Jakub Burchard, uczony szwajcarski, definiując pojecie renesansu nazwał ten styl powrotem do natury i człowieka i to określenie jest najbliższe rzeczywistości. Twórcy renesansu ("rinascimento" po włosku, "renaissance" po francusku, "odrodzenie" po polsku) tj. artyści florenccy XV wieku, byli przekonani, że odtwarzają sztukę antyku. W ten sposób przyszło do nazwy stylu, który razem z humanizmem stanowi wielki ruch umysłowy w Europie. Ojczyzną renesansu są Włochy, ściślej Florencja, która w XV wieku za panowania rodziny Medyceuszów była stolicą kulturalną Włoch.

Renesans rozpoczął się w połowie XIV wieku, a jego schyłek przypada na koniec wieku XVI. Kolebką renesansu były Włochy, a później nowe prądy rozpowszechniły się w innych krajach Europy zachodniej i środkowej. Granice czasowe odrodzenia są różne dla różnych rejonów Europy. We Włoszech epoka rozpoczęła się najwcześniej: początek epoki przypada na XIV wiek, a jej szczytowy okres trwa przez cały wiek XV. W Europie północnej odrodzenie zaczęło się później- w XV wieku, a rozwinęło się w XVI wieku. W Polsce renesans przypada głownie na czasy panowania ostatnich Jagiellonów i trwa od końca XV wieku po lata trzydzieste XVII wieku. We Włoszech epoka renesansu nosi nazwę quattrocento, czyli lata 1400, bo pełnia epoki zmieściła się w całym XV wieku. Autorem nazwy renesans (fr. renaissance) jest dziewiętnastowieczny badacz literatury Jakub Burchardt. Renesans oznacza odrodzenie- odnowienie ideałów antyku, odrodzenie nauki. Renesans jako styl oparty na starożytności grecko- rzymskiej był przygotowany od dawna. Już w IX wieku w czasach karolińskich , pojawiła się tendencja do przywracania form antycznych. Na południu gotyk przyjął się powierzchownie i rzeźba we Włoszech opierała się zawsze na wzorach antycznych. W pierwszej połowie XV wieku florencka teoria renesansu nie była jeszcze ustalona. Ani Ghiberti , ani Brunelleschi nie potrafili odpowiedzieć na pytanie, w jakim kierunku ma iść sztuka. Z początku znajomość antyku była niewielka, odkrywcze dzieła sztuki dopiero co powstawały. Ale rozumiano już różnicę między gotykiem a nowym stylem. Artyści i teoretycy renesansu uważali koło za formę idealną. Projektowali świątynie okrągłe lub na planie centralnym z kopułą. Stanowiło to dla nich symbol postępu i wynik matematycznego piękna. Podobnie Mikołaj Kopernik wierzył, że koło i układ centralny we wszechświecie jest najdoskonalszy, najbardziej harmonijny. Sztuka ukształtowała się we Włoszech w latach 2o- tych. W żadnym kraju nie było tylu artystów, co we Włoszech w tym okresie. Przeważali malarze, ale również dużo było rzeźbiarzy czy architektów. Architektura była najważniejszą ze sztuk. Zbudowano wiele kościołów, ratuszy, wśród nich była bazylika św. Piotra w Rzymie. Jednym z jej budowniczych był Michał Anioł. Wyrzeźbił Madonnę z Dzieciątkiem, namalował obraz "Świętej Rodziny". Z marmuru, który otrzymał od rządu miasta wyrzeźbił posąg Dawida. Namalował al fresco sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie. W scenach biblijnych wszystkie figury siedzące z boku obrazów, są nagie. Michał Anioł uważał, że jedynie przedstawienie nagiego ciała daje pełna możliwość artystycznego wypowiedzenia się. Dziełem Michała Anioła jest też zabudowa Kapitolu w Rzymie. Przebudował bibliotekę św. Wawrzyńca we Florencji, gdzie w ciasnej przestrzeni przedsionka umieścił monumentalne schody.

Rafael Santi, znany również jako Rafael Sanzio, wł. Raffaello Santi lub Raffaello Sanzio (ur. 6 kwietnia 1483 w Urbino, zm. 6 kwietnia 1520 w Rzymie) - włoski malarz i architekt. Był trzecim i najmłodszym z najsławniejszej trójki genialnych artystów włoskiego Renesansu - obok Michała Anioła i Leonarda Da Vinci. We wczesnej twórczości styl Rafaela jest naśladownictwem, a czasem niemal mistrzowskim kopiowaniem stylu Perugina. Jednak nawet w dziełach wzorowanych na Peruginie można uchwycić różnice. Przykładem jest obraz pt. Zaślubiny Matki Boskiej (Lo Sposalizio), wzorowany na powstającym w tym samym czasie obrazie Perugina pod tym samym tytułem. Oba obrazy posiadają niemal jednakową scenerię i podobne rozłożenie postaci, jednak obraz Rafaela różni się od obrazu jego mistrza giętkością i naturalnością ruchów.. Rafael jednak porzucił wzorowanie się na dziełach konserwatywnego mistrza i stworzył nowy styl. Niewątpliwie na rozwój stylu malarskiego Rafaela miały wielki wpływ dzieła Michała Anioła, a zwłaszcza Leonarda da Vinci. Z dzieł Leonarda przyswoił sobie Rafael manierę sfumato, choć stosował ją bardziej umiarkowanie niż sam Leonardo.

Do najbardziej znanych dzieł malarskich Rafaela należy słynna Madonna Sykstyńska. Została namalowana w latach 1513-14. Również słynne są freski Rafaela w Stanzach Watykańskich, a zwłaszcza najbardziej z nich znana i kojarzona z imieniem Rafaela Szkoła Ateńska. Jest to monumentalny fresk na ścianie, ograniczony łukiem sklepienia, przedstawiający spotkanie najwybitniejszych filozofów Starożytności. We Florencji, Rzymie, Wenecji i innych włoskich miastach artyści zaczęli na nowo odnajdywać piękno sztuki antyku. Zaczęto znów malować postacie w akcie, nawet postacie biblijne (np. Massacio - "Wygnanie z raju"). Również tematyka mitologiczna stała sie popularna (np. "Szkoła Ateńska" Rafaela). We Włoszech ukształtowało się malarstwo portretowe i powstał prototyp popularnego w późniejszej sztuce niderlandzkiego baroku pejzażu (np "Burza" Giorgione).Malarstwo włoskie dzieli się na szkoły, nazwane według stolic małych państw włoskich. Najstarsza jest szkoła florencka, oprócz niej są szkoła sieneńska, umbryjska, rzymska, wenecka. W XVI wieku powstała szkoła mediolańska , w XVII wieku bolońska, ostatnią jest szkoła neapolitańska. Malarstwo odejdzie od wielkich kompozycji ściennych, wypowiadać się będzie w obrazach przenośnych, malowanych olejno na płótnie. Powstaje akwarela, rozwija się grafika. Sandro Botticelli malował głównie w latach 70- tych XV wieku, obrazy świeckie, mitologiczne. Namalował "Narodziny Wenus" i "Primaverę". Pod koniec XV wieku osiadł w Rzymie architekt Donato Bramante , który zbudował kilka gmachów m. in. S. Maria Della Grazie, zakrystia S. Maria presso S. Satiro. Rozbudowa palacu watykańskiego, skończona przez Rafaela, była jego największym dziełem, rozpoczął również budowę kościoła św. Piotra.

Leonardo da Vinci ofiarował swe usługi jako nadworny malarz i rzeźbiarz księcia Mediolanu Ludwikowi Sforzy. W wieku 20 lat Leonardo stworzył swoje pierwsze obrazy: Chrzest Chrystusa (1473-1475) namalował go razem ze swoim nauczycielem, Verrocchio, Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Św. Hieronim (dwa ostatnie nie ukończone). Potem uzyskał status niezależnego artysty-malarza. Leonardo stał się znany i książęta włoscy zaczęli zabiegać o to by dla nich malował. Po upadku Sforzy Leonardo da Vinci udał się do Mantui, potem był przez pewien czas w Wenecji, by w kwietniu 1500 roku na dłużej przybyć do Florencji. Tam zaczął pracować dla Cesarego Borgii, księcia Romanii jako jego architekt i inżynier wojskowy. Z tego okresu pochodzi obraz Mona Lisa .Pierwszym wielkim dziełem Leonarda była "Madonna w grocie", namalował też słynny obraz "Ostatnia Wieczerza". Portret Cecylii Gallerani, zwany "Damą z łasiczką" pochodzi z pobytu Leonarda w Mediolanie. Obraz znajduje się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Najsłynniejszy jednak stał się już wspomniany obraz Mony Lizy, żony Florentczyka Zapobiega del Giocondo, namalowany około roku 1505. W portrecie jest jakby zamknięta tajemnica piękna , uosobiona w uśmiechu Mony Lizy. Kontrastuje tu spokój, klasycyzm, pogoda życia z dziwnym krajobrazem, groźnym i martwym. Odmalowany uśmiech Mony Lizy nadal urzeka i zadziwia. Leonardo, taki uśmiech konwencjonalny, poznany w pracowni Verrocchia, wprowadził do swoich obrazów, dla ożywienia postaci, a nie dla wartości mistycznych. Leonardo unikał symboli , tajemnic. Uśmiech Giocondy to nie wyraz tego , co nierozpoznawalne, ale to właśnie , co jest pociągające i ludzkie, wdzięk i życie w połączeniu z młodością. Sławę Leonardo zawdzięcza nie tylko malarstwu, znany jest jako uczony, badacz natury, jako matematyk i inżynier, który przewidywał rozwój techniki i wynalazków. Pozostawił po sobie ogrom materiałów naukowych. W drugiej połowie życia odsunął się od twórczości artystycznej poświęcając się głównie badaniom nad przyrodą.

Wielki malarz i artysta Rafael Santi uczył się u Perugia, mistrza szkoły umbryjskiej. "Zaślubiny Matki Boskiej" z Mediolanu, malowane w tym czasie, pozostają w wyraźnej zależności od Perugia. Rafael Santi zaczął malować liczne obrazy Madonny z Dzieciątkiem. Juliusz II powołał Rafaela do dekoracji pokoi watykańskich, tzw. stanz, oraz krużganków, czyli loggi. Najsłynniejsza jest Stanza Della Sygnatura, którą Rafael pokrył wielkimi ściennymi obrazami. "Szkoła Ateńska" i "Adoracja Eucharystii" to dwa główne obrazy Sali. W pierwszym, na tle łuków i sklepień wielkiej bazyliki, występuje grupa antycznych filozofów z Platonem i Arystotelesem w środku, natomiast w drugim obrazie Rafael odmalował sferę nieba chrześcijańskiego i sferę Kościoła. Odtąd sława Rafaela stała się bezsporna i rozeszła się po całych Włoszech. Zostawił ponadto serię gobelinów, wykształcił uczniów i zapoczątkował rzymską szkołę malarstwa. Florencja poznała się na talencie Michała Anioła , w 1503 roku otrzymał od rządu miasta marmur, który groził pęknięciem. Michał Anioł wykuł z tego marmuru posąg nagiego Dawida. Wezwany na dwór Juliusza II artysta przystąpił do wykonywania grobowca swego protektora. Malował al fresco kaplicę Sykstyńską, która odsłonięta po czterech latach uczyniła na współczesnych ogromne wrażenie. W 1535 roku Michał Anioł został powołany do wymalowania na ścianie ołtarzowej kaplicy Sykstyńskiej Sadu Ostatecznego. Michał Anioł był nie tylko malarzem, ale także architektem. Jego dziełem jest zabudowa Kapitolu w Rzymie, przebudował bibliotekę św. Wawrzyńca we Florencji.

Z innych szkól malarskich we Włoszech szkoła umbryjska trwała krotko i skończyła się z początkiem XVI wieku, mediolańska natomiast kontynuowała tradycje Leonarda, podobnie jak w Parmie Correggio prowadził perspektywiczne próby Mantegni. Trudno stwierdzić , kiedy i gdzie kończy się włoski renesans. Najdłużej trwa w Wenecji, za to w Rzymie i we Florencji już w połowie wieku nie można mówić o renesansie, mimo że dalej wznosi się budowle w tym stylu. Budowa kościoła św. Piotra w Rzymie trwała sto dwadzieścia lat. Początek swój zawdzięcza dzisiejszy kościół św. Piotra woli papieża Juliusza II, który chciał wznieść dla siebie świątynię grobową i przystąpił do burzenia dawnej świątyni z IV wieku. Na jej miejsce Bramante zaprojektował centralną świątynię, na planie równoramiennego krzyż a z dużą kopułą w środku i czterema mniejszymi po bokach. Po śmierci Bramantego budowę przejął w 1515 roku Rafael Santi. Zmienił plan centralny na wydłużony, bo w kurii rzymskiej nie chciano zgodzić się na kościół o krótkich nawach. Po Rafaelu budowę objął Baltasare Peruzzi , który powrócił do planu centralnego, po nim Antonio da Sanagallo.

Przed rokiem 1520 wiedza o renesansie włoskim szerzyła się na północy. Pierwszym krajem w Europie, który przejął renesans były Węgry. Jednak zachowało się tam niewiele zabytków z XV wieku. Z Węgier jeszcze w czasach Jagiełły przybył do Krakowa rzeźbiarz włoski, który miał wykonać pomnik Jagiełły w katedrze na Wawelu. W Czechach pod sam koniec panowania Władysława Jagiellończyka powstają pierwsze budowle renesansowe, tzw. sala Władysławowska w Pradze. Oporniej przyjmowały renesans Francja i Niemcy. Francja przejmując renesans łączyła go z konstrukcją gotycką. W zamku Chambord nad Loarą włoscy architekci zastosowali centralny plan zamku, wybitnie renesansowy. W połowie XVI wieku Pierre Lescot zbudował jedno skrzydło i fasadę pałacu Luwru w Paryżu. Jean Goujon był najświetniejszym rzeźbiarzem renesansowym we Francji. Ozdobił studnię Niewiniątek w Paryżu. Do wybitnych osiągnięć renesansu we Francji należy grobowiec Henryka II i Katarzyny Medici w kościele w ST. Denis. Malarstwo renesansowe we Francji zapoczątkowali włosi za Franciszka I, popierał on włoskich malarzy. Malarze florenccy Il Rosso, Francesco Primaticcio i Nicole dell'Abate w królewskim pałacu Fontainebleau zapoczątkowali szkołę malarską, w której wytworność łączy się z chłodnym kolorytem. W środowisku Fontainebleau, w rzeźbach architektonicznych występują po raz pierwszy kartusze zawijane na brzegach, które później we Flandrii i w Holandii rozpowszechniły się. W Niemczech Albrecht Durer stworzył nowe wartości na polu malarstwa i grafiki. Portrecista, malarz religijny, rysownik i grafik wywarł na sztukę niemiecką wielki wpływ. W XVI wieku stolicą artystyczną Niemiec stała się Norymbergia. Renesans był tu odmienny niż we Francji. Miał charakter szczegółowy, manierystyczny. Lucas Cranach Starszy i Albrecht Altdorfer reprezentują, obok Durera, malarstwo niemieckiego renesansu. Równocześnie działało w Norymberdze wiele mniejszych mistrzów malarstwa i rzeźby, których nazywano Kleimeistrami. Pomiędzy nimi występuje Georg Pencz, autor tryptyku z kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Najoryginalniejszą formę przyjął renesans na terenie Niderlandów, tj. w Belgii i Holandii. W wieku XVI dokonał się ostatni podział sztuki na flamandzką i holenderską. Najlepszym przykładem wczesnej architektury niderlandzkiej z okresu renesansu jest ratusz w Antwerpii, dzieło Corneliusa Florysa. W połowie wieku architektura w Belgii i w Holandii , mimo oparcia się na elementach renesansowych , jak np. na porządkach starożytnych, na rystykach, obelkowaniach, obeliskach, ornamentach z wici i liści, stała się przecież odmienna od architektury włoskiej. Same budynki wzrosły w górę, dachy stały się wysokie, bo tego wymagał klimat, znikły podcienia i kolumnady, okna powiększyły się. Często występuje łączenie kamienia z cegłą. Wystąpiło dekorowanie fasad ornamentami zaczerpniętymi ze złotnictwa. Obrzeżenia szczytów zmykano jakby przybitymi opaskami, a wykonane z kamienia ornamenty ślusarskie i rzeźbiarskie wprowadzono na fasady budynków w formie tablic i kartuszy. Zdobnictwo stanie się jedną z cech charakter erystycznych renesansu niderlandzkiego. Niemieckie miasta portowe , jak Hamburg i Lubeka , przejmą tę niderlandzką architekturę. Dotrze ona także nad Bałtyk do Polski i zaznaczy się w Gdańsku. Wśród malarzy renesansowych w Niderlandach najwybitniejszym jest Piotr Bruegel starszy. Odkrył on w malarstwie tematykę życia chłopskiego i zabaw ludowych na tle pejzażu. Rozwinęła się sztuka gobelinu, nasze słynne arrasy wawelskie pochodzą z tego czasu. Rozwoju renesansu niderlandzkiego nie przerwały wojny niepodległościowe we Flandrii i Holandii. Po roku 1580 dokonuje się podział dwóch wspomnianych krajów i w XVII wieku wytworzą się tam osobne kultury narodowe.

Kultura polska w epoce renesansu zależna była od rozwoju stosunków społecznych i gospodarczych. Za panowania Jagiellonów Polska stała się potęga liczącą się na mapie Europy. Humanizm zaczął przenikać do różnych dziedzin życia społecznego im kulturalnego. Akademia Krakowska przechodziła swój wielki rozkwit. Kraków stał się najważniejszym ośrodkiem nowożytnej kultury, zjeżdżali się tu ludzie ze wszystkich stron Polski a także spoza jej granic. Wraz z żoną króla Zygmunta Starego- Bona Sforzą przybyła do Polski kultura Włoch. Działalność rozpoczęli tacy humaniści jak : Kallimach i Konrad Celtis. Celtis był założycielem Literackiego Stowarzyszenia Nadwiślańskiego. W 1543 roku zostaje obwieszczona światu teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika. Przyjmuje się, że początki sztuki renesansowej w Polsce to lata 1500-1545, wczesny renesans. Dojrzały renesans to lata 1545-1575, schyłek renesansu i manieryzm w sztuce zaczyna się około roku 1575 i sięga niemal do połowy XVI wieku. Dwa wielkie pomniki renesansowej sztuki i architektury, które wyznaczają początek i koniec epoki, tj. kaplica Zygmuntowska i miasto Zamość, powstały z inspiracji króla Zygmunta I i kanclerza Jana Zamoyskiego. Zbudowane przez Berecciego pomniki nagrobne wyznaczają początek i określają charakter polskiego nagrobka renesansowego. Dziełem Berecciego był nagrobek Zygmunta I i biskupa Piotra Tomickiego. Wielkim osiągnięciem wczesnego renesansu jest zbudowana na zlecenie biskupa- poety Andrzeja Krzyckiego katedra w Płocku. Narzucony przez włoskich artystów styl mieszał się ze stylem rodzimym , określanym jako gotycko- renesansowy. Gotycki charakter mają słynne głowy wawelskie na stropie Izby Poselskiej na Wawelu wykonane w latach 1531- 1535 przez nie znanych do końca artystów, wśród których był wrocławianin Sebastian Tauberach. Działa w Polsce w tym czasie znany wczesnorenesansowy malarz niemiecki Hans Suss. W dojrzałym renesansie rozwija się rzeźba nagrobkowa, która stanowi najbardziej popularną gałąź polskiej sztuki renesansowej. Najciekawszym twórcą w tej dziedzinie był Jan Maria Padovano, autor nagrobka Jana Tarnowskiego i jego syna Jana Krzysztofa. W 1500 roku działalność w Polsce rozpoczął Franciszek Florentczyk, który podjął się przebudowy zamku królewskiego na Wawelu. Dziełem Bartłomieja Berecci jest kaplica Zygmuntowska zbudowana na planie centralnym, typowym dla renesansu, z ogromną kopułą. polskiego Najważniejszym wydarzeniem z zakresu architektury jest budowa Zamościa. W okresie odrodzenia powstało również kilka interesujących kościołów, przeważnie jednonawowych, nie trzymających się ściśle zasad włoskiej architektury. Wymienić tu można farę w Kazimierzu Dolnym i kościół Dominikanów w Lublinie. Wśród zamków powstałych w tej epoce trzeba wymienić zamek w Krasiczynie, w którym widać połączenie elementów renesansowych i manierystycznych. Najciekawsze przejawy polskiej sztuki renesansowej to rzeźba nagrobkowa oraz architektura zamkowo- pałacowa i miejska. Malarstwo rozwija się głownie w Kościele i tkwi w stylowo w gotyku. Najwybitniejsze dzieła rzeźby i architektury renesansowej w Polsce można dziś odnaleźć w Krakowie: zamek na Wawelu, nagrobki w katedrze wawelskiej i kaplica Zygmuntowska.