Umberto Eco, znany współczesny pisarz i filozof jest autorem słów : "Nie muszę mówić, że wszystkie problemy współczesnej Europy ukształtowały się, tak jak pojmujemy je dzisiaj w Wiekach Średnich... Średniowiecze jest naszym wiekiem dziecięcym, do którego trzeba ciągle powracać, by poznać historię naszych schorzeń."
Nazwa średniowiecze pochodzi od łacińskiego określenia "media tempora" czyli wieki średnie. Oznacza ona epokę pośrednią między antykiem a odrodzeniem. Za początek średniowiecza uważamy rok 476, kiedy to nastąpił upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego i zajęcie Rzymu przez plemiona barbarzyńskie, koniec epoki datuje się natomiast na rok1453 -upadek Konstantynopola i kres istnienia Cesarstwa Bizantyjskiego. Można spotkać też inne daty uważane za koniec średniowiecza - 1450, nastąpiło wtedy wynalezienie druku przez Gutenberga oraz rok 1492 - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Jest to najdłuższa epoka w dziejach Europy. Polskie średniowiecze zaczyna się w roku 966, wraz z chrztem Polski i wejściem jej w obszar wpływów zachodnioeuropejskiej kultury łacińskiej.
W średniowieczu wyróżniamy trzy etapy: wczesne (V - X wiek), dojrzałe (XI - XIII wiek), późne (XIV - XV wiek). Ludzie renesansu uznali średniowiecze za czasy zacofania, upadku kultury i odrzucenia ideałów antyku. Te poglądy mają do dziś swoich zwolenników. Rzeczywiście, średniowiecze wykształciło swój własny system wartości, odmienny od starożytnego, oparty na silnej pozycji Kościoła i religii chrześcijańskiej. Jednie nie należy zapominać, że epoka te dała podwaliny współczesnej kulturze zachodnioeuropejskiej.
Kulturę średniowieczną można określić jako uniwersalną. Ze względu na wspólną dla całej zachodniej Europy władzę i religię, panowała również jedność w sztuce, filozofii, wyznawanych przez ludzi wartościach. Średniowiecze wykształciło ustrój społeczny, który wielokrotnie modyfikowany przetrwał w Europie przez następne kilka wieków - feudalizm. Społeczeństwo dzieliło się na stany, tworzące hierarchię, zróżnicowane pod względem przywilejów i obowiązków. Na szczycie drabiny społecznej znajdowało się duchowieństwo, potem rycerstwo, które z czasem przekształciło się w szlachtę, następnie rzemieślnicy i a na końcu obarczeni obowiązkiem pańszczyzny chłopi.
Jest to epoka rozwoju miast, architektury sakralnej i świeckiej oraz handlu. W średniowieczu książę Mieszko I jednoczy pod swoim berłem plemiona zamieszkujące tereny dzisiejszej Polski i tworzy państwo, które pod władzą kolejnych królów znacznie rozwija się i powiększa. Dzięki przyjęciu chrześcijaństwa wzrasta znaczenie naszego kraju na arenie międzynarodowej.
Średniowiecze jest również okresem rozwoju szkolnictwa, zgrupowanego przeważnie wokół kościołów i klasztorów. Szkoły te miały początkowo za zadnie kształcić kandydatów do stanu duchownego. Wiek XII to czas powstawania uniwersytetów. Pierwsze miasta, w których je założono to Bolonia, Paryż, Oksford i Montpellier.
W średniowieczu wyraz "uniwersytet" oznaczał grupę uczonych i ich uczniów mieszkających w jednym mieście. Istniały 4 wydziały uniwersyteckie: Medycyny, Prawa, Sztuk Wyzwolonych i, najważniejszy, Teologii. Na wydział Sztuk Wyzwolonych musieli uczęszczać uczniowie, którzy chcieli kontynuować dalszą naukę na pozostałych wydziałach. Był wydziałem wstępnym i wykładano tam logikę, gramatykę i matematykę. Zanim uzyskano stopień mistrza (magisterium), otrzymywano stopień bakałarza. Doktorat mogli uzyskać tylko absolwenci wyższych wydziałów. Aby móc wykładać sztuki wyzwolone należało mieć ukończone 21 lat życia i sześć lat studiów. Specjale wymagania musieli spełnić kandydaci na nauczycieli teologii: osiem lat studiów i 34 lata życia.
Symbolem ideałów średniowiecznych są "krzyż i miecz". Kościół i dwór były czynnikami kształtującymi ówczesną kulturę. Kładły one akcent na różne wartości: pierwszy z nich przywiązywał dużą wagę do dążenia do doskonałości duchowej, co wiązało się z rezygnacją z radości życia doczesnego, drugi natomiast kładł nacisk na honor, męstwo i walkę w obronie ideałów. Obie te tendencje często przenikały się nawzajem. Kościół głosił potrzebę zbrojnej obrony wiary chrześcijańskiej - przykładem były wyprawy krzyżowe, ale też jedną z najwyższych wartości dla rycerza była wiara i gotów był poświęcić dla niej życie. Przykładem jest Roland, bohater "Pieśni o Rolandzie", starofrancuskiego eposu rycerskiego. Ginie on w walce z muzułmanami broniąc chrześcijaństwa i swej ojczyzny "słodkiej Francji".
Średniowiecze wykształciło więc kilka charakterystycznych wzorców osobowych. Mimo, że do czasów współczesnych wiele się zmieniło, pewne wartości pozostają niezmienne. Wzorzec kulturowy wypracowany w średniowieczu jest nadal aktualny.
