Początek tej epoki przypada we Włoszech na wiek XIV. Natomiast w innych krajach szczególnie na północy renesans rozpoczął się pod koniec wieku XV. Koniec tej epoki to początek XVI stulecia we Włoszech oraz koniec w Europie północnej aż dopiero w latach 30tych wieku XVII.
- Opisz pojęcia odrodzenie, humanizm, reformacja.
Termin odrodzenie wprowadzili dopiero oświeceniowi encyklopedyści oraz naukowcy, określając tym terminem odrodzenie się literatury starożytnej i ponowienie wszelkich studiów antycznych. Termin ten pochodzi z języka francuskiego, w którym renaissance oznacza po prostu odrodzenie. Renesans to przede wszystkim odnowienie oraz wszelkie odrodzenie się ludzkości, wszelkie działanie mające na celu podniesienie jej na wyższy poziom, oraz działania prowadzące do wznowienia antyku, odnowienie przeszłości, szczególnie dawnej wiedzy, szczególnie kultury i sztuki antyku, wszystkie de działania miały swój początek w XIV w.
Odrodzeniowe "odnowienie ludzkości" przejawiało się przede wszystkim poprzez poszukiwanie różnorodnych wzorców istniejących w literaturze i sztuce antycznej oraz pierwotnego mającego w Ewangelii swe początki chrystianizmu. Tu właśnie pojawiły się zasadnicze prądy epoki takie jak: humanizm i reformacja.
Humanizm słowo to pochodzi z łaciny w której humanitas - oznacza człowieczeństwo - ludzkość. To prąd umysłowy renesansu, poprzedzający epokę, będący jej wielkim zwiastunem, "przedświtem". Za swoja dewizę humaniści przyjęli słowa Terencjusza "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto).
Według koncepcji poprzedniej epoki jaka było średniowiecze człowiek miał ściśle określone miejsce w świecie, który go otaczał. Człowiek miał odpowiednie miejsce w ściśle obowiązującej hierarchii bytów, odebrano mu więc wszelkie poczucie indywidualności i uczyniono z niego w efekcie anonimowego człowieka. Taki człowiek z jednej strony czuł się bezpiecznie i nie popadał w konflikt ze światem ale drugiej jednak strony był człowiekiem niezwykle ograniczonym i z pewnością niespełnionym.
Dla humanistów natomiast człowiek stał się punktem wszelkiego zainteresowania. Dominującą okazała się wielka potrzeba poznawania i kształtowania indywidualnej osobowości człowieka. Stąd też koniecznym stało się przede wszystkim poznawanie swoich możliwości, rozpoznawania swoich umiejętności. Badanie swoich reakcji oraz studiowanie siebie, swoich wewnętrznych przeżyć oraz wykształcenia się w świetnych zdobyczach oraz ponad czasowych wzorcach ludzkiego ducha. Natchnienia i zrozumienia szukano w starożytnej wiedzy o człowieku szczególnie więc zajmowano się filozofią starożytną, antyczną literaturą i sztuką.
Na początku humanizm nawiązywał w szczególny sposób do poglądów Epikura przyjmując za nim szczególne umiłowanie życia bez jakiegokolwiek cierpienia, preferował wszelkie przyjemności duchowe i intelektualne oraz wszelkie doznania cielesne. Ukierunkowywało to zainteresowania humanistów w stronę spraw doczesnych oraz zwracało szczególną uwagę na otaczający świat, na wspaniały przejaw boskiej działalności jakim jest bez wątpienia - natura, dająca człowiekowi wielkie możliwości.
Zalecano powrót do filozofii stoików, która szczególnie zajmowała się respektowaniem ascetyzmu życiowego oraz obojętności wobec wszelkich wzruszeń, preferowała wyniosłość mędrca wobec wszelkich przeciwności ludzkiego losu oraz wszelkich namiętności.
Humaniści twierdzili, że język, którym człowiek się posługuje jest najdoskonalszym narzędziem ludzkiego geniuszu, to z jednej strony środek porozumienia między ludźmi a z drugiej strony przedmiot ludzkich poszukiwań, który otoczono wielkim zainteresowaniu i kultem. Od humanistycznego poszukiwacza wymagano bardzo dobrej znajomości greki, łaciny i hebrajskiego, tylko ich poznanie umożliwiało studiowanie dzieł starożytnych autorów. Często stosowaną przez humanistów zasadą była zasada powrotu do źródeł (ad fontes), która umożliwiała poznawane tekstów w ich wersjach oryginalnych, co przyczyniło się do pojawienia się i rozwoju wszelkich religijnych zainteresowań.
Reformacja to drugi z głównych prądów renesansu, to efekt wielkich poszukiwań prowadzących nawet do zakwestionowania dogmatów religijnych. Reformacja stworzyła taki wizerunek człowieka który jest skażony taka naturą, która jest tylko "smrodem i plugastwem". Pojawiały się coraz częściej zagrożenia człowieka samotnością i wielkimi duchowymi rozterkami. Reformację poprzedziły kryzysy w Kościele, a zakończyło wystąpienie Marcina Lutra w 1517r. w Wittenberdze. Luter zaatakował tylko pewne religijne praktyki ponieważ uważał, że Kościół nie potrafi udzielić człowiekowi rozgrzeszenia i nie może dać człowiekowi gwarancji zachowania życia wiecznego.
Ludzie coraz częściej tracili poczucie bezpieczeństwa coraz częściej pojawiało się pytanie o to jak wierzyć i jak realizować swe powołanie życiowe. W efekcie poszukiwań powstały trzy nurty religijne : luteranizm, kalwinizm oraz niezwykle radykalny antytrynitaryzm. Luteranie proponowali zasadę ufnej wiary przejawiającej się wiara w wybaczającą łaskę bożą, dla człowieka ta właśnie wiara staje się jedynym sposobem zdobycia nieba przez człowieka. Kalwinizm doprowadzał człowieka do poczucia niepewności i zagrożenia, natomiast antytrynitarze negowali dogmat Trójcy Świętej.
2. Rodzaje i gatunki literatury XVI w. (przykłady).
Liryka : oda,
pieśń (J. Kochanowski: "Pieśń świętojańska o Sobótce",
Jan Kochanowski "Czego chcesz od nas' Panie),
fraszka (J. Kochanowski: "Na lipę",
J. Kochanowski "Na zdrowie",
J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie"),
tren (J. Kochanowski: "Treny"),
sielanka (Szymon Szymonowic: "Żeńcy",
sonet (Mikołaj Sęp Szarzyński: "O wojnie naszej..."),
elegia (Klemens Janicki: "O sobie samym do potomności"),
psalm (J. Kochanowski - tłumaczenie - "Psałterz Dawidowy"),
poemat satyrowy ( Jan Kochanowski "Satyr albo dziki mąż").
Epika : bajka (Biernat z Lublina,
Mikołaj Rej),
misterium ( Mikołaj z Wilkowiecka "Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim"),
romans,
żywoty świętych Mikołaj Rej "Żywot Józefa"),
kronika (Marcin Bielski : "Kronika wszystkiego świata"),
utwory parenetyczne (M. Reja: "Żywot człowieka poćciwego",
Ł. Górnicki "Dworzanin polski").
Dramat :tragedia renesansowa (Jan Kochanowski: "Odprawa posłów greckich"),
dialog (Mikołaj Rej: "Krótka rozprawa...").
Publicystyka (proza) : broszura( J. Niemojewski: "Obrona przeciw obwinianiu")
kazania (ks. P. Skarga: "Kazania sejmowe"),
traktat (A. Frycz Modrzewski: "O poprawie Rzeczypospolitej}
mowa (A. Frycz Modrzewski: "Łaski, czyli o karze za mężobójstwo").
- Antyk w kulturze i literaturze odrodzenia.
Odrodzenie w szczególny sposób zajmowało się przyjmowaniem oraz przyswajaniem obcych wzorów najczęściej kulturowych Artyści renesansowi z wielkim zainteresowaniem zajmowali się dziełami starożytności albowiem w nich znajdowali źródła do własnych poszukiwań . antyk był dla nich źródłem wielości i niezwykłej mądrości człowieka. . Renesans starał się wskrzesić to co było w antyku najpiękniejsze i najwznioślejsze. Przejawiało się to w szczególności w tym, że próbowano zrozumieć wszelkie pojęcia antyczne w jak najszerszym kontekście.
Jan Kochanowski stał się wielkim polskim twórcą, który w swej niezwykle interesującej twórczości starał się bardzo często nawiązywać do antyku. Jego utwory tematycznie i gatunkowo nawiązywały do tematyki i gatunków starożytnych. Przykładem może być choćby nawet "Odprawa posłów greckich" pierwsza polska tragedia . to wspaniałe dzieło przystosowało starożytne reguły gatunkowe do polskiej rzeczywistości, genialne powiązanie tematyki antycznej a polskimi realiami. Obecne jest tutaj zachowanie wszelkich reguł, charakterystycznych dla antycznej tragedii. Motyw zafascynowania antykiem obecny jest we fraszkach, pieśniach i trenach albowiem obecne są tutaj mitologiczne postacie, starożytne motywy, filozofia starożytnych mędrców szczególnie Epikura.
- Postawy i wzorce osobowe w literaturze odrodzenia.
Literatura każdej epoki wytwarza charakterystyczne dla siebie wzorce osobowe opisywane potem utworach parenetycznych, czyli takich które przedstawiają czytelnikowi - odbiorcy wzorcowe sposoby postępowania we wszelkich wykonywanych zawodach i stanach.
Ziemianin
Postać wzorowego ziemianina został przedstawiony przez Mikołaja Reja w "Żywocie człowieka poczciwego". Idealnego szlachcica - ziemianina, musi charakteryzować specyficzny rodzaj prowadzonego przez niego sposobu życia. Wzorzec określa jak powinno ono dokładnie wyglądać od urodzenia, poprzez młodość, aż do późnej starości. Wzorzec ten pełen jest wszelakich pouczeń, rad oraz wskazówek. Utwór podzielony jest na trzy części, będące odzwierciedleniem etapów ludzkiego życia od narodzin, poprzez młodość, wiek średni i nieuchronną starość.
Wzorowy ziemianin prowadzi bardzo spokojne życie, raduje się tym co posiada, tym co udaje mu się w codziennym życiu osiągnąć i doświadczyć. Pilnuje i dogląda swego majątku , potrafi dostrzegać piękno otaczającego go świata i nim się delektować podziwiać i niego w pełni korzystać. Świat pełen jest bowiem niezwykłych niespodzianek i dobrodziejstw, z których człowiek powinien nauczyć się korzystać oraz nimi cieszyć. Świat, przyroda i natura stać może się źródłem spokoju i natchnienia oraz bezpieczeństwa jeśli tylko człowiek zechce z niego w pełni czerpać i nim się delektować. Przyroda, jej naturalne procesy umierania i budzenia się na nowo do życia staje się wzorem dla człowieka że tak wyglądać powinno jego codzienne życie, i że natura powinna stać się źródłem jego inspiracji i natchnieniem do wszelkich nawet prozaicznych i codziennych zajęć. Takie podejście do życia uwalnia człowieka nawet od leku przed śmiercią daje mu bowiem poczucie, ze pracował on godnie przez całe swoje życie a śmierć jest efektem nieuchronności ludzkiego losu. Dobre i godne przejście przez życie daje pewność oraz zapewnia spokojne oczekiwanie na śmierć.
We wszelkich działaniach potrafi zachować umiar i dystans, cnotę i umiarkowanie, nie buntuje się wobec praw natury ale je godnie przyjmuje, realizując swe powołanie. Kieruje się zasadą złotego środka we wszelkich dziedzinach swego życia. Szczęśliwy i spokojny nie boi się zbliżającej się śmierci. Jest dobrym i solidnym gospodarzem, prowadzi prawe i cnotliwe życie takie które daje mu pełne zadowolenie i satysfakcję.
Dworzanin
Wzór idealnego dworzanina przedstawił Łukasza Górnickiego w utworze pod tytułem: "Dworzanin polski", przedstawiony ideał zaczerpnięty jest z literatury włoskiej. Idealny dworzanin to taki człowiek, który jest niezwykle rycerski, szanujący swoje pochodzenie i stan w którym się urodził , dobrze wykształcony i oraz dbający o swoje dobre nienaganne zachowanie i nienaganne maniery. Bardzo dobrze zna się on na sztuce i muzyce, ale równie dobrze opanował on umiejętność pięknego wysławiania się.
Patriota
Ideał patrioty jest obecny w bardzo wielu dziełach epoki odrodzenia. Wzór ten obecny będzie na przykład w twórczości księdza Piotra Skargi, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, a również w twórczości Jana Kochanowskiego. Patriota to człowiek, którego interesuje dobro ojczyzny w której żyje i dla której pracuje, jej dobro stawia ponad swoje sprawy osobiste, dba o jej pomyślność poprzez dobrze wykonywana pracę i działalność, która przysparza jej chwały. Kiedy jest taka potrzeba gotowy jest oddać za nią swe życie.
Przykładem postaci literackiej będącej doskonałym wzorem patrioty jest Antenor, jeden głównych bohaterów tragedii pod tytułem "Odprawa posłów greckich". To człowiek o szczerym i prostym sercu, kierujący się dobrem ojczyzny a nie swym prywatnym interesem.
*Humanista
Renesans przyniósł jeszcze jeden wzniosły wzór zachowań i postaw które charakterystyczne powinny być dla człowieka odrodzenia. Takim wzorcem stał się dla ludzi tamtych czasów wzorzec humanisty. Swym życiem i twórczością zdecydowanie realizują go ówcześni pisarze i poeci tacy jak Jan Kochanowski czy Klemens Janicki. Szczególnie Jan Kochanowski ze względu na swoja biografię , jego szczególne zainteresowanie zasługuje na miano renesansowego - humanistycznego twórcy. Bardzo dobrze wykształcony, znawca antyku. To stoik, ale także wielbiciel filozofii Epikura. Zachwycony światem, człowiekiem i wielkim możliwościami jaki daje życie, potrafi znaleźć wartość w każdym ludzkim działaniu. Zna swoje możliwości i własną wartość. Natchnienia poszukuje w kulturze antycznej i chrześcijańskiej. Jest patriotą, któremu niezwykle zależy na losach swej ojczyzny.
- Wieś w utworach renesansowych.
Wieś przedstawiana była w literaturze renesansu przynajmniej na dwa sposoby. Pierwszy przedstawiony był jako sielski obraz .
Na takie przedstawienie wsi miał wpływ wzorzec wspaniałego ziemianina. Dlatego też obraz wsi jest przedstawiony w sposób sielski, pogodny i spokojny. Wieś przedstawiona jest w bardzo pogodny i radosny sposób. Życie na wsi przynosi człowiekowi wiele radości i błogości. Nieustanne przebywanie z naturą pozwala człowiekowi na czerpanie radości z otaczającego go świata przyrody, w którym panuje ład i wszechogarniająca harmonia. Taki wspaniały, wyidealizowany obraz wsi możemy spotkać między innymi u Jana Kochanowskiego w "Pieśni świętojańskiej o sobótce". W tej pieśni właśnie dwanaście panien chwali spokojne i bezpieczne życie na wsi. Opiewają one również piękno świata, w którym człowiek może żyć i czerpać siły do swej dalszej pracy.
Panna XII mówi: "..Wsi spokojna, wsi wesoła jakiż głos twej chwale zdoła!...". Piękno wiejskiego życia odnaleźć możemy również fraszkach Kochanowskiego pod tytułem "Na dom w Czarnolesie" oraz "Na lipę". Ideał wiejskiego bytowania przedstawiony jest również w twórczości Mikołaja Reja w jego "Żywocie człowieka poćciwego". Rej podobnie jak Kochanowski zachwyca się przyrodą, pięknem świata, Rej pisze o korzyściach jakie związane są z przebywaniem i praca człowieka na wsi, ze spokojem jaki temu gospodarowaniu na wsi towarzyszy.
Obok takiego sielskiego ujęcia, renesansowi twórcy starają się też w sposób realistyczny pokazać jak naprawdę wygląda wiejskie życie, jakie są realia tej egzystencji, jakie są społeczne i obyczajowe jej uwarunkowania.
Przestawione zostają więc konflikty jakie panują na wsi, które prowadzą do społecznego podziału mieszkańców wsi, opisują niesprawiedliwość i wyzysk chłopa. Takim utworem jest utwór Mikołaja Reja pod tytułem "Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem". Opisane zostały tu przez autora najbardziej nurtujące polską wieś problemy, z którymi koniecznie należy się uporać, aby sytuacja polskiego państwa, jego mieszkańców koniecznie uległa poprawie.
Troska autora zwrócona jest ku tym, którzy cierpią największe prześladowania i wyzysk. Tworząc dialog pomiędzy osoba mi reprezentującymi trzy warstwy społeczne takie jak szlachta, chłopstwo oraz duchowieństwo, Rej poddaje krytyce wszystkie rządzące stany, organizacje państwowe, niesprawiedliwe sądy, sejm oraz wojsko. Szlachtę zarzuca hazard, pijaństwo, zbytki, prywatę, brak patriotyzmu. Kościołowi zarzuca natomiast chciwość, złe wykonywanie powierzonych mu religijnych obowiązków, prowadzenie życia ponad stan i ponad przysługujące mu prawa. Najmniejsza winą obarcza Rej wójta, który jest biedny, przestraszony, i niestety wykorzystywany przez obie, opisywane wcześniej warstwy. To właśnie Wójt kończy rozmowę trzech stanów słowami "Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza...". Ten sam wątek pojawia się utworze pod tytułem "Żeńcy" Szymona Szymonowica. Jest to utwór potępiający panujące stosunki społeczne na wsi, dając jej prawdziwy a nie wyidealizowany obraz. Bo dla Szymonowica wieś niestety to nie szczęśliwa Arkadia lecz miejsce ciężkiej pracy i ogromnego trudu wielu ludzi.
- Przedstaw patriotyczny charakter polskiej literatury renesansowej.
Ojczyzna dla polskich twórców literackich i publicystycznych stała się sprawa niezwykle ważną, ponieważ wielu z nich świadomych było ogromnego zagrożenia jakie w każdej chwili mogło stać się przyczyna nieszczęścia polskiego społeczeństwa.
Dlatego tez wielu czołowych twórców w tym szczególnie Jan Kochanowski w zdecydowany i jednoznaczny sposób zabierali głos w tej niezwykle ważnej sprawie. I tak wspomniany już Jan Kochanowski czyni to kilkakrotnie, na przykład w pieśni "O spustoszeniu Podola" przedstawiając napaść Tatarów na Polskę, w czasie której to napaści zostało uprowadzonych 50 tysięcy Polaków. Poruszony ta ogromna tragedia Jan Kochanowski stara się przedstawić rozpacz Polaków, ale również pragnie przede wszystkim wezwać Polaków do tego aby potrafili się oni zjednoczyć i stanąć do walki z każdym kto ośmieli się krzywdzić jego naród. Wzywa Kochanowski swoich rodaków do walki, apeluje o męstwo i patriotyzm, prosi aby nie żałować pieniędzy na obronę kraju, krytykuje błędy i wzywa do ich naprawy bo konsekwencje takiego lekceważenia swych obywatelskich obowiązków sa jak widać na przykładzie Podola tragiczne.
Historia lubi się powtarzać dlatego też wzywa Kochanowski do tego aby z tej danej przez los nauki wyciągnąć konsekwencje i starać się naprawiać swoje dotychczasowe błędy. Najważniejszym patriotycznym utworem dotyczącym odpowiedzialności za losy państwa była pierwsza polska tragedia pod tytułem "Odprawa posłów greckich". Utwór ten pomimo tego, że nawiązuje do czasów mitycznych przedstawia jednak aktualna problematyka polskiego państwa i nurtujące problemy. Są tu w szczególny sposób widoczne problemy nurtujące polskie społeczeństwo a w szczególny sposób można również zauważyć liczne nawiązania do wydarzeń politycznych tego okresu : Priam, król Troi jest przecież w zaskakujący sposób podobny do polskiego króla Zygmunta Augusta, niezwykle chwiejnego i słabego, natomiast Rada Królewska to przecież polski Sejm, niezdecydowany i kierujący się swymi korzyściami materialnymi a nie dobrem państwa. Dramat ten jest wielkim ostrzeżeniem przed prywata i nieodpowiedzialnością za losy państwa polskiego i jego mieszkańców.
Innym twórcą renesansowym, któremu zależało na losach Polski był Andrzej Frycz Modrzewski.
W utworze pod tytułem "O poprawie Rzeczypospolitej" przedstawił on koncepcję takiego państwa, w którym zachowana jest praworządność i sprawiedliwość. Przestrzeganie norm i obyczajów jest gwarantem zachowania porządku w państwie. Konieczne jest więc przeprowadzenie szeregu reform mających na celu poprawę losu jego mieszkańców.
Utwór Andrzeja Frycza Modzrzewskiego jest jednym z wybitniejszych dzieł o tematyce politycznej tej epoki, ale nie jedynym. Innym wielkim renesansowym twórcą był Piotr Skarga, który w swoich "Kazaniach sejmowych" opisuje problemy z jakimi boryka się państwo polskie. Przedstawia on w sposób symboliczny sześć chorób, które dręczą polskie społeczeństwo a przez to całe polskie państwo. Piotr Skarga wymienia tu brak: szeroko rozumianej miłości do ojczyzny, brak jednomyślności politycznej, rozbicie religijne, niemoc władzy królewskiej, niesprawiedliwe rządy, prawa i brak dobrego sądownictwa. Pouczał, że miłość do ojczyzny powinna być podstawowym obowiązkiem każdego obywatela, a klęska ojczyzny oznacza klęskę jej mieszkańców. Polacy powinni być zgodni co do sposobu takiego postępowania, które przyniesie ojczyźnie wszelkie korzyści. Winą za brak politycznej i obywatelskiej jedności Skarga obarcza rozszerzającą się reformację, bo jedynie religia katolicka mogłaby się stać dla rozbitej Polski jedynym ratunkiem. Państwem powinien zarządzać mądry król, który powinien kierować się wskazówkami mądrej rady, bo "złota wolność szlachecka" prowadzi do anarchii.
Sprawami narodowymi interesował się również Mikołaj Rej. W utworze o tytule "Żywot człowieka poćciwego" przedstawia on model takich obywatelskich postaw, które powinny być znane i bliskie wszystkim obywatelom, bo tylko dzięki takim jasno określonym zasadom Polska może stać się praworządna i coraz to lepsza.
Polscy twórcy renesansowi często i niezwykle chętnie podejmowali problematyka poprawy polskich stosunków społecznych i obyczajowych. Krytykowali oni wszelkie wady i postulowali naprawę wszystkich stosunków społecznych, akcentowali zagrożenia, zagrażające Rzeczypospolitej oraz próbowali przewidzieć jej przyszłość.
- Styl retoryczny wybranych utworów.
Retoryka to nauką zajmującą się sposobami posługiwania się piękną wymową, oratorstwem
Styl retoryczny to taki styl który stosowany jest przede wszystkim w przemówieniach, wszelkiego rodzaju mowach potrzebny do wywołania silniejszego wrażenia oraz jego obrazowości i emocjonalności. W taki sposób napisane zostały "Kazania sejmowe" Piotra Skargi. Przede wszystkim kazania Skargi wzywały do tego aby każdy obywatel kochał swoja ojczyznę i dbał o jej dobro. Prawie wszystkie dwieście kazań to wielkie wołanie i wezwanie do miłości, która może odmienić losy państwa i obywateli. Skarga wykorzystując znajomość retoryki stara się przekonać swoich odbiorców do tego aby dbali o losy państwa, w którym żyją. Skarga aby osiągnąć zamierzony efekt stosuje szereg różnych literackich zabiegów takich jak:
pytania retoryczne które są jedynie pretekstem do zastanowienia się nad problemami,
- Wprowadza ostre przeciwstawienia
- Stosuje stopniowanie zastosowanych epitetów
- Wprowadza szyk przestawny który sprawia, że wzrasta dramatyzm wypowiedzi,
Skarga stosuje te wszystkie środki stylistyczne po to przekonać słuchacza do wypowiadanych prawd.
8.Twórczość Mikołaja Reja jako pisarza humanizmu i reformacji.
Mikołaj Rej przyszedł na świat w Żurawinie pod Haliczem, na Rusi Czerwonej i należy do czołowych pisarzy polskiego odrodzenia. Pochodził z zamożnej szlacheckiej rodziny i był dziedzicem sporej fortuny. Nauki pobierał w Skalbmierzu pod Krakowem. Przez pewien czas uczęszczał do szkół we Lwowie. Nie był on pilnym uczniem i nie zdobył on gruntownego wykształcenia. Wszelkie braki w wykształceniu starał się nadrabiać samouctwem. Na dworze Andrzeja Tęczyńskiego wojewody sandomierskiego nabrał on ogłady, ponieważ na tym dworze spotkać można było wielu czołowych humanistów i interesujących osób. Tutaj Rej poduczył się łaciny, ponieważ bez znajomości tego języka nie udałoby się mu stać się człowiekiem obytym. Pisać zaczął późno, bo już jako człowiek dojrzały i samodzielnie gospodarującym własnym majątkiem. Prowadził niezwykle barwne i bogate życie, uwielbiał huczne zabawy i biesiady. W roku 1543 w Krakowie wyszło drukiem pierwsze dzieło Mikołaja Reja była to "Krótka rozprawa między trzema osobami panem Wójtem i Plebanem…" jest to obszerny wierszowany dialog, w którym przedstawił on świetna satyrę na panujące w Polsce stosunki i obyczaje. Autor ostrej krytyce poddał duchowieństwo, zarzucając mu pogoń za pieniądzem, złe wykonywanie swoich obowiązków oraz wykorzystywanie chłopstwa poprzez zbieranie dziesięcin. Szlachcie zarzuca dbanie wyłącznie o prywatę, rozwiązły i hulaszczy tryb życia, pijaństwo, prywatę, przekupstwo sadów. Rej humanista dostrzega ucisk chłopa pańszczyźnianego i słowami wypowiedzianymi przez Wójta poddaje pod rozwagę los chłopa ciężko przez wszystkich wykorzystywanego.
Bo znów nastanie nędza,
Kiedy czas przyjdzie na księdza,
Gdy chodząc snopki przewraca,
A co tłuszcze j kopy maca;
Wnet masz urzednika z niego,
Choć tobie nie trzeba tego!
Natknięć wieszkę kopie w rogu:
Nie masz to dasz synku Bogu!
Wierę snadź z sejmu naszego
Nie słychamy nic dobrego;
Już to kielksa niedziel bają,
A ni w czym się nie zgadzają.
Podobno jako i łoni
Każdy na swe skrzydło goni;
Pewne pospolitej rzeczy
Żadnym tam nie ma na pieczy.
9. Jan Kochanowski jako poeta doctus.
Termin doctus oznacza człowieka uczonego wspaniale wykształconego i wyrobionego artystycznie. To człowiek, który ciągle dąży do poszerzania swej wiedzy oraz swoich umiejętności, czerpie wielką satysfakcję z tego co robi i czym się zajmuje, sprawia mu to ogromna radość i przyjemność. Zachwyca się człowiekiem jego mądrością i niezwykłością. Wierzy w człowieka i jego możliwości oraz jego dobroć i wzniosłość. Poeta doctus to człowiek wykształcony władający językami starożytnymi takimi jak łacina, greka i hebrajski.
Jan Kochanowski odebrał wszechstronne humanistyczne wykształcenie. Interesowały go poglądy filologicznymi i filozoficzne Erazma z Rotterdamu, a także z wielkim zainteresowaniem zachwycał się dziełami rodzimych twórców takich jak : Andrzeja Frycza Modrzewski, Klemensa Janicki czy Mikołaj Rej. Studia na uniwersytecie w Królewcu (1555/56) pozwolił mu na wnikliwsze analizowanie spraw religijnych. Studia w Padwie natomiast (1558/59)pozwoliły mu na wyrobienie literackie i znaczne poszerzenie wiadomości z literatury antycznej, szczególnie greckiej. Przebywając na dworze królewskim udało mu się uzyskać wspaniałą znajomość realiów państwa polskiego oraz wszelkich idei polityczno - prawno - religijnych.
10. Żart i refleksja we "Fraszkach" Jana Kochanowskiego.
Fraszka to specyficzny rodzaj epigramatu. Jest to niewielki utwór poetycki napisany wierszem, mający żartobliwy charakter, pomyślany jako żart, swobodny i dowcipny pomysł.
Nazwa została stworzona przez Jana Kochanowskiego. Wprowadził ja adoptując z języka włoskiego słówko "frasca" - który oznacza po prostu drobiazg, głupstewko.
Jan Kochanowski, z wielkim powodzeniem pisał fraszki i na długi, długi czas ustali zasady tego gatunku, nie mając sobie w ówczesnych czasach równego. Autorem pierwszych fraszek był jednak Mikołaj Rej zawarł je on w swoim utworze pod tytułem "Figliki". Jan Kochanowski pisał fraszki nieustająco przez całe swoje życie. Napisał ich około trzystu o niezwykle zróżnicowanej tematyce.
Charakterystyka fraszek Jana Kochanowskiego:
- poruszany temat to najczęściej różnorodne wydarzenia, mini portrety znajomych osób, zaobserwowane scenki obyczajowe i rodzajowe, przemyślenia filozoficzne, żartobliwe refleksje oraz próba ustosunkowania się do własnej twórczości.
- ton jaki nadany jest tym utworom bywa najczęściej żartobliwy, o zabarwieniu humorystycznym, często satyrycznym frywolnym ale bywają również fraszki poruszające trudne i poważne tematy.
- długości fraszek jest również zróżnicowana od dwuwersowych aż do wielowersoaych.
Fraszki można podzielić - biorąc pod uwagę ich tematykę na dwie grupy:
- refleksyjne często o filozoficznym charakterze
"Na swoje księgi",
"Do fraszek",
"O żywocie ludzkim",Ku muzom",
"Na fraszki",
"Na lipę",
"Na dom w Czarnolesie",
"Na zdrowie" i
- żartobliwe,
"Raki",
"O doktorze Hiszpanie".
11. Tematyka i piękno "Pieśni" Jana Kochanowskiego.
Pieśń jest to najstarszy i najczęściej uprawianym gatunkiem poezji lirycznej, ukształtowany od samego początku w oparciu o muzykę i nierozerwalnie z nią związany.
W najstarszej tradycji antycznej teksty słowne śpiewane związane były nieodłącznie z muzyka i śpiewem.
Starożytność ukształtowała pieśń jako samodzielną formę literacką, najsławniejszym starożytnym twórca pieśni był Horacy i do proponowanych przez niego wartości bardzo często nawiązywali późniejsi twórcy, na przykład albo w szczególności twórcy renesansowi. Takim przykładem jest niewątpliwie Jan Kochanowski. Z czasem wykształciły się różnego rodzaju tematyki pieśni od pieśni pożegnalnych, przepełnionych miłością, radością z otaczającego świata, żałobną, lamentacyjną, patriotyczną czy tez wreszcie przepełnionych tematyką filozoficzno-refleksyjną.
Kochanowski pisał pieśni z wielkim upodobaniem, przepełnione były one niezwykłą dojrzałością literacka.
Pieśni Kochanowskiego zawierają różne tematy
Są to pieśni biesiadne przepełnione horacjańskim zawołaniem "Carpe diem" - chwytaj dzień,
"Pieśń Świętojańska o Sobótce"
Pieśni o tematyce religijnej
Pieśń XXV : "Czego chcesz od nas Panie"
Pieśni miłosne oraz zawierające refleksje najczęściej filozoficzne:
Pieśń IX : "Chcemy być sobie radzi"
Pieśni patriotyczne:
Pieśń V : "Pieśń o spustoszeniu Podola".
Charakterystyka budowy pieśni:
. stroficzność z powtarzającym się układem wersów w zwrotce (najlepiej czterowersowa, równosylabiczna strofa typu aabb),
. wyraźna jest rytmizacja,
. obecny jest paralelizm leksykalny i składniowy,
. oraz prosta organizacja syntaktyczna
12. przedstaw jak wyglądał kryzys światopoglądu humanistycznego zawarty w "Trenach".
"Treny" to przede wszystkim wyrazem wielkiego bólu jaki staje się udziałem rodziców po stracie ukochanego dziecka. "Treny " Kochanowskiego są jednak niezwykłym traktatem filozoficznym, przemyślanym i wielce logicznym, a nie jak wydawałoby się, jedynie zapisem ojcowskiego bólu i wewnętrznego rozdarcia.
Dotychczasowy ogromny zachwyt nad światem, jego pięknem i ulotnością, zawarty na przykład w Pieśniach, staje się bardziej zrównoważony i stonowany, ale w żadnym przypadku nie zanika. Doświadczony przez los albo jak kto woli przez Boga człowiek, nie zamyka się na jego piękno lecz staje się w tym odkrywaniu mądrości otaczającego świata coraz mądrzejszy.
Poeta- człowiek przeżywa kryzys światopoglądowy, ulega gwałtownym emocjom, serce jego wobec tragedii przejmuje ogromny gniew i bunt, który w efekcie jednak przeradza się w doświadczenie wielkiej mądrości płynącej z całkiem nowego, odkrywanego dopiero na nowo, sensu zachodzących zdarzeń. Tak o tym napisze Kochanowski w "Trenie IX"
"Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje
Na tym strawił, żebych ujrzał progi twoje!
Terazem nagle ze stopniow ostatnich zrzucony
I miedzy insze, jeden z wielu policzony."
Jan Kochanowski autor trenów to człowiek doświadczony, otwarty na zrozumienie ukrytego sensu ludzkiej egzystencji, to Kochanowski - Filozof poszukujący odpowiedzi na odwieczne pytania nurtujące ludzkość, od początków jej istnienia. "Treny" są więc traktatem filozoficznym - analizą własnych uczuć i poglądów, to niezwykle bolesny, ale wciąż jednak rozrachunek z dotychczasowymi przekonaniami.
Dla tak poszukującego człowieka jedynym pocieszycielem i gwarantem, że wszystko nawet to najboleśniejsze czego doświadczamy jest dla człowieka potrzebne i zasadne, gwarantem jest tylko miłosierny Bóg. Jego miłości i opieki należy poszukiwać i jej się poddawać.
13. Problem państwa i narodu w pisarstwie A. F. Modrzewskiego.
Andrzej Frycz Modrzewski urodził się około 1503 roku w Wolborzu pod Piotrkowem Trybunalskim. Zmarł w 1572 roku. Był filozofem, moralistą oraz najznakomitszym pisarzem politycznym epoki odrodzenia. Studiował na wydziale sztuk wyzwolonych (filozoficznym) Akademii Krakowskiej. W 1519 roku przyjął święcenia kapłańskie. W 1531 roku wyjechał do Niemiec i uczęszczał na uniwersytet luterański w Wittenberdze. Tam poznał teologa i reformatora religijnego Marcina Lutra oraz jego współpracownika, wybitnego humanistę i teologa Ph. Melanchtona, z którym się wielce zaprzyjaźnił mieszkał bowiem nawet w jego domu.
Dorobek pisarski Modrzewskiego obejmuje przede wszystkim spójny system wiedzy o społeczeństwie, państwie, Bogu, przebywając ścisłą ewolucję od etyki po teologię. Jego twórczość cechuje głęboka i bardzo interesująca refleksja antropologiczna. Według Frycza Modrzewskiego wszyscy ludzie są równi, każdy człowiek obdarzony jest wolną wolą oraz indywidualną godnością i dlatego tez w społeczeństwie człowiek może spełniać różne role. Poglądy te są bardzo bliskie personalizmowi chrześcijańskiemu, którego idee przyswoił sobie Frycz Modrzewski studiując na Akademii Krakowskiej.
Wszystkie te idee jednak zaczerpnięte są przede wszystkim z Ewangelii ponieważ i Ewangelia i sam Chrystus stanowią dla Modrzewskiego objawienie i gwarancję porządku etycznego i metafizycznego, którego przestrzeganie zagwarantuje społeczności ludzkiej ład i wszelki porządek.
Ten renesansowy twórca ogromną część swojej pisarskiej działalności poświęcił tematyce narodowej i ojczyźnie, a w szczególności jej dobremu funkcjonowaniu. Do największych jego dzieł należy zaliczyć traktat noszący tytuł "O poprawie Rzeczypospolitej" przedstawiający jak powinna wyglądać i czym się charakteryzować kultura polityczna i obywatelska oraz wskazująca kierunki propozycji i rozwiązań wszelkich społecznych problemów. Frycz opowiada się za zasadą pierwotnej dobroci ludzkiej natury i czyni to w podobny sposób do poglądów Erazma z Rotterdamu, a w przeciwieństwie do poglądów Machiavellego.
Modrzewski stworzył niezwykle optymistyczną, ale jednak nie utopijną wizję państwa. Określił ją na podstawie zaobserwowanych mu wydarzeń, jakie stały się udziałem Rzeczpospolitej, i uznał, że jest ona możliwa do zrealizowania oraz zreformowania. Państwu polskiemu potrzebne są działania oraz takie funkcjonowanie państwa, które zapewnione byłyby przez mądre i silne rządy władzy, która obejmowałaby swą kontrolą wszystkie istotne dziedziny takie jak szkolnictwo, edukację, oraz opiekę nad chłopami, wszelkie instytucje opiekuńczo-charytatywne rozwiązując w ten sposób trudne problemy bezdomności , włóczęgostwa oraz wszelkiego próżniactwa.
Według Frycza gwarantem dobrych obyczajów jest wiedza i mądrość, wszelkie złe zachowania są po prostu konsekwencją niewiedzy. Etyka i rozum tworzą nieodłączna jedność dlatego też w kontekście etyki Modrzewski rozstrzygał jakie powinny być obowiązujące powszechnie formy rządu, jakie sposób i według jakiego prawa należałoby sprawować w najlepszy sposób władzę.
Modrzewski poszukiwał najlepszego sposobu aby tego dokonać i uznał że wszelkich wzorców dostarcza mu Biblia oraz myśli starożytnych filozofów takich jak Platon czy Cycero.
Interesowały go przede wszystkim harmonijnie i zespolone rządy jak określał je "prawie jednego człowieka", który byłby wspomagany przez nieliczną grupę najlepszych wybranych przedstawicieli ludu. Dla Modrzewskiego ważne było ogromnie poczucie sprawiedliwości, gdyż było one uzasadnione prawami mającymi swe odgórne zastosowanie bo wszyscy ludzie są równi, a każdy człowiek stanowi jedyną w swoim rodzaju wartość, wszystkie te poglądy stały się podstawa do tego aby w przyszłości zrodzić się mógł ruch zwany pacyfizmem. Modrzewski w każdym aspekcie ludzkiego życia starał się kierować zasadami zawartymi w religii. Wyznawał też jednak zasadę rozważnego analizowania i rozwiązywania wszelkich problemów szczególnie zaś tych religijnych. Stał się więc też dlatego propagatorem pokojowego rozwiązywania problemów teologicznych gromadząc wokół siebie takich duchownych którzy podzielali jego poglądy i doświadczenia. Taka właśnie idea, pierwotnego i początkującego ekumenizmu rozumianego jako powszechnej zgody wyznań, stała się powodem gniewu Kościoła katolickiego na głowę autora.
14. Obraz Matki - Ojczyzny w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi.
"Kazania sejmowe" księdza Piotra Skargi to utwór poświecony niezwykle trudnej sytuacji państwa polskiego. Napisane w formie kazań do sejmu, ponieważ jak nakazywał zwyczaj staropolski każde obrady sejmu powinny być rozpoczęte mszą świętą w czasie której królewski kapłan powinien był wygłosić kazanie. Od 1588 roku nadwornym kaznodzieją stał się właśnie Piotr Skarga. Jego podstawowym celem wygłaszanych kazań było przekonanie szlachty co do wyznawanych zasad i poglądów. Kazania te maiły wiele retorycznych pytań oraz pełne były wszelakich stylistycznych środków, które wywoływały silne wrażenia i efekty na odbiorcach. Jednym z takich sposobów był zastosowany przez Piotra Skargę topos Matki - Ojczyzny. Zawarty był on w "Kazaniu wtórym". Podczas wyliczania chorób nękających Rzeczypospolitą Skarga porównał Polskę dodatki- rodzicielki, którą powinno się darzyć szczególną miłością oraz szacunkiem. Ona to bowiem swoje dzieci wszystkich Polaków, "...urodziła, wychowała, nadała i wyniosła".
Piotr Skarga przedstawia ją jako niewinną matkę, która w żaden sposób nie może odpowiadać za to, że jej potomstwo nie chce jej słuchać. Krytykuje więc Skarga polską szlachtę, bo bardzo pragnie aby zmieniła ona swoje stanowisko, poglądy i działania i stała się praworządnym i silnym państwem. Kazania sejmowe Piotra Skargi są na pograniczu dwóch gatunków kazania oraz traktatu politycznego.
Brak miłości ojczyzny, niezgoda domowa, heretyzm, herezja, zły i wadliwy system Polski, złe prawa, wszelkie grzechy i niewinnie przelana krew prowadza według autora do nieuchronnej klęski i zagłady polskiego państwa.
