Renesans to okres w dziejach kultury europejskiej, który rozpoczął się w połowie XIV wieku, a jego schyłek przypada na koniec wieku XVI. Ramy czasowe odrodzenia są różne dla różnych rejonów Europy, we Włoszech zaczęło się najwcześniej, początek epoki przypada na wiek XIV , a jej szczytowy okres trwa przez cały wiek XV. W Europie Północnej renesans rozpoczął się w XV wieku, a rozwinął się w wieku XVI. Kolebką odrodzenia były Włochy, gdzie epoka renesansu nosi nazwę quattrocento, czyli lata 1400. Renesans oznacza odnowienie i przywołanie ideałów antyku. Epoka ta spowodowała przełom we wszystkich dziedzinach ówczesnego życia umysłowego i kulturalnego. Uległ zmianie średniowieczny model życia, teocentryzm został wyparty przez antropocentryzm, pogląd według którego człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata.

Duży wpływ na kształtowanie się epoki miał Erazm z Rotterdamu. Głosił on, że człowiek z natury jest dobry. Dziełem Erazma jest "Pochwała głupoty", w którym narratorem jest Głupota, która wyśmiewa ludzką tępotę.

Kontrowersyjne poglądy głosił Piccolo Machiavelli, autor dzieła "Książę". Zalecał w postępowaniu fałsz, podstęp i brak skrupułów, jeśli wymagał tego interes państwa. Głowa państwa musiała być lisem i lwem, być przebiegła i silna. Autor wyznawał zasadę "cel uświęca środki". Niektórzy władcy pozornie potępiali zalecenia Machiavellego, ale np. król Anglii Henryk VIII stosował je w praktyce.

W renesansie wzrosło zainteresowanie człowiekiem i światem. Zrodził się humanizm renesansowy, prąd umysłowy, który w centrum zainteresowania myślicieli stawiał człowieka. Zmierzał do odrodzenia znajomości języków i literatury klasycznej, starożytnej wiedzy o człowieku. Humaniści głosili potrzebę kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. Hasłem humanistów stały się słowa Terencjusza "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Humanizm przeniknął niemal wszystkie dziedziny życia, przede wszystkim zaś sztukę i literaturę. Drugim prądem epoki była reformacja. Reformacją określa się wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, mający na celu reformę Kościoła katolickiego. Prąd ten doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa kościołów protestanckich. Początek reformacji to 1517 rok, kiedy to miało miejsce wystąpienie Lutra. Marcin Luter w "Tezach o odpustach" żądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Wyznawcy luteranizmu głosili, że można interpretować Biblię indywidualnie, bo Kościół nie był jedynym autorytetem odczytującym Słowo Boże. Ruch reformacyjny nie miał jednolitego charakteru, stał się przyczyną wojen religijnych i podziałów między ludźmi. Twórcy głównych systemów wyznaniowych: M. Luter, J. Kalwin, U. Zwingli różnili się w poglądach, ale dzięki ruchom reformacyjnych wzmocniły się dążenia narodowościowe, wzmocniła się władza świecka i osłabiona została władza Kościoła. W Polsce rozwinął się nurt religijny, zwany arianizmem. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, byli zwolennikami doktryny Ariusza, który negował boska naturę Chrystusa. Arianie odrzucali dogmat Trójcy Świętej , domagali się tolerancji religijnej, negowali uzależnienie państwa od Kościoła. W Polsce Arianie główny ośrodek naukowy mieli w Rakowie, przyczynili się do rozwoju kultury i języka polskiego. Na mocy uchwały sejmowej zostali wydaleni z kraju w 1658 roku.

Charakter renesansu kształtowały ważne wydarzenia społeczno- polityczne:

- jednoczenie się rozbitych państw,

- odejście od uniwersalizmu Europy,

- wzrost znaczenia miast i dojście do głosu mieszczaństwa,

- wynalezienie druku w 1450 roku ( prawdziwa rewolucja, rozwijało się słowo pisane i języki narodowe, druk przyczynił się do rozpowszechnienia reformacji),

- mecenat,

- wielkie odkrycia geograficzne.

Prekursorami renesansu we Włoszech byli Dante Alighieri, Francesco Petrarka i Giovanni Boccaccio. Nazywani są we Włoszech Wielką Trójcą , wspólnie przyczynili się do powstania włoskiego języka literackiego. Alighieri wyprzedził epokę, w której żył dziełem "Boska komedia". Petrarka zasłużył się cyklem "Sonety do Laury". Boccaccio zasłynął jako autor "Dekameronu".

Renesans w Anglii przypadł na pierwszą połowę XVI wieku i początek XVII wieku za panowania królowej Elżbiety. Po stuleciu wojen nastąpił okres odbudowy państwa. Triumfy w kulturze świeciły teatr i dramat. Wśród wielu twórców najważniejsi to Tomasz More- myśliciel i William Szekspir- dramaturg. Sztuki Szekspira zapomniane w epoce baroku i oświecenia zostały na nowo odkryte przez romantyków. Tłumaczone na całym świecie, w Polsce m.in. przez Stanisława Koźmiana, Jarosława Iwaszkiewicza i Stanisław Barańczaka. Najważniejsi twórcy francuskiego renesansu to Francis Rabelais, Michel de Montaigne, Pierre Ronsard. F. Rabelais jest autorem dzieła "Gargantua i Pantagruel". Jest to obraz szesnastowiecznej Francji, powieść jest wielką satyrą. M. de Montaigne, myśliciel, autor cyklu esejów "Próby", w którym zapisał poglądy na temat człowieka i wartości życiowych, sformułował renesansowy program:

- harmonia i umiar jako najważniejsze wartości,

- stateczny tryb życia,

- najważniejszy jest rozum człowieka.

P. Ronsard to przedstawiciel renesansowej poezji francuskiej. Jego twórczość wywarła wpływ na Jana Kochanowskiego. Ronsard wprowadził do literatury francuskiej antyczne gatunki: odę, epopeję, elegię. Był oficjalnym poetą króla Karola IX oraz przywódcą grupy poetyckiej "Plejada". Ronsard napisał "Ody" oraz epopeję "Francjada".

Renesans w Polsce zamyka się datami od drugiej połowy XV wieku do pierwszej połowy XVII wieku. Kultura polska w odrodzeniu zależna była od rozwoju stosunków politycznych i gospodarczych. Za panowania dynastii Jagiellonów Polska stała się potęgą liczącą się na Zachodzie i Wschodzie. Na krzewienie się idei humanistycznych wpłynął rozwój Akademii Krakowskiej, na studia do Krakowa ściągały najciekawsze umysły z całej Europy. Działalność rozpoczęli tacy prekursorzy humanizmu jak Filipo Buonaccorsi, znany pod nazwiskiem Kallimacha i Konrad Celtis, założyciel Literackiego Stowarzyszenia Nadwiślańskiego. Kallimach stał się doradcą króla Kazimierza Jagiellończyka . lata panowania Zygmunta Starego to okres wielkiej potęgi politycznej, szybkiego rozwoju gospodarczego kraju. Oddziaływanie nowych prądów z Włoch rozwinęło zdolności tkwiące w społeczeństwie. Zaznaczyło się to wielkimi dziełami w nauce i w poezji. W 1543 roku zostaje obwieszczona światu rewolucyjna teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika. Andrzej Frycz Modrzewski napisał dzieło, które go postawiło w rzędzie największych umysłów epoki. Klemens Janicki za swe łacińskie poezje otrzymał wieniec poetycki na uniwersytecie w Bolonii. Królowie wpierali najwybitniejszych. Mecenat w XVI wieku był elementem polityki kulturalnej prowadzonej wobec artystów przez władców i ludzi wpływowych. Zygmunt Stary ofiarował Mikołajowi Rejowi wieś Temerowce. Król wspierał tez Klemensa Janickiego. Jana Kochanowskiego wspierali Filip Padniewski i Piotr Myszkowski, a także magnaci Firlejowie i Radziwiłowie. Jan Zamoyski założył i wspierał finansowo Akademię Zamoyską. Pomagał takim poetom jak: Szymon Szymonowic, Sebastian Klonowic. Wśród największych mecenatów sztuk plastycznych byli też biskupi jak Piotr Tomicki i wysocy dygnitarze państwowi np. Krzysztof Szydłowiecki. Około 1500 roku działalność w Polsce rozpoczął Franciszek Florentczyk , który podjął się przebudowy zamku królewskiego na Wawelu. Wielkim osiągnięciem wczesnego renesansu jest zbudowana na zlecenie Andrzeja Krzywickiego katedra w Płocku. Powstało kilka interesujących kościołów, np. kościół Dominikanów w Lublinie. Wśród zamków trzeba wymienić potężny zamek w Krasiczynie. Najsłynniejszym polskim rzeźbiarzem tego okresu był Jan Michał z Urzędowa. Wśród wielu nagrobków jego autorstwa warto zwrócić uwagę na nagrobki Andrzeja Zebrzydowskiego i Filipa Padniewskiego w katedrze wawelskiej. W zakresie architektury charakterystyczna dla dojrzałego renesansu jest attyka, czyli dekoracyjna ściana. Najsłynniejszą attyką jest attyka krakowskich Sukiennic. Za najwspanialszą budowlę niekościelną tego okresu uważa się ratusz w Poznaniu, przebudowany w latach 1550- 1560. w okresie schyłkowego renesansu najważniejszym wydarzeniem z zakresu architektury jest budowa Zamościa. Najświetniejsze przejawy polskiej sztuki renesansowej to przebudowany na początku XVI wieku zamek na Wawelu, nagrobki w katedrze wawelskiej i kaplica Zygmuntowska.

Epoka renesansu to oczywiście rozwój polskojęzycznej literatury, epoka takich twórców jak M. rej, J. Kochanowski, Sz. Szymonowic. Rzeczpospolita XVI wieku była potęgą, mocarstwem na mapie renesansowej Europy.