w marazmie, jest tylko cisza i spokój:

"Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,

Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu.

Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,

A serce swej pociechy darmo upatruje"

"Tren IX" zaczyna się apostrofą do mądrości, poeta poczuł się jak ludzie prości, poczuł się zrzucony ze stopni mądrości:

"Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony

I między insze, jeden z wiela, policzony."

W "Trenie X" Kochanowski kieruje do Urszulki pytanie: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest ?" Prosi Urszulkę, aby ukazała się chociaż we śnie, by mógł spać spokojnie z wiedzą , że jego córka gdzieś żyje, zastanawia się gdzie może teraz być:

"Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?

W którą stronę, w którąś się krainę udała ?"

(…)

"Czyś ty nad wszytki nieba wysoko wniesiona

I tam w liczbę aniołków małych policzona?

Czyliś do raju wzięta? Czyliś na szczęśliwe

Wyspy zaprowadzona? Czy cię przez teskliwe

Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem"

W "Trenie XII" Kochanowski chwali Urszulkę, przedstawia ją jako cudowne dziecko:

"Roztropne, obyczajne, ludzkie, nierzewniwe,

Dobrowolne, układne, skromne i wstydliwe."

Ale również zaczyna mówić o swoich zaletach:

"Żaden ojciec podobno barziej nie miłował

"Tren XIX albo Sen" przynosi uspokojenie i pogodzenie się z losem . Poeta wyodrębnił tren spośród całego cyklu, opatrując go specjalnym tytułem. W utworze zostaje przezwyciężony bunt przeciwko Bogu. Matka Kochanowskiego napomina syna, by "ludzkie przygody, ludzkie noś". Radzi, aby z godnością znosił i przyjmował to, co może przynieść los. Matka pomaga poecie podźwignąć się z upadku duchowego i powrotu do stanowiska wyznawanego przed śmiercią Urszulki. Bunt przeciwko Bogu, zachwianie wiary chrześcijańskiej zostaje przezwyciężone i odbudowane. Światopogląd poety zostaje odbudowany. Śmierć córki stała się impulsem do wyrażenia wszystkich niepokojów dojrzałego twórcy, stała się pretekstem do postawienia kluczowych pytań egzystencjalnych. "Treny" uznawane są za szczytowe osiągnięcie liryki osobistej Kochanowskiego.

W 1579 roku ukazuje się największe dzieło Jana Kochanowskiego , czyli "Psałterz Dawidów". Nad parafrazą psalmów poeta pracował co najmniej osiem lat. Stanowią one pod względem objętościowym największe dzieło poety. Kochanowski przedstawia w nich specyficzna wizję Boga: w Nim człowiek znajduje oparcie.

"Odprawa posłów greckich"

to pierwszy polski dramat, napisany prawdopodobnie w latach 1571-1577. wystawiono go 12 stycznia 1578 roku w Ujazdowie pod Warszawą z okazji ślubu Jana Zamoyskiego z Radziwiłłówną oraz rozpoczynającego się sejmu wojennego, który miał zadecydować o uderzeniu króla Zygmunta Augusta na Moskwę. Temat do utworu poeta zaczerpnął z popularnych wówczas powieści o zdobyciu Troi. Treść utworu:

do pałacu króla Troi przybywają posłowie greccy z żądaniem oddania Heleny. Priam nie wie jak ma postąpić, decyzję w sprawie Heleny postanawia oddać w ręce rady królewskiej. Obrady mają burzliwy przebieg, Parys za wszelką cenę postanawia zatrzymać Helenę, więc stara się za pomocą kłamstwa, intryg i przekupstwa pozyskać obradujących. Przekupiony Iketaon staje po stronie Parysa i przeciwstawia się Antenorowi. Mądry Antenor obawia się o losy ojczyzny, apeluje do sumień zebranych. Nikt go nie słucha, Antenor ponosi klęskę. Posłowie greccy odjeżdżają bez Heleny, wojna z Grekami jest nie do uniknięcia. Posłowie dostają odprawę, co doprowadza do wojny trojańskiej. Cała historia ma dwie warstwy znaczeniowe:

  • uniwersalną- bezpośrednio prezentowaną
  • patriotyczną- dotyczącą Rzeczypospolitej .

Utwór prezentuje postawy i dyskusje etyczną dotyczącą wszystkich epok i ludzi. Zdrada, miłość, wojna, wierność ideałom, wybór między racja kraju a pragnieniami prywatnymi to tematy ponadczasowe, wciąż aktualne. Przesłanie ukryte "Odprawy posłów greckich" polega na tym, że przedstawione problemy są nałożone na sytuację Polski. Pozornie dotyczą historii Troi, faktycznie Kochanowski chwytami kompozycyjnymi i aluzjami przeniósł całą otoczkę na rzeczywistość XVI- wiecznej Polski. Sceny obrad posłów trojańskich przypominają polski sejm.

"Odprawa posłów greckich" Kochanowskiego to pierwszy polski dramat. Jest poprawnie zbudowaną tragedią klasyczną, poeta zachowuje stasimony i epeisodiony, brak jest paradosu i exodusu. Chór pełni rolę opinii publicznej.

W kompozycji "Odprawy posłów greckich" Kochanowski zachował reguły klasycznej tragedii greckiej: zasadę trzech jedności, zasadę decorum, obecność chóru, podział na epizody i komentarze. Odstąpił od konwencji klasycznej w kilku punktach: w przypadku tytułu- starożytni lubili umieszczać w tytule imię głównego bohatera,

U Kochanowskiego jest kluczowe wydarzenie. Brak ostro zarysowanego konfliktu tragicznego, wybór Aleksandra nie jest wyborem spośród równych racji.

Bohaterowie:

Król Priam- król Troi , ojciec Aleksandra. Jest człowiekiem o słabej woli, nie ma własnego zdania, powolny i słaby władca. Unika zabierania głosu, jest nieodpowiedzialny i beztroski. Nie potrafi szybko i skutecznie działać.

Helena- kobieta, o którą toczy się konflikt, zdaje sobie sprawę z tragizmu swojej sytuacji. Wie, że przez Aleksandra straciła wszystko, przeklina Parysa. W Troi czuję się źle, uważa, że jest taktowana jak niewolnica. Czeka na wyrok rady, ale nie jest zdecydowana na powrót do Menelausa.

Iketaon- człowiek impulsywny, kieruje się prywatą, nie widzi konsekwencji decyzji, do których nawołuje.

Aleksander- młody królewicz odpowiedzialny za losy kraju przyszły władca, jest sprawcą nadchodzącej tragedii. Przekupuje wszystkich, którzy mogą decydować o jego żonie. Jest złym następcą tronu, nie dba o dobro państwa, interes ogółu. Nie dba o obywateli, ani o swoją rodzinę.

Antenor- jedyna pozytywna postać, wzór postawy patriotycznej. Człowiek odpowiedzialny za ojczyznę, próbujący wpłynąć na jej losy. Obawia się skutków wojny, nie boi się mówić najgorszej prawy. Człowiek prawy, zawsze stoi po stronie prawdy, brzydzi się przekupstwem. Jest odważny, walczy o pokój, jednak nikt nie chce go słuchać. Postać tragiczna, nie znajduje poparcia, ponosi klęskę.

Kochanowski do polskich senatorów i posłów zwracał się w słowach Chóru: "Wy, którzy Pospolita Rzeczą władacie...". Fragment ten został później włączony do "Pieśni" jako samodzielny utwór. Piętnował polska młodzież w monologu Ulissesa: "O nierządne królestwo i zginienia bliskie". Król Priam przez swą chwiejność i brak zdecydowania przypomina króla Zygmunta Augusta. "Odprawa posłów greckich" jest bezkompromisowym potępieniem zaczepnej i niesprawiedliwej wojny, kończy się pobudką wojenną, której celem jest propaganda niepopularnej wśród szlachty wyprawy na Moskwę. W przypadku tego utworu mamy po raz kolejny do czynienia z prekursorstwem Jana Kochanowskiego, jest to pierwsza tragedia humanistyczna napisana w języku polskim. Kochanowski podzielił dramat na pięć epejsodiów przerywanych trzema stasimonami. Pieśni chóru powiązane są z wydarzeniami dramatu. Kochanowski napisał uniwersalną tragedię , w której została wyrażona obywatelska troska o losy państwa.

Andrzej Frycz Modrzewski, Andreas Fricius Modrevius (ur. 20 września 1503 roku w Wolborzu - zm. 1572 w Wolborzu) - polski pisarz polityczny okresu Odrodzenia, znany w owym czasie również za granicą. Był synem Jakuba, dziedzicznego wójta wolborskiego używającego przydomka Frycz. Na studia na Akademii Krakowskiej zapisał się w 1517 roku. Około roku 1522 przyjął święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa Jana Łaskiego. Dla Modrzewskiego duże znaczenie miało związanie się także z innymi członkami rodziny Łaskich, przede wszystkim z bratankiem prymasa, który był później jednym z najczynniejszych działaczy reformacyjnych w Holandii i Anglii. Głównie dzięki niemu Modrzewski studiował w Wittenberdze. Po powrocie do kraju Modrzewski rozpoczął działalność pisarską od wypowiedzi w sprawie , w której nie było możliwe znalezienie wspólnego języka ze szlacheckim obozem reform. Modrzewski debiutował mowa "Łaski, czyli o karze za mężobójstwo". Utwór dotyczył kwestii stosowania kary za zabójstwo, której wymiar był uzależniony od pozycji stanowej winnego. Ponieważ dwa kolejne sejmy nie uchyliły niesprawiedliwego prawa, Modrzewski wystąpił z druga "Mową o karze mężobójstwo", w której rozszerza atak na szlachtę:

"Tego rodzaju zuchwałego waszego panowania - pisze w zakończeniu swego tekstu- gwałcącego majestat chrześcijaństwa i natury, nikt nie zniesie spokojnie. Nie chce być sprawcą buntu, ale wysłuchajcie cierpliwie, co jest na ustach wielu. Najbardziej nawet doświadczeni sądzą, że wasze panowanie, oparte na krzywdzie, jest niegodziwe i nie do zniesienia."

Był sekretarzem Zygmunta I Starego od 1547 roku a w 1553 roku został wójtem Wolborza.

Najbardziej znane jego dzieło to napisane po łacinie "De Republica emendanda" ("O poprawie Rzeczypospolitej"). Rozprawa została też przełożona na niemiecki i opublikowana w Krakowie i Bazylei. Dzieło składa się z pięciu ksiąg:

"O obyczajach"

"O prawach"

"O wojnie"

"O Kościele"

"O szkole".

Modrzewski postulował konieczność wprowadzenia jednakowego prawa dla wszystkich obywateli, wydania nowego kodeksu prawnego. Dzieło Frycza nosi znamiona irenizmu. Przyjmuje twierdzenie, że wszystkie wojny są szkodliwe. Żądał rozdzielenia polityki państwa od polityki Kościoła i uniezależnienia od papieża. Modrzewski orientował się, że osiągniecie reform państwowych w szesnastowiecznej Polsce było możliwe jedynie poprzez króla i szlachtę, więc dzieło zadedykował właśnie im. Chciał ,im wskazać, że reformy są konieczne. "O poprawie Rzeczypospolitej" jest dziełem obejmującym całość najważniejszych reform ustrojowych koniecznych do wprowadzenia. Wielokrotnie Modrzewski występował przeciw przywilejom rodowym wynikającym z pochodzenia szlacheckiego, szczególnie przy obsadzaniu wysokich stanowisk państwowych. Do zajmowania danego stanowiska powinna być przydatność osoby, jej mądrość i cnota:

"Zaiste, cnota jest tym , co na spadkobierców przejść nie może ani przez urodzenie, ani przez żaden zapis. Bo chociaż wszystkie majętności mogą rodzice testamentem zawarować dzieciom, to jednak cnoty im przekazać nie mogą, jeśli one jej sobie w pocie czoła i trudzie same nie zdobędą (...) Nie więcej ci bowiem pomoże sława rodu i starożytność nazwiska, jeśli nie idzie razem z cnotą i świetnymi czynami (...) Ale nasza szlachta po największej części przejęta jest opacznymi przekonaniami, bo widzi , że w Rzeczypospolitej ważniejszy jest ród i herby niż wszystko inne. Przeto większość jej mało się tym kłopoce, by na szlachectwo zasługiwać obyczajami, nauką, sławnymi czynami."

Księga poświęcona Kościołowi została przez władze kościelne uznana za herezję, dlatego dzieło Frycza znalazło się na liście ksiąg zakazanych. W księdze tej Frycz pisał: Sobór reprezentuje cały Kościół. W nim maja prawo uczestniczyć , zabierać głos, wydawać sąd w sprawach spornych nie tylko duchowni, ale i świeccy". Frycz starał się zachować obiektywizm i bezstronność, co w czasach , kiedy żądano wyraźnego opowiedzenia się po którejś ze stron, powodowało nieufność, a wręcz wrogość ze strony hierarchii kościelnej. Atakowany przez swego dawnego przyjaciela, Stanisława Orzechowskiego, z niechęcią przyjmowany przez biskupów, Frycz pod koniec życia został zmuszony przez biskupa Stanisława Karnkowskiego do zrzeczenia się wójtostwa w Wolborzu.

Modrzewski usunął się w końcu życia od działalności publicznej. Umarł w osamotnieniu , lecz do jego poglądów często będą nawiązywać pisarze polityczni w XVI, jak i w XVII wieku.

Piotr Skarga

Piotr Skarga, właściwie Piotr Powęski (urodzony 2 lutego 1536 w Grójcu, zmarł 27 września 1612 w Krakowie) jezuita, teolog, pisarz i kaznodzieja. Jego dziadem był Jan Powęski. Po ukończeniu szkoły parafialnej w Grójcu Skarga zapisał się na Akademie Krakowską. Po 3 latach studiów uzyskał tam najwyższy stopień akademicki: tytuł bakałarza na wydziale filozoficznym. W 1555 roku Skarga objął kierownictwo szkoły parafialnej przy kolegiacie Św. Jana w Warszawie, tej samej, w której później będzie wygłaszał swe kazania. W 1557 roku Skarga został wychowawcą Jana Tęczyńskiego, z którym wyjechał w roku 1560 do Wiednia. W 1567 roku Skarga przeniósł się na dwór Jana Krzysztofa Tarnowskiego w Gorliczynie, koło Przeworska. Był czołowym polskim przedstawicielem kontrreformacji i nadwornym kaznodzieją Zygmunta III. Był pierwszym rektorem akademii jezuickiej w Wilnie (1579-1584). Od 1588 roku przez 24 lata pełnił funkcję nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy.

Dzieła

"Żywoty świętych" (1579, ukazało się 8 wydań za życia autora)

"Kazania sejmowe" (1597, w rzeczywistości nigdy nie wygłoszone)

"Żołnierskie nabożeństwo" (1618).

Najtrwalszą pozycją dorobku piśmienniczego Skargi okazały się wielokrotnie wznawiane "Żywoty świętych", jeszcze za życia Skargi wyszło co najmniej siedem wydań tego dzieła.

"Kazania sejmowe".

W "Kazaniach na niedziele i święta", jak również w swych pomniejszych utworach Skarga wyraża pogląd , że tylko przywrócenie jedności wiary może zapewnić pomyślny rozwój państwa polskiego. Następne z kolei lekarstwo na choroby życia społecznego Skarga widzi we wzmocnieniu władzy królewskiej oraz odbudowie cnót obywatelskich. Moralność chrześcijańska musi zostać skojarzona z miłością ojczyzny. Tylko w ten sposób prawa odzyskają swój autorytet, a anarchia zostanie wyrugowana z życia publicznego, a przede wszystkim z sejmu. Powyższe reformy należało przeprowadzić szybko. W kazaniu I Skarga omawia różne rodzaje mądrości , skupiając uwagę na rozróżnieniu mądrości boskiej- pochodzącej z nieba i ziemskiej- którą nazywa diabelską. Pod tym pojęciem rozumie przede wszystkim dwa zasadniczo sobie przeciwstawne teorie polityczno- ustrojowe: koncepcję państwa na usługach kontrreformacji oraz poglądy polityków na te sprawy. Jedynie boska mądrość może zabezpieczyć państwo przed klęską wojen domowych, upadkiem karności i posłuszeństwa, osłabieniem władzy monarszej, złym funkcjonowaniem sejmu i inwazją turecką. Senatorowie powinni odwołać się do pomocy Boga, który użyczy im potrzebnej mądrości. Powinni też skorzystać z praktyki politycznej, wynikającej z dotychczasowego rządzenia ludźmi oraz kierować się miłością ojczyzny i obywateli, którzy powierzyli im rządy nad sobą.

W kazaniach od 2 do połowy 8 Skarga omawia sześć najgroźniejszych chorób, nękających organizm Rzeczypospolitej: brak miłości ojczyzny, "niezgody i roztyrki sąsiedzkie", osłabienie władzy monarszej, niesprawiedliwe prawa, tolerowanie w kraju herezji, "grzechy i złości jawne". Przez ostatni przypadek Skarga ma na myśli naruszanie przywilejów kościelnych oraz praw publicznych. W poświeconych brakowi miłości ojczyzny i ofiarności dla niej kazaniu wymienia przede wszystkim dobrodziejstwa , których obywatele doznają za sprawą Rzeczypospolitej. Pierwszym z nich jest możliwość wyznawania prawdziwej wiary katolickiej, następnym władza królewska. Dalej wylicza dobrobyt materialny, umożliwiający korzystanie ze zbytków nie znanych przodków oraz pokój z sąsiadami . Trzecie z "Kazań sejmowych" zostało poświecone niezgodom wewnętrznym, niszczącym państwo polskie. Skarga przytacza tu przede wszystkim argumenty przemawiające za zgodą. Są to: wiara w jednego Boga oraz podleganie wspólnemu władcy i temu samemu prawu. Następnie ukazuje groźne konsekwencje wynikające z niezgody: kłótnie na sejmach mogą przerodzić się w wojny domowe, te zaś wtedy zostaną wykorzystane przez nieprzyjaciół Polski. Nastąpi rozpadnięcie się terytorium Rzeczypospolitej na dawniej istniejące ziemie i księstwa, język i naród polski ulegnie zagładzie. Obywatele potężnej i zasobnej niegdyś Rzeczypospolitej staną się wszędzie lekceważeni. Aby tego uniknąć, powinni usunąć zasadnicze przyczyny niezgód wewnętrznych: tolerancje dla herezji , nieposzanowanie władzy monarszej, chciwość i łakomstwo, zamiłowanie do zbytków, zazdrość. Kazanie czwarte i piąte stanowią jedną całość pod względem wątku myślowego. W obu Skarga omawia trzecią chorobę Polski, wynikającą z tolerowania herezji. Autor rozwija stale tę sama myśl, iż podstawę potęgi państwa , jak również jego pomyślnego rozwoju, stanowi jedność wiary oraz poszanowanie dla jej kapłanów. Wiarą tą powinno być oczywiście podporządkowane papieżowi chrześcijaństwo. W kazaniu szóstym powraca Skarga znów do ogólnej tematyki politycznej, pragnąc przekonać czytelnika, że monarchia jest najlepszą formą rządów. Skarga powołuje się na przykłady zaczerpnięte z Pisma Św. , z dziejów narodów pogańskich, na opinie ojców Kościoła i poglądy filozofów starożytnych. Stwierdza, że liczne przywileje. Które posiada szlachta zawdzięcza dobrej woli królewskiej. Drugie źródło osłabienia władzy monarszej dostrzega w fakcie , że dochody z królewszczyzn służą dzierżawcom szlacheckim , a nie wpływają do skarbu Rzeczypospolitej. Trzecie, w złym funkcjonowaniu sejmu, po wielogodzinnych obradach posłowie rozchodzą się bez podjęcia potrzebnych uchwał. Posłowie nie liczą się z opinią króla oraz doświadczeniem senatorów. W kazaniu siódmym Skarga omawia piąta chorobę Polski, objawiającą się w niedobrych prawach. Skarga wskazuje, że prawa królewskie i Rzeczypospolitej powinny mieć na uwadze dobro obywateli oraz interes państwa. Urzędnicy nie bronią w należyty sposób powagi praw, bo nie przestrzegają ich realizacji. Prawa ludzkie nie mogą stać w sprzeczności z prawami boskimi. Skargę oburza nietykalność osobista szlachty, umożliwiająca jej bezkarne łamanie prawa. Ósme kazanie jest poświecone bezkarności mnożących się w Rzeczypospolitej występków, zarówno przeciwko prawom Kościoła oraz przywilejom duchowieństwa, jak i innym współobywatelom. Skarga wymienia jako grzechy panującą w Polsce tolerancję i zagarnianie kościołów katolickich przez protestantów. Wylicza przestępstwa naruszające normy współżycia społecznego, takie jak brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości, ucisk chłopów, marnotrawienie pieniędzy, a skąpienie ich dla potrzebujących. "Kazania sejmowe" kończy odwołaniem się do proroków ze Starego Testamentu.

Dzieło Skargi stało na pograniczu dwóch gatunków literackich: traktatu politycznego oraz kazania. Jako traktat wyrażało ono tendencje reformatorskie, nurtujące stronnictwo regalistyczne. Z patriotyzmu Skargi wynika głęboka troska o przyszłe losy ojczyzny, której grozi zagłada w przypadku , jeśli nie nastąpi gruntowna reforma państwa oraz radykalna poprawa obyczajów jego obywateli. Skarga uważał, że Bóg może ukarać Polskę zagładą przede wszystkim ze względu na panującą w niej tolerancję religijną.

W 1597 roku wyszło z krakowskiej drukarni Andrzeja Piotrkowczyka II wydanie obszernego dzieła Skargi "Kazania na niedziele i święta całego roku". Wydane w trzy lata później "Kazania O siedmiu sakramentach" zawierały przedruk pierwszej edycji "Kazań sejmowych". Dzięki badaniom Bergi i Kota stało się jasne, że "Kazania sejmowe" powstały już po zakończeniu sejmu 1597 roki, który zamknął obrady 25 marca. Strukturę kompozycyjną "Kazań sejmowych" warunkuje przede wszystkim warstwa tematyczna utworu. Wszystkie swoje teksty Skarga wydawał w formie literackiego kazania, zachowującego główne składniki kompozycyjne, postulowane przez teoretyków retoryki. Należały do nich: wstęp (exordium), opowiadanie (narratio), dowodzenie ( argumentatio), polemika (confutatio) i zakonczenie (epilogus).

Kolejne pokolenia twórców nie będą mieć tyle optymizmu co twórcy renesansu, to będzie jedna z najważniejszych cech nowej epoki, tak różnej i odrębnej od czasów odrodzenia.