ŚREDNIOWIECZE

Średniowieczem to epoka w historii i kulturze Europy usytuowana pomiędzy antykiem a odrodzeniem. Nazwa został stworzona przez renesansowych pisarzy w XVI w. Za początek średniowiecza uważa się rok 476 r. n.e. czyli upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego, koniec epoki datuje się natomiast na XV wiek, wtedy to miały miejsce takie wydarzenia jak upadek Konstantynopola w 1453 roku i odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492 roku. Nazwa "średniowiecze" pochodzi od łacińskiego sformułowania "media tempora", czyli "wieki średnie" i określa okres przejściowy między starożytnością a powrotem do jej ideałów w epoce odrodzenia.

W Polsce początek średniowiecza datuje się na rok 966, kiedy to nastąpił chrzest Polski, koniec natomiast przypada na XV wiek.

Średniowiecze dzieli się na trzy etapy:

  1. wczesne (V-IX w)
  2. dojrzałe (X-XIII w)
  3. schyłek (XIV-XV w)

W średniowiecznej Europie wyróżnić można dwa dość mocno różniące się od siebie kręgi kulturowe: wschodni, powstały na podłożu tradycji greckiej i zachodni, wywodzący się z tradycji łacińskiej. Wyodrębniły się one po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego. Podział ów spowodował rozłam w kulturze chrześcijańskiej, różnice w sztuce, sposobie myślenia, liturgii. W rezultacie tych przemian chrześcijaństwo podzieliło się na dwa wyznania: katolicyzm i prawosławie. W ten sposób różnice religijne przypieczętowały podział Europu na świat Zachodu i Wschodu.

W średniowieczu powstał ustrój społeczny, który przetrwał w Europie setki lat - feudalizm. Społeczeństwo podzieliło się na stany, mające odrębne przywileje o obowiązki. Monarchie wczesnofeudalne przekształciły się w stanowe. W zjednoczonej religia katolicką, władzą papieża i ustrojem feudalnym zachodniej Europie wykształciła się uniwersalna, ponadnarodowa średniowieczna kultura. Uniwersalizm ten polegał na wspólnej dla ludzi wszystkich krajów mentalności, ideologii, podobnym sposobie myślenia i pojmowania świata, jednolitości kultury i sztuki. Średniowieczny świat był dzięki swej jednolitości bardzo harmonijny, każdy element miał w nim przypisane sobie miejsce i funkcję. Społeczeństwo składało się ze stanów, z których każdy umieszczony był na kolejnym szczeblu drabiny społecznej. Najwyższe miejsce przypadało duchowieństwu, następnie rycerstwu, które z czasem przekształciło się w szlachtę, potem mieszczaństwo, najniższym stanem byli obarczeni obowiązkiem pańszczyzny chłopi. Kościół i dwór rycerski stały się dwoma ośrodkami kształtującym kulturę, stąd symbolami tego czasu są krzyż i miecz.

Hierarchiczny porządek w społeczeństwie był odzwierciedleniem ideałów i wartości. Jakim hołdowali ludzie tamtej epoki. Ówczesny system wartości oparty był na teocentryzmie. Teocentryzm - "Bóg w centrum", zgodnie z tym poglądem wszystkie sfery życia i działalności człowieka podporządkowane był Bogu. Cokolwiek czyniono, wszystko miało służyć chwale bożej i osiągnięciu zbawienia po śmierci. Stąd takie zainteresowania sprawami duchowymi i ostatecznymi. Kultura, nauka, sztuka były podporządkowane religii i pełniły służebną rolę wobec Kościoła. W nauce prym wiodła scholastyka ("filozofia szkolna"). Zgodnie z tą teorią dążono do udowodnienia prawd wiary za pomocą rozumu. Wywodziła się z tradycji Arystotelesa, miała więc charakter racjonalistyczny. Za najwyższy autorytet uważano "Biblię" oraz pisma Ojców Kościoła.

Filozofia średniowieczna również podporządkowana była religii. Uzależnienie kultury od Kościoła potęgował fakt, że większość ludzi wykształconych rekrutowała się spośród duchowieństwa. W rękach tego stanu znajdowały się również średniowieczne szkoły. Powiększał się wciąż majątek Kościoła, opaci i biskupi coraz częściej byli bardzo zasobnymi panami feudalnymi. Wzrastające wpływy Kościoła stały się powodem głównego średniowiecznego konfliktu - między cesarstwem a papiestwem, władzą świecką i duchowną.

Średniowiecze to czas ostrej walki o hegemonię, nierówności stanów społecznych, wielkiego bogacenia się jednych i pogarszania się sytuacji innych. Na ziemiach coraz bardziej majętnych szlachciców i duchownych pracowali przymusowo chłopi, których położenie stawało się coraz trudniejsze. Nie wiodło się też najlepiej mieszkańcom miast. Stąd liczne konflikty o charakterze społecznym i politycznym. Mimo dążności do ujednolicenia zachodniej Europy, rozwijała się świadomość narodowa. Choć wciąż obowiązywał pogląd, że to Boga stworzył hierarchię społeczną, niższe stany zaczęły buntować się przeciw wyzyskowi.

Średniowiecze to także czas rozwoju sztuki. Podobnie jak cała kultura była ona dość ujednolicona, jednak pewne elementy dostosowywano do warunków i potrzeb danego regionu. Kolejne style w sztuce zachodnioeuropejskiej to: preromański, romański i gotycki. W Europie wschodniej królował natomiast styl bizantyjski.

Średniowieczna filozofia

Średniowieczna myśl filozoficzna czerpała głównie z nauki Kościoła, Pisma Świętego i poglądów niektórych starożytnych filozofów. Jej główne nurty to:

  1. augustynizm
  2. tomizm
  3. franciszkanizm

Twórcą augustynizmu był św. Augustyn .Nurt ten był najważniejszą doktryną filozofii katolickiej zanim upowszechniły się poglądy św. Tomasza z Akwinu.

Podstawowe założenia teorii św. Augustyna:

1) Utożsamienie filozofii i teologii, brak rozgraniczenia tych dwóch dziedzin wiedzy, centralnym punktem filozoficznych poglądów Augustyna był Bóg.

2) Uznanie wyższości świata duchowego nad materialnym, duszy nad ciałem, łaski bożej nad ludzką naturą - wyższość świata duchowego nad materialnym głosił Platon.

3) Poznanie Boga i świata przez iluminację, czyli nie za pomocą rozumu, ale przez oświecenie pochodzące od Boga - kolejny wspólny punkt z filozofią Platona, uważał on, że prawdziwe poznanie dokonuje się nie przez racjonalne rozumowanie, ale przez bezpośredni wgląd.

4) Wiara w istnienie tzw. "racji zarodkowych" (rationes saminales) - były to wg Augustyna formy kształtujące materię.

5) Dowodzenie istnienia Boga w sposób aprioryczny, czyli z założenia.)

6) Zadaniem filozofii była racjonalizacji objawionych prawd wiary i odpowiednie oddziaływanie na wolę człowieka, by działał we właściwym kierunku.

7) Weryfikacja prawdziwości przyjętych przez siebie twierdzeń na drodze autorefleksji.

Wczesnośredniowieczni zwolennicy augustynizmu

  1. Kasjodor
  2. papież Grzegorz I Wielki
  3. Izydor z Sewilli
  4. Jan Szkot
  5. Eriugena
  6. Anzelm z Aosty - w XI wieku przyczynił się do rozwoju poglądów św. Augustyna

W XIII wieku nastąpił największy rozkwit teorii św. Augustyna, rozpowszechniany był przez szkoły franciszkańskie w Paryżu i Oxfordzie. Główni propagatorzy augustynizmu w tamtym czasie to:

  1. Wilhelm z Owernii
  2. Aleksander z Hales
  3. Roger Bacon
  4. R.Grosseteste
  5. św. Bonawentura

Popularność augustynizmu sprawiła, że pojawiło się w nim wiele elementów pochodzących z innych filozofii, m.in. arabskiej i arystotelesowskiej. W rezultacie w 1270 powstała nowa postać tej doktryny - neoaugustynizm. Główni reprezentanci tego nurtu to:

  1. Peckham
  2. Wilhelm z La Mare
  3. Witalis z Four
  4. Ryszard z Middletown
  5. Roger z Marston

Znaczenie augustynizmu jako filozoficzno-teologicznego systemu znacznie maleje w pierwszej połowie XIV w. Pojawia się wtedy nowa doktryna, lepie dostosowana do ówczesnego sposobu pojmowania świata -tomizm. Filozofia św. Augustyna jednak nie została zapomniana, ożyła w czasach reformacji w myśli teologów protestanckich takich jak: Marcin Luter oraz Jan Kalwin, pojawiła się w poglądach neoplatoników np. M. Ficino oraz innych europejskich filozofów, którym bliska była teoria Platona: R. Descartes, H. Bergson, B. Pascal, M. Scheller. Współcześnie elementy myśli św. Augustyna obecne są w chrześcijańskiej filozofii egzystencjalnej. Obecność augustynizmu można także zauważyć w historiozofii, widoczny jest w poglądzie o istnieniu dwóch sił ścierających się ze sobą: państwa Bożego i państwa ziemskiego. Echa augustynizmu przebrzmiewają także w poglądach politycznych głoszących wyższość władzy duchowej nad władzą świecką. Zgodnie z tym przekonaniem średniowieczni teoretycy teokracji dowodzili, prawo państwowe powinno być podporządkowane danemu przez Boga prawu Kościoła.

Kolejną najważniejszą doktryną filozoficzną średniowiecza jest tomizm. Jego twórcą był św. Tomasz z Akwinu. Na jego poglądach opierała się średniowieczna doktryna Kościoła katolickiego.

Pierwszy etap rozwoju filozofii św. Tomasza naznaczony był z polemiką z założeniami augustianizmu, którą prowadzili uczniowie filozofa (m.in. T. Sutton, Idzi Rzymianin). Od 1325 roku, gdy poglądy św. Tomasza przestały być potępiane, znacznie wzrosło zainteresowanie jego myślą. W XV i XVI pojawiły się prace komentatorskie dotyczące założeń tomizmu. Autorem jednej z nich był Tomasza Kajetana. Najwybitniejszym tomistom był F. Juarez, nie przyjmował on jednak poglądów Tomasza bezkrytycznie. XIX wiek to czas pojawienia się neoscholastyki, prądu czerpiącego z filozofii św. Tomasza, jak i z autorytetów innych myślicieli Kościoła. Jej przedstawicielem był m.in. M. Liberatore. W 1879 roku, w rezultacie ogłoszenia encykliki Aeterni Patris przez papieża Leona XIII pojawił się neotomizm. Wchłonął on w siebie poglądy pochodzące z różnorodnych nurtów tomizmu, takich jak:

1) tradycyjny tomizm interesujący się głównie kategorią istnienia pojmowanego będącego relacją bytu do Boga, jego przedstawiciele to: J. Woroniecki, T.M. Zigiliara, D. Mercier.

2) lowański tomizm, który głosili: A. Gemelli, E. Mounier, K. Kłósak); dążył do połączenia metafizyki wraz z wynikami badań nauk szczegółowych.

3) transcendentalny tomizm związany był z nurtem fenomenologicznym, jego przedstawiciele to: B. Lonergan, J.B. Lotz, A.B. Stępień, K. Wojtyła.

4) egzystencjalny tomizm postulował prowadzenie badań nad kategorią istnienia i oddzielenie tomizmu i arystotelizmu, hasła te głosili: S. Świerzawski, M.A. Krąpiec, J. Maritain.

Główne założenia tomizmu:

  1. świat podzielony jest na szereg hierarchicznie ułożonych stopni (GRADUALIZM).
  2. Najdoskonalszą istotą jest Bóg, On wszystkim kieruje do Niego wszystko dąży (TEOCENTRYZM).
  3. Czerpał z racjonalistycznych poglądów Arystotelesa.
  4. Stworzył 5 rozumowych dowodów na istnienie Boga. Wynika ono z: z ruchu ( musi istnieć coś, co porusza świat), z niesamoistności świata (musi istnieć istota samoistna, która stworzyła świat), z przypadkowości świata (musi istnieć istota konieczna, która stworzyła to, co przypadkowe), z różnego stopnia doskonałości bytów (musi istnieć byt najdoskonalszy), z celowości świata (musi istnieć istota rządząca światem w sposób celowy).
  5. odrzucenie dualizmu duszy i ciała
  6. najdoskonalsze poznanie odbywa się na drodze empirycznej
  7. hierarchia bytów - istnieje tzw. drabina bytów, na której człowiek usytuowany jest usytuowany między aniołami a zwierzętami
  8. wiara w hierarchiczne uporządkowanie wszystkich elementów świata - pogląd ten uzasadnia istnienie stanów społecznych.

Ostatnią wielką doktryną filozoficzną średniowiecza był franciszkanizm. Twórcą jej był św. Franciszek z Asyżu. Postulował on prostą, pełną radości wiarę, miłość do Boga i wszystkich Jego stworzeń. Św. Franciszek moralną odnowę średniowiecznego, pełnego przemocy i zgorzknienia świata. Uważany jest tez za pierwszego reformatora przeżywającego głęboki kryzys Kościoła katolickiego. Św. Franciszek nie napisał żadnych dzieł zawierających jego poglądy. Świadectwem jego życia i czynów jest zbiór apokryficznych legend "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu". Powstały w XIV wieku we Włoszech, ich autor jest nieznany. Święty jest w nich przedstawiony jako człowiek żyjący w ubóstwie, głosiciel pokory, miłości i przebaczenia. Wbrew średniowiecznym przekonaniom, że do zbawienia prowadzi życie w ascezie i umartwieniu i odrzucenie dóbr doczesnych, głosił radość istnienia i piękno świata. Widoczne jest to w przypisywanym jego autorstwu hymnie "Pieśń słoneczna". Św. Franciszek określany był mianem "Bożego wesołka". Chodził po świecie, głosił kazania o bożej dobroci, pomagał ludziom i zwierzętom, opiekował się chorymi, dzielił się z potrzebującymi wszystkim, co miał.

Średniowieczna sztuka

Średniowieczna sztuka była medium przekazującym prostym, niepiśmiennym ludziom poglądy głoszone przez filozofów i teologów. Miała więc znaczny wpływ na kształtowanie się średniowiecznego systemu wartości i mentalności społeczeństwa. Najważniejsze style w średniowiecznej sztuce to:

  1. gotycki
  2. romański

Styl gotycki

Jego powstanie datuje się na ok. 1140. Pochodził z Francji, jego kolebką był rejon Ile-de-France. Jest najwyższym osiągnięciem kultury sakralnej, rycerskiej, dworskiej i mieszczańskiej. Jego rozwój obejmował kilka faz trwających od połowy XII w. do końca XV w. Nazwę tego stylu stworzyli artyści renesansowi, znalazła się ona w pismach L.Ghibertiego oraz G.Vasariego. Miała być negatywnym określeniem dla sztuki rozwijającej się pomiędzy sztuką romańską a sztuką odrodzenia. Była mylnie uznawana za wytwór barbarzyńskiego plemienia Gotów gardzących osiągnięciami tradycji starożytnej.

W XIII w. gotyk rozpowszechnił się na większości terenów Europy zachodniej, czyli we Francji i północnej Hiszpanii Niemczech, Szwajcarii, środkowej - w Czechach, na Węgrzech, w Polsce, Europy południowej - we Włoszech i północnej - Anglia aż po południową Skandynawię. Znana była na Cyprze i Bliskim Wschodzie, dzięki dotarciu tam rycerzy biorących udział w wyprawach krzyżowych.

Styl gotycki miał przede wszystkim charakter sakralny. Odzwierciedlał ówczesną myśl religijną opartą na scholastyce. Świat, twór boży stanowił system uporządkowany podporządkowany najdoskonalszej istocie - Stwórcy. Stąd uniwersalistyczny charakter tej sztuki będącej odzwierciedlaniem głównych prawd wiary. Gotyk posługiwał się charakterystycznym językiem artystycznym. Cechy tego języka to operowanie alegorią, symbolem, schematyzmem i ikonografią.

W sztuce gotyckiej można wyodrębnić trzy fazy rozwojowe:

  1. wczesną -

- francuska primaire trwająca w latach 1150-1200

- angielska early english z lat 1175-1270

- niemiecka früchgotik datowaną na lata 1230-1300

  1. dojrzałą -

- francuska rayonnant z lat 1200-1250

- angielska decorated style datowaną na 1270-1350

- niemiecka hochgotik trwającą między latami 1300-1350)

  1. późną trwającą we wszystkich państwach na przełomie XV/XVI wieku -

- francuska flamboyant

- angielska perpendicular style

- niemiecką spätgotik

Sztuka gotycka we Francji

W architekturze styl gotycki stanowi kontynuację dotychczasowej drogi rozwoju konstrukcji architektonicznych i stylu dekoracyjnego. Dotychczas stosowane kolebkowe i krzyżowe sklepienia romańskie były przekształcane poprzez rozwieranie spoin i załamanie zworników, bardziej popularne okazały się sklepienia o łuku prostym podwyższonym. W Ile-de-France zaczęto więc konstruować ostrołukowe sklepienia żebrowe współpracujące z system podpór na który składają się filary, szkarpy, łuki. Dzięki temu wprowadzono system szkieletowy, zdjęto część ciężaru ze ścian, które podwyższono, zaczęto także stosować duże okna witrażowe.

Pierwszym budynkiem w stylu gotyckim był kościół Saint Denis, znajdujący się pod Paryżem, powstały ok. 1140. Kolejne budowle to katedry: w Sens, Paryżu, Noyon, Chartres, Laon, Beauvais, Amiens.

Typowa francuska katedra ma postać 3-nawowej (rzadko 5-cio), transeptowej bazyliki, posiada półkolisty chór oraz obejście, które otacza wieniec kaplic. Jego fasada zachodnia zwykle ma dwie wieże oraz 3 portale, z ogromną rozetą nad nimi. Wewnętrzny układ ścian na początku miał charakter 3-strefowy, później dodano Trioforie i tak powstały 4-strefy.

Gotyk europejski

Francuskim gotyk stał się wzorem dla architektury prawie całej Europy. W różnych państwach nabierała ona jednak pewnych cech regionalnych. W Anglii zauważamy dominację horyzontalizmu i budowle są długie, stosuje się podwójne transepty. Architekturą tą charakteryzują także różnorodne sklepienia i duże, przeszklone płaszczyzny. Najpiękniejsze angielskie katedry powstały w Cantenbury około roku 1174, w Lincoln po roku 1192, w Wells, w Salisbury. We Włoszech, kraju pod ty względem dość konserwatywnym, przyjęły się tylko niektóre elementy architektury gotyckiej, jak np. sklepienie żebrowe. Inną koncepcję gotyckiej przestrzeni zastosowano w kościele św. Franciszka w Asyżu.

Najbardziej widoczny był wpływ gotyku we Florencji. Przykłady to: wnętrze kościoła S. Maria Novella z roku 1246, kościół S. Maria del Fiore, gdzie zastosowano 3-portalową fasadą w typie francuskim, oraz kościół Santa Croce. Katedra w Mediolanie z 1387 miała już charakter zachodnioeuropejski. Podobnie fasada katedry w Orvieto.

Niemiecka architektura była różna w zależności od środowiska społecznego w jakim powstawała. Zasadniczą rolę w kształtowaniu się niemieckiego odegrali dominikanie, a ponadto cystersom i, szczególnie w zakresie budownictwa obronnego zakonowi krzyżackiemu.

Powstał typ farnego kościoła miejskiego, budownictwo klasztorne natomiast wyróżniały zwarte proporcje i redukcja planów. Kraje Niemieckie zastosowały w swojej architekturze osiągnięcia gotyku francuskiego, najdoskonalszymi przykładami są katedry: w Ratyzbonie, w Kolonii, w Naumburgu. W Trewirze natomiast zastosowano francuski model gotyckiej budowli centralnej.

Gotyk w Polsce

W Europie północnej dominował tzw. ceglany nurt architektury gotyckiej. Charakteryzował się wielobarwną dekoracją i ażurowymi szczytami. Przykłady to katedra w Lubece powstałą w latach 1261-1263 oraz kościół św. Mikołaja w Stralsundzie.

Architektura gotycka w Polsce wiąże swe początki z powstaniem budowli należących do klasztoru cystersów w takich miejscowościach jak Jędrzejów, Koprzywnica, Wąchock, Sulejów. Tworzyły one tzw. grupę małopolską, która oparta była na wzorach budowli burgundzkich. Klasyczne budowle w stylu gotyckim to kościoły cystersów w Lubiążu, Trzebnicy i na Śląsku.

W XIV w. w budowlach gotyckich powstających na południu Europy używano zarówno w elementach konstrukcyjnych jak i w detalu i cegły i kamienia. Katedra na Wawelu powstała w 1320 roku zapoczątkowała tę odrębność. Inne krakowskie budowle w stylu gotyckim to: wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem, sukiennice, miejskie rezydencje rycerskie.

Rzeźba gotycka

Gotycka rzeźba miała przeważnie charakter sakralny. Stosowano układy typologiczne mające swe źródło w Starym i Nowym Testamencie. Proces jej kształtowania się przechodził przez kilka etapów: idealizm, następnie realizm aż do ekspresjonizmu. W swoich początkach była ściśle powiązana z architekturą, miała ze zadanie zdoić portale-głowice, z biegiem czasu nabrała samodzielności. Nowością było wprowadzenie postaci ludzkiej naturalnej wielkości przy filarach a także w rzeźbie nagrobnej. Najbardziej znane motywy realizowano najczęściej w kamieniu bądź w polichromowanym drewnie. Były to :Pieta, Madonna z Dzieciątkiem na ręku, krucyfiks, Chrystus Bolesny.

Najwybitniejszymi gotyckimi rzeźbiarzami byli: P. Parler, M. Pacher, C. Sluter, W. Stwosz, N. Pisano, T. Riemensneider.

Malarstwo gotyckie

Ścienne malarstwo gotyckie najprężniej rozwijało się we włoskiej Toskanii, jego szczytowymi osiągnięcia to freski D.B.Giotta, który na przełomie XIII i XIV stworzył styl zwany monumentalnym (monumentalizm) dramatyzmem oraz nowy sposób przedstawiania świętych, a szczególnie św. Franciszka z Asyżu. Spoza Włochami malarstwo ścienne był rzadziej spotykane ze względu na to, że przeznaczano tam do dekoracji mniejsze powierzchnie ścian. Częstszym elementem dekoracyjnym były duże, barwne witraże, były to szklane obrazy, charakterystyczne ozdoba gotyckich kościołów. Najpiękniejsze z nich znajdują się w północnej Francji: w paryskiej St. Chapelle, w Chartres oraz w Bourges.

W tym okresie rozwijało się również malarstwo miniaturowe, czyli miniatura. Do tej pory elementy przedstawiane na tych miniaturach były płaskie (linearyzm), w gotyku pojawiło się obrazy te zyskały głębię i przestrzeń. Sztuka ta rozwijała się głównie w Paryżu i w Dijon, gdzie tworzyli bracia Limburg - była to tzw. szkoła burgundzka.

Miniatury książkowe stawały się coraz bardziej realistyczne, była to zapowiedź późniejszego rozwoju realistycznego malarstwa sztalugowego. Rozwijało się malarstwo tablicowe. Powstawały kompozycje wieloskrzydłowe. We Włoszech powstał malarski styl narracyjny, charakteryzował się wedutami oraz samodzielnym pejzażem, przykładami są dzieła Duccia di Buoninsegna a także S.Martini. Wielcy mistrzowie gotyckiego malarstwa to: J.Fouquet (Francja), Mistrz Teodoryk (Czechy) - był twórcą wizerunków świętych, którymi ozdobiony jest zamek w Karlstejnie a także Mistrz z Trzebonii, zwolennik tzw. stylu pięknego.

Najbardziej doniosła rola przypadła jednak malarstwu flamandzkiemu. Otworzyło ono drogę dla nowożytnego realizmu. Rzeczywistość, którą ukazywało łączyła elementy pochodzące ze świata biblijnego ze współczesnymi realiami. Niosło głębokie treści religijne oraz symboliczne. Najbardziej znani twórcy: M. Broederlam, H. Van Eyck, R. Campin, H. van der Goes, J.Van Eyck, H. Memling. Na XV w. przypada też najbujniejszy okres rozwoju malarstwa niemieckiego. Powstają realistyczne dzieła K. Witza oraz H. Pleydenwurfa, przepojone liryzmem obrazy S. Lochnera, a także pełne ekspresji M. Grünewalda.

Gotyckie rzemiosło

W rzemiośle artystycznym możemy zauważyć zwiększenie produkcji, będące wynikiem rozpowszechnienia wzorników. Przedmioty wytwarzane były seryjnie, niejednokrotnie wiązało się ze spadkiem jakości, przykładem są francuskie relefie z kości słoniowej. Znaczną rolę odgrywało złotnictwo i emalierstwo, gdyż wytwarzano wiele przedmiotów liturgicznych i wchodzących w skład wyposażenia ołtarza. Centrum tych rzemiosł stanowił Paryż, który w 1292 liczył 116 złotników, duże znaczenie miały również warsztaty w Limoges. Nowością wśród sprzętów liturgicznych były monstrancje. Ich pojawienie się związane było z wprowadzeniem w 1246 roku święta Bożego Ciała. Późne średniowiecze to czas się kultu różnorodnych relikwii, szczególnie św. Krzyża, stąd duża popularność relikwiarzy. Późne średniowiecze to także czas rozwoju tkactwa i hafciarstwa, najbardziej znane pracownie znajdowały się we Florencji, Londynie, Paryżu, a w XV w. w Tournai i Arras, wreszcie pod koniec XV wieku w Brukseli. Z brązy wytwarzano głównie chrzcielnice, nagrobne płyty i inne przedmioty, największą popularnością cieszyła się w XV wieku norymberska pracownia Vischerów.

Styl romański

Był to pierwszy jednolity styl w sztuce średniowiecznej, rozwijał się na przełomie XI-XII w. w Europie, a poprzez wyprawy krzyżowe dotarł aż na Bliski Wschód. Styl ten miał głównie charakter sakralny. Jej rozwój związany był przede wszystkim z działalnością budowniczy zakonów, szczególnie cystersów i benedyktynów.

Sztuka romańska wyrosła na gruncie sztuki późnego antyku, zaczerpnęła z niej niektóre elementy architektoniczne, jednak nie można powiedzieć by ją naśladowała. Sztuka romańska była odzwierciedleniem hierarchii panującej w średniowiecznym społeczeństwie i surowości poglądów religijnych. O popularności tego stylu zadecydowała działalność Kościoła, jednoczącego pod swoją władzą narody średniowiecznej Europy, oraz coraz większe znaczenie władzy papieskiej, której podporządkowani byli świeccy monarchowie.

Architektura

Romańska architektura operowała rytmiczną przestrzenią uzyskaną poprzez zastosowanie przęseł w zespołach budowlach mających kształt geometrycznych brył wzniesionych z kamiennych ciosów. Najbardziej popularne typy budowli to kościoły pielgrzymkowe i zakonne o surowych, geometrycznych formach, zwarte i wieloczłonowe

Kościoły budowane były na planie centralnym, miały kształt okrągły i wieloboczny. Powstawały także budowle na planie łacińskiego krzyża, miały one typ antycznej bazyliki, pod chórem znajdowała się krypta, budowla posiadała jeden lub trzy portale flankowane, dwie wieże w zachodniej części, czasem miała parę wież na ramionach transeptu i jedną na skrzyżowaniu naw.

We wschodniej części budowano 3, 5 albo 7 apsyd - był to tzw. typ benedyktyński, niekiedy wznoszono wieniec promienistych kaplic - miało to miejsce w kościołach pielgrzymkowych. U schyłku XI wieku powstawały różne rodzaje sklepień, wyglądały one inaczej w poszczególnych regionach Europy. We Francji i w Hiszpanii przeważały sklepienia kolebkowe, w Niemczech krzyżowo-żebrowe, w południowo-zachodniej Francji - kopułowe, natomiast żebrowe dominowały we Włoszech. Główne elementy architektoniczne romańskiej budowli to: przęsła i sklepienia stosowane w systemie wiązanym, oraz biforia i triforia, arkady i filary.

Rzeźba romańska

Romańska rzeźba miała głównie charakter architektoniczny, jej zadaniem było zdobienie portali i tympanonów, pokrywano nią także trzony filarów, głowice kolumn oraz węgary. Niosła zawsze przesłanie moralne lub dydaktyczne przekazywane za pomocą ornamentów, znaków. Charakteryzowała się ostrą, wyrazistą, i ekspresyjną formą, przedstawienia odznaczały się hieratycznością i wydłużonymi proporcjami. Tematy artyści czerpali ze Starego i Nowego Testamentu oraz historii o żywotach świętych. W zdobieniach ornamentowych przeważała plecionka, a także motywy roślinne i zwierzęce. Miały one symbolizować walkę dobra ze złem.

Malarstwo romańskie

Malarstwo ścienne także związane było z architekturą. Malowano ogromne kompozycje, które wypełniały apsydy bazylik oraz pokrywały sklepienia kościołów. Sztukę tą charakteryzowały płaskie i linearne elementy, skala barw była bardzo ograniczona (czerwona i żółta ochra, zieleń i błękit). We francuskich, niemieckich austriackich i angielskich skryptoriach klasztornych kwitło malarstwo miniaturowe.

Malarstwo tablicowe rozwijało się głównie we Włoszech w XIII w. Dużą popularność zyskało też witrażownictwo, przedstawiano postacie świętych wypełniające całą powierzchnię okien jak również małe sceny w kwaterach. W pracowniach snycerskich wytwarzano krucyfiksy i posągi Matki Bożej z Dzieciątkiem, złotnicy zaś produkowali krzyże, relikwiarze i naczynia liturgiczne (szczególnie znane były pracownie nadreńskie).

Sztuka romańska najpełniej rozwinęła się we Francji, powstały różnorodne szkoły regionalne:

  1. Burgundia - miasta: Cluny, Vézelay, Autun
  2. Owernia
  3. Langwedocja
  4. Prowansja
  5. Normandia

Głównymi ośrodkami w których rozwijała się sztuka romańska we Włoszech były:

  1. Piza
  2. Modena
  3. Werona
  4. Parma

W Hiszpanii sztuka romańska najprężniej rozwijała się w:

  1. Santiago de Compostela
  2. Zamora
  3. Salamanca

Niemieckie ośrodki sztuki romańskiej to:

  1. Trewir
  2. Spira
  3. Moguncja
  4. Wormacja
  5. Kolonia

Główne zabytki sztuki romańskiej w Polsce to:

  1. katedra w Gniźnie (1000 rok)
  2. katedra w Płocku (1126-1141)
  3. katedra w Poznaniu (1050-1079)
  4. katedra w Krakowie (poświęcona w 1142 roku)
  5. katedra we Wrocławiu (1149-1169)
  6. kolegiaty w :Opatowie (pochodzi z połowy XII w.), w Tumie (ok. 1140-1161), w Kruszwicy (1120-1140),
  7. klasztor w Tyńcu (z połowy XI w.)

Jednym z najpiękniejszych zabytków sztuki romańskiej w Polsce są Drzwi Gnieźnieńskie pochodzące z ok. 1170 roku pokryte płaskorzeźbami przedstawiającym życie i śmierć św. Wojciecha. Inne ważne zabytki to: kolumny w kościele św. Trójcy w Strzelnie powstałym po 1175 oraz portal i polichromia kościoła pod wezwaniem NMP w Czerwińsku nad Wisłą, powstałego w XII wieku.

Średniowieczna literatura

Średniowiecze to w większości europejskich krajów epoka narodzin literatur narodowych. W większości przypadków funkcjonowały one w przekazie ustnym i należały do twórczości ludowej. Zawierały świadectwo dawnych wierzeń i elementy zaczerpnięte z folkloru. W średniowieczu językiem urzędowym była łacina, kultura i sztuka zachodnioeuropejska miały charakter uniwersalny, ale narody zyskiwał poczucie swej tożsamości i odrębności, stopniowo kształtowały się też literackie języki narodowe, np. polski.

Pierwsze średniowieczne dzieła literackie oparte na tradycji antycznej, nawiązywały do twórczości Horacego, Cycerona, Platona, Arystotelesa, do starożytnej poetyki i retoryki.

Najbardziej znaczące dla filozofii i kultury średniowiecznej poglądy stworzyli Ojcowie Kościoła. Zgodnie z ich poglądami świat uporządkowany był gradualistycznie, wszędzie panował porządek i hierarchia zaprowadzone przez Boga. Istniała drabina bytów na szczycie której znajdował się Bóg - stworzyciel świata, poniżej aniołowie, jako istoty czysto duchowe i doskonałe, następnie człowiek, który znajdował się na granicy bytów idealnych i materialnych, gdyżby istotą dualistyczna, materialno-duchową, później istoty niższe, mające postać czysto materialna, pozbawione duszy - rośliny i zwierzęta.

Kultura średniowieczna rozwijała się w średniowieczna dwóch ośrodkach. Były to:

1.kościół

2.dwór, królewski bądź szlachecki

Ideały propagowane w obu tych środkach kulturotwórczych był y podobne. Ideą nadrzędną był teocentryzm, krzyż i miecz, dwa symbole tych ośrodków często występowały obok siebie. Kościół nawoływał do walki mającej na celu szerzenie chrześcijaństwa, rycerze przyrzekali wierność ojczyźnie, królowi i chrześcijaństwu.

Literatura religijna czerpała tematy głównie z Biblii i żywotów świętych. Główne jej gatunki:

  • Apokryf (z gr. "apokryphos" - ukryty) - były to historie ukazujące szczegół z życia Jezusa Maryi, postaci biblijnych nie przedstawione w Biblii. Ich popularność wiązała się z potrzebą zaspokojenia ciekawości wiernych, którą budziły niedopowiedzenia w historiach opisanych w kanonicznych księgach Pisma Świętego.
  • Hagiografia - czyli żywoty świętych. Utwory hagiograficzne składały się przeważnie z 3 części: życiorysu świętego (vita), opisu jego męczeńskiej śmierci (passio) oraz opisu czynionych przez niego cudów (miracula). Biografie świętych zawierają watki autentyczne, jak i fantastyczne. Są cennym źródłem informacji o obyczajowości i mentalności epoki. Często posługiwały się obiegowymi wątkami zaczerpniętych z wyobrażeń ludowych, legend, podań ludowych.
  • Hymn - uroczysty utwór o charakterze pochwalnym napisany ku czci Boga, ojczyzny, idei, bohatera.
  • Moralitet - rodzaj średniowiecznego utworu dramatycznego o charakterze moralizatorskim, występujące w nim postacie alegorycznie ukazywały walkę dobra ze złem, bohaterem tego utworu był zwykły ówczesny człowiek, tzw. Każdy.
  • Mirakl - rodzaj średniowiecznego dramatu, przedstawiał cudowne wydarzenia z życia świętych i męczenników.
  • Misterium - kolejny rodzaj średniowiecznego religijnego dramatu, widowiska odgrywana były w kościołach, tematyce oparta była na wydarzeniach z Pisma Świętego, apokryfów. Misteria wyrosły z uroczystości liturgicznych, najczęściej związanych z wydarzeniami Wielkiego Tygodnia. Rozwijały się w XII-XIII w.

Literatura świecka reprezentowana jest głównie przez literaturę rycerską. Najbardziej popularnymi gatunkami są: epos rycerski, romans rycerski, chanson de geste - "pieśni o czynach" (francuska "Pieśń o Rolandzie" pochodząca z końca XI w, oraz "Opowieści kanterberyjskie" G.Chaucera powstałe w XIV w). W wiele utworów łączy cechy kilku z tych gatunków. Oprócz epiki rycerskiej rozwija się też miłosna poezja trubadurów i truwerów.

Kunsztowna, prezentująca średniowieczny model miłości dworskiej poezję prowansalska rozpowszechniana byłą przez minstrelów i żonglerów - byli to wędrowni śpiewacy i sztukmistrze, utwory liryczne wykonywali i tworzyli także: minnesingerzy, meistersingerzy, waganci, goliardowie. Występowali oni na jarmarkach, placach miejskich itp.

Ważnym gatunkiem był romans rycerski, nawiązywał on do tradycji antycznej, często wchłaniał wątki pochodzące ze starożytnych legend i podań ludowych, jego fabuła obfitowała w fantastyczne wydarzenia. Najbardziej znane przykłady:

  • "Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu"
  • "Dzieje Tristana i Izoldy" Gottfrieda ze Strasburga
  • "Parzival" Wolframa von Eschenbach

W okresie karnawału rozwijała się ludowa twórczość jarmarczna, mająca charakter ludyczny, (określenie "twórczość karnawałowa" stworzył określenie M. Bachtin), atakująca panującą hierarchię, ład, raz do roku panujący w średniowiecznym świecie porządek był odwrócony "do góry nogami", wyśmiewano ważne osobistości, śpiewano sprośne piosenki. Twórczość ta groteskowa i humorystyczna była chwilami nawet bluźniercza. Nawiązywali do niej

twórcy odrodzenia, np. M. Rej.

Największe arcydzieła średniowiecznej literatury zagranicznej:

  1. "Pieśń o Rolandzie" - starofrancuski epos rycerski pochodzący z XI wieku.
  2. "Dzieje Tristana i Izoldy" - romans rycerski oparty na motywach pochodzących z legend celtyckich, powstał w XIII wieku.
  3. "Boska Komedia" Dante Alighieri - poemat epicki liczący 100 pieśni, arcydzieło włoskiej literatury, ukazuje wędrówkę autora po piekle, czyśćcu i raju, powstał w 1307 roku i łączy w sobie cechy utworu średniowiecznego i renesansowego.
  4. "Wielki Testament" Francois Villona - francuski poemat, pochodzący z przełomu epok, autor dokonuje w nim przewrotnego rozrachunku za swoim życiem.

Średniowieczna literatura Polska

Polska literatura średniowieczna powstawała początkowo w języku łacińskim, później dopiero w rodzimym. Rozwijała się od około XI w. Ze względu na uniwersalny charakter ówczesnej kultury podejmowała te same tematy i wątki, co literatura innych krajów.

Zachowane do dzisiejszych czasów utwory wskazują, że średniowieczna literatura polska miała charakter zarówno religijny jak i świecki, podejmowała różnorodne tematy, odznaczała się bogactwem gatunków, liczne były też przekłady utworów obcojęzycznych, np. Psałterzy ("Psałterz Floriański"), Pisma Świętego (Biblia królowej Zofii). Godny podziwu jest rozwój średniowiecznej literatury świeckiej, mający miejsce głównie w XV wieku. Byłą to twórczość samodzielna, rodzima, nie oparta na obcych wzorach, biorąc to wszystko pod uwagę jej różnorodność była imponująca. Teksty te odzwierciedlają obyczajowość średniowieczną, mentalność, sposób myślenia, ówczesne problemy. Przykładem jest wiersz "O zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego". Utwór ten miał charakter publicystyczny, był reakcją na śmierć kasztelana Tęczyńskiego, który zginął z rąk krakowskich mieszczan. Zabójstwo było zemstą za pobicie rzemieślnika, który nie wykonał zbroi tak, jak sobie tego szlachcic życzył .Wiersz jest pamfletem społecznym skierowanym przeciw mieszczaństwu. Jest on świadectwem średniowiecznych konfliktów między przedstawicielami różnych stanów społecznych. Spory instytucjonalno-religijne ukazuje utwór Andrzeja Gałki z Dobczyna "Pieśń o Wiklefie". Autor przedstawił w dziele poglądy głoszone przez czternastowiecznego angielskiego reformatora, co wzbudziło sprzeciw duchowieństwa. Zwierzchnicy Kościoła ostro krytykowani byli przez przedstawicieli ruchów prereformacyjnych, szczególnie husytyzmu, czego świadectwem są "Kazana husyty polskiego" napisane w języku łacińskim ale wygłoszona w polskim. Autor atakował kler za jego niemoralność i chciwość. Husytyzm stanowił też inspirację dal Jana Ostroroga, autora traktatu ukazującego projekt reformy państwa uniezależniającej Polskę od Państwa Kościelnego.

Średniowieczna literatura odegrała doniosłą w rozwoju polskiego języka literackiego, w kształtowaniu się polskiej kultury i poczucia świadomości i odrębności narodowej. Okres ten umożliwił powstanie wspaniałych arcydzieł naszej literatury w kolejnej epoce - odrodzeniu.

Średniowiecze przyniosło nam cenne zdobycze nie tylko w dziedzinie literatury. Jest to okres dużej otwartości naszej kultury i nauki na nowości pochodzące z innych, bardziej rozwiniętych krajów Europy. XV wiek to także powstanie wielu szkół parafialnych. W 1364 r. powstał polski uniwersytet w Krakowie. Przyczynił się on do rozwoju i propagowania polskiej myśli naukowej. Wykładano na nim sztuki wyzwolone: gramatykę, retorykę, dialektykę, arytmetykę, astronomię, geometrię, muzykę oraz prawo, medycynę i teologię. Na uczelni tej studiował Mikołaj Kopernik.

Gatunki literackie polskiego średniowiecza

LIRYKA

Poezja religijna -utworów o tematyce biblijnej, filozoficznej, przedstawiające żywoty świętych, czerpiące z wątków apokryficznych. Zadaniem tych utworów było przybliżenie odbiorcy prawd wiary, skierowanie jego uwagi na sprawy duchowe.

Poezja świecka - dotyczyła spraw doczesnych, aktualnych, życia codziennego, źródło informacji o obyczajowości i mentalności żyjących ówcześnie ludzi.

Pieśń - wywodząca się z muzyki, powiązana z tańcem, najdawniejsza forma poetycka. Najstarsza zachowana polska pieśń znajduje się w Kronice Galla Anonima, pochodzi z XII wieku i jest to pieśń żałobna cześć Bolesława Chrobrego. Pieśni często upamiętniały ważne wydarzenia historyczne. Wśród różnych rodzajów pieśni najpopularniejsze są : religijne, miłosne, biesiadne, historyczne.

Hymn - uroczysta pieśń napisana podniosłym językiem, mająca charakter pochwalny, sławiąca Boga, wielkie idee, bohaterskie czyny, uznane wartości. Utwory o podobnym charakterze występowały w różnych kulturach przykładem mogą być indyjskie święte księgi wedy lub żydowskie psalmy, związane były z uroczystościami kultowymi. Średniowieczne hymny wzorowane były na starożytnych hymnach greckich. W epoce średniowiecza hymn był jednym z najpopularniejszych gatunków chrześcijańskiej poezji. Autorami najwybitniejszych byli: św. Ambroży, Hilary z Poitiers, Abelard, św. Bernard z Clairvaux, św. Tomasz z Akwinu.

Sekwencja - średniowieczny rodzaj poezji liturgicznej, powstającej pierwotnie w języku łacińskim. Rozwijał się od około IX w. Każda sekwencja posiadała melodię. Od XII-XIII w. stawały się one coraz bardziej zbliżone do hymnu. Obecnie sekwencje wchodzą w skład obrzędów liturgii najważniejszych świąt katolickich. Budowa sekwencji charakteryzuje się zestawieniem strof parami, niejednokrotnie pojedyncza zwrotka stanowiła wstęp i zakończenie.

Psalmy - żydowskie religijne pieśni, mające modlitewno-hymniczny charakter. "Księga psalmów" (jest ich 150) pochodzi ze Starego Testamentu. Uważa się, że ich autorem był król Dawid.

Satyra - przykładem jest XV-wieczna "Satyra na leniwych chłopów", utwór wyśmiewający kogoś lub jakieś zjawisko, operuje często ironią, wyolbrzymieniem, groteską.

EPIKA

Historiozofia - dział piśmiennictwa historycznego, najczęstszym średniowiecznym gatunkiem historycznym była kronika.

Kronika -utwór przedstawiający przeszłe lub współczesne wydarzenia w porządku chronologicznym. Średniowieczne kroniki łączyły fakty historyczne z fikcją literacką. Miały charakter moralizatorski i panegiryczny.

Najważniejsi polscy kronikarze:

  1. Gall Anonim - żył i tworzył na przełomie XI i XII w., jest autorem najstarszej polskiej kroniki napisanej w języku łacińskim. Był najprawdopodobniej francuskim mnichem z zakonu benedyktynów. Przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego, pracował w jego kancelarii. W swoim dziele ukazuje wzorzec osobowy idealnego władcy.
  2. Wincenty zwany Kadłubkiem - urodzony około 1160, zmarł w 1223, Na polecenie króla Kazimierza II Sprawiedliwego napisał kronikę. Dzieło składało się z 4 ksiąg, data ich powstania nie jest jednoznacznie ustalona. Trzy pierwsze księgi dotyczą najdawniejszych dziejów polskich. Napisane są w formie dialogu. Natomiast ostatnia księga opisuje czasy panowania Mieszka III Starego i Kazimierza II Sprawiedliwego. Zapis kończy się w 1202 roku. Relację z wydarzeń historycznych autor przeplata sentencjami, przypowieściami i bajkami.
  3. Jan Długosz - żył w latach 1415-1480, był kanonikiem krakowskim i historykiem. Pełnił funkcję kanclerza krakowskiego biskupa Z. Oleśnickiego. Musiał opuścić Kraków, gdyż naraził się królowi Kazimierzowi Jagielończykowi. Po powrocie otrzymał posadę nauczyciela synów królewskich. Był autorem wielu historycznych publikacji. Najsłynniejszym jego dziełem są "Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego". Ukazują one historię naszego kraju od czasów najdawniejszych do 1480.

Annał - najbardziej pierwotny utwór z gatunku historiografii. Był to rejestr wydarzeń zestawionych zgodnie z porządkiem chronologicznym. Gatunek ten uprawiano już w antycznej Grecji. Średniowieczne annały miały postać zwięzłych zapisków, przedstawiały bieżące wydarzenia, spisywano je czasem na marginesach tablic świąt ruchomych, prowadzono je przeważnie w klasztorach, czasami stosowano formy narracji literackiej, co sprawiało, że upodabniały się do kronik.

Kazanie - przemówienie o treści religijnej wygłaszane w trakcie uroczystości liturgicznych przez kapłana. Było ono komentarzem do treści Pisma Świętego, ukazywało prawdy wiary, przekazywało nauki moralne. Niektóre kazania mają znaczne walory literackie. W średniowieczu powstały dwa zachowane do czasów dzisiejszych zbiory kazań: "Kazania Świętokrzyskie" i "Kazania Gnieźnieńskie".

Hagiografia - dział piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmujący żywoty świętych. Najbardziej znany utwór hagiograficzny to "Legenda o św. Aleksym". Polski odpis tego utworu powstał ok. 1454 roku. Najwcześniejsza wersja "Legendy o św. Aleksym" pochodzi z w Syrii i powstała na przełomie V - VI wieku, stamtąd dostała się do Europy Zachodniej.

Wzorzec kompozycyjny legendy hagiograficznej:

1)Prolog - autor ukazuje motywy skłaniające go do napisania utworu

2)Opowieść o życiu świętego:

- cudowne narodziny (często długo wyczekiwane przez rodziców)

- niezwykła pobożność w dzieciństwie i młodości

- porzucenie domu i majątku, małżeństwo, ale zakończone ślubem czystości

-asceza, umartwianie się

- cuda dziejące się za życia świętego

- męczeńska lub świątobliwa śmierć

3) cuda dziejące się wokół ciała świętego

Apokryf - utwór religijny przedstawiający szczegóły z życia Jezusa, Maryi, postaci biblijnych nie zawarte w tekście Pisma Świętego. Apokryfy można uznać za swoiste "uzupełnienie" Biblii. Czas największego rozkwitu i popularności apokryfów przypada na początki chrześcijaństwa czyli na II i III w. n.e. Najbardziej znanym polskim tekstem opartym na wątkach apokryficznych są "Rozmyślania przemyskie" pochodzące z XV w. To dzieło anonimowego pisarza jest uważane za najstarszy utwór polskiej prozy literackiej, wyróżnia się bowiem dynamiczną narracją, bogatą fabułą, dużą ilością realiów społeczno-obyczajowych.

Romans rycerski - utwór epicki, związany ze średniowieczną kulturą dworską. Romanse rycerskie czerpały z wątków znanych z literatury antycznej, np. dzieje Kleopatry i Cezara, historia Heleny trojańskiej, jak również do legend rodzimych. Romanse rycerskie obfitowały w postacie i wydarzenia fantastyczne, wyróżniała je wartka akcja pełna barwnych przygód i nadzwyczajnych wydarzeń. Najbardziej znane przykłady romansów rycerskich to opowieści o "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", oraz "Dzieje Tristana i Izoldy".

Epos rycerski - poemat sławiący dzieje sławnych rycerzy, napisany patetycznym językiem, o wartkiej akcji, obfituje w motywy fantastyczne i legendarne oraz interwencje boskie. Najbardziej znanymi przykładami są: "Pieśń o Rolandzie" (francuski), "Pieśń o Nibelungach" (niemiecki), "Słowo o pułku Igora" (ruski).

Chansons de geste (fr. pieśń o cynach) -poemat epicki, powstał we Francji w XI - XIII w., opowiada o wielkich czynach historycznych i legendarnych postaci. Można wyróżnić trzy główne cykle:

  1. cykl królewski - opowiadający o czynach cesarza Karola Wielkiego, jest to np. "Pieśń o Rolandzie"
  2. cykl opowiadający o Wilhelmie Orańskim - przedstawia wojny toczone z Saracenami na południu Francji, są to np. "Chanson de Guillaume", "Prise d'Orange"
  3. cykl feudalny przedstawiający historię bunt baronów wobec cesarza, opowiada o bitwach między rodami, zemstach, zajazdach, np. "Don de Mayence", "Lorreinen"
  4. cykl utworów opowiadających o poszukiwaniu świętych relikwii, np. "Aspremont"
  5. cykl dotyczący wypraw krzyżowych, np. "Chanson de Jeruzalem", "Chanson d'Antioche"

Największym arcydziełem tego gatunku jest epos "Pieśń o Rolandzie". Jego najstarszy odpis pochodzi z końca XI w. recytowali wędrowni poeci i sztukmistrze - tzw. żonglerzy i truwerzy. Wygłaszaniu pieśni towarzyszył akompaniament liry. Chanson de gestes recytowane były na zamkach, podczas odpustów, na jarmarkach, na trasach pielgrzymek. Utwory te napisane są przeważnie 10-zgłoskowcem, 12-zgłoskowcem bądź 8-zgłoskowcem; ich strofy były różnej długości, najczęściej 14-wersowe, oparte najpierw na jednym asonansie, później na jednym rymie; natomiast w dziełach najpóźniejszych podstawową miarą wiersza był aleksandryn, najpopularniejszą strofą była oktawa. Chanson de gestes obfitowały w motywy fantastyczne i baśniowe, wątki awanturnicze oraz elementy cudowności.

Saga - jest to gatunek heroicznej epiki spokrewniony z eposem rycerskim. Utwór ten opowiadał o dziejach przedstawicieli rodów królewskich, przykładem jest niemiecka "Pieśń o Nibelungach". Gatunek ten zdobył szczególną popularność w Danii i Norwegii. Współcześnie nazwa "saga" odnosi się do utworu epickiego, najczęściej powieści, której fabuła osnuta jest wokół przeżyć jednej rodziny. Pierwotnie mianem "sagi" określano staroislandzkie opowiadania sławiące czyny bohatera, postaci historycznej lub legendarnej, mogły też dotyczyć dziejów świetnego, zasłużonego rodu. Do XII wieku sagi funkcjonowały jako przekazy ustne, zaczęto je spisywać od XIII wieku. Na ten okres przypada kres popularności sag romańskich i celtyckich przepełnionych fantastyką i tajemniczością.

ŚREDNIOWIECZNY DRAMAT

Dramat liturgiczny

- Misterium - sztuka związana z wydarzeniami liturgii Wielkiego Tygodnia. Przedstawiała ona fragmenty historii biblijnych, najczęściej ukazywane sceny to: śmierć Chrystusa, upadek pierwszych ludzi, odkupienie człowieka, sąd ostateczny. Pomiędzy scenami misteriów odgrywano tzw. intermedia, czyli krótkie scenki komiczne o charakterze satyryczno - groteskowym, przekształciły się one z czasem w samodzielny gatunek zwany farsą. Do dziś nie zachował się żaden dramat misteryjny. Najstarsze znane misteria powstały w XVI wieku.

- Moralitet -dramat o charakterze dydaktyczno - moralizatorskim. Jego zadaniem było wskazywać właściwą drogą prowadzącą do zbawienia. Bohaterem moralitetu był przeciętny człowiek, tzw. "każdy" (ktoś, ktokolwiek - nie konkretna osoba). Postacie występujące w moralitetach miały charakter alegoryczny, były upersonifikowanymi pojęciami, np.: Pycha, Sprawiedliwość Dobroć, Kłamstwo. W każdym moralitecie musiał wystąpić motyw walki upersonifikowanego dobra i zła o duszę człowieka. Do dziś nie zachował się tekst żadnego moralitetu.

Największe arcydzieła średniowiecznej literatury polskiej:

  • "Bogurodzica"- najstarsza polska pieśń religijna, jest najdawniejszym zabytkiem polskiej poezji oraz muzyki. W XV w. J. Długosz nazwał "Bogurodzicę" pieśnią narodową (carmen patrium). Był to pierwszy polski hymn narodowy. Śpiewali ją rycerze przed bitwą pod Grunwaldem i pod Nakłem. Była to więc także pierwsza polska pieśń bojowa. Utwór liczy 20 strof, powstawały one od XIII do XIV w. Najstarszy zachowany odpis tekstu "Bogurodzicy", datowany na ok. 1408, przechowywany jest w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Pieśń po raz pierwszy została wydrukowana w 1506 roku w statucie kanclerza J. Łaskiego.

"Lament świętokrzyski" - inne znane tytuły utworu to "Posłuchajcie bracia miła..." oraz "Żale Matki Bożej pod krzyżem". to tzw. liryka skargi. Jest to liryczny monolog Matki Bożej stojącej pod krzyżem umierającego Syna. Maryja ukazana jest jako zwykła ludzka matka przeżywająca cierpienie ponad miarę człowieka. Pieśń zbudowana jest na zasadzie opozycji przestrzennych (ziemia i niebo) i czasowych (przeszłość, kiedy Jezus żył i bolesna teraźniejszość). Pieśń zawiera znany średniowieczny motyw Stabat Mater Dolorosa. Współcierpiąca z Chrystusem Maryja jest współodkupicielką ludzkości. Dzieło to inspirowało twórców do czasów współczesnych - Józef Witllin jest autorem wiersza okupacyjnego w którym ukazuje kobietę patrzącą na powieszonego przez Niemców syna. Jest ona alegorią Polski tracącej na wojnie swych synów.

"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - moralizatorsko - dydaktyczny wierszowany dialog. Powstał ok. 1463 roku i znajduje się w rękopisie Biblioteki Seminaryjnej w Płocku, niestety zaginał w czasie II wojny. Jest najdłuższym polskim wierszem średniowiecznym. Jego autor wzorował się na dziele łacińskim, czerpał jednak ze źródła swobodnie, powstał więc utwór oryginalny i przewyższający pierwowzór. "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" ukazuje powszechność śmierci i równość ludzi wobec niej. Ziemskie podziały i zaszczyty w obliczu kresu życia nie mają znaczenia. Człowiek odpowiada tylko z swoje czyny. Utwór zawiera średniowieczny motyw tańca śmierci - dance macabre. Śmierć przedstawiona jako szkielet z kosą prowadzi za sobą korowód ludzi różnych stanów: od papieża i cesarza po kobiety, dzieci i żebraków. Bo w obliczu śmierci wszyscy oni są tacy sami.

"Kazania świętokrzyskie" - pochodzą z XIV, jest to zbiór sześciu kazań, z których w całości zachowało się jedno. Kazania zostały odnalezione przez a. Brucknera pod koniec XIX w. Były pocięte na paski i służyły wzmocnieniu oprawy łacińskiej księgi należącej kiedyś do biblioteki klasztoru św. Krzyża na Łysej Górze.

"Legenda o świętym Aleksym" - utwór należący do nurtu literatury hagiograficznej. Ukazuje wzorzec osobowy świętego - ascety. Legenda pochodzi z Syrii z około V wieku, najstarszy polski odpis pochodzi z XV wieku i przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Ma postać wierszowanej legendy, napisany w większości ośmiozgłoskowcem. Opowiada o młodzieńcu pochodzącym z bogatego rzymskiego domu, który zostawił dom i dopiero co poślubioną żonę, aby poświęcić swe życie Bogu. Uprawiał ascezę - rozdał swój majątek, wędrował po świecie żyjąc z jałmużny, spał na chłodzie i deszczu. Pokorą znosił cierpienie i pogardę otoczenia mającego za zwykłego żebraka. Po jego śmierci zaczęły się dziać różne cuda.

"Żywot świętego Wojciecha" - powstały w XI wieku.

"Żywot świętego Stanisława" - pochodzi z XIII wiek.

"Bulla gnieźnieńska" - z 1136 rok.

"Satyra na leniwych chłopów" - powstała w XV wieku.

"Kronika polska" Galla Anonima, powstała na przełomie XI/XII w.

"Kronika polska" Wincentego Kadłubka

"Roczniki czyli kroniki królestwa polskiego" Jana Długosza