• Ramy czasowe

Początek epoki

476r.- początek średniowiecza europejskiego - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego

966r.- początek średniowiecza polskiego - chrzest państwa naszego państwa polskiego

Koniec epoki

1450r.- wynalezienie druku przez Gutenberga

1453r.-upadek Konstantynopola

1492r.- odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba

  • Uniwersalizm średniowieczny - w większości państw Europy ludzie wyznawali tę samą religię, mieli ten sam system wartości, te same ideały, podobnie pojmowali świat:

- wspólnota wiary - chrześcijaństwo

- wspólnota języka - łacina - język urzędowy

- wspólnota ustroju społecznego - feudalizm, hierarchia społeczna - duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo, chłopi

- wspólnota władzy - większość władców Europy podporządkowana władzy papiesko - cesarskiej

  • Teocentryzm - religia dominowała we wszelkich sferach życia i działalności człowieka, "teocentryzm" - "Bóg w centrum", sprawy duchowe w centrum zainteresowania ludzi
  • Mistycyzm - dążenie nawiązania bezpośredniego kontaktu ze światem duchowym z Bogiem poprzez medytację, ascezę, modlitwę praktyki religijne
  • Filozofia:

Augustynizm - twórcą taj teorii był św. Augustyn ( IV/Vw.). Jego filozofia opierała się na dualistycznym (podwójnym) widzeniu świata. To, co ziemskie, materialne jest złe, natomiast dobre jest to, co duchowe. Człowiek znajduje się na granicy dwóch bytów: duchowych, wyższych (aniołowie) i materialnych, bytów niższych (zwierzęta). Dlatego jest rozdarty między dobrem i duchowością a złem i materialnością. Człowiek powinien walczyć z żądzami ciała aby doskonalić duszę.

Tomizm - twórcą teorii jest święty Tomasza z Akwinu. Uważał on, że na świecie istnieje hierarchia bytów, tzw. "drabina bytów", na której najwyższe miejsce zajmują aniołowie a później ludzie. Człowiek powinien walczyć ze swoimi słabościami i dążyć do cnoty. W przeciwieństwie do św. Augustyna nie uważał ciała za cos złego, stanowiącego przeszkodę na drodze do zbawienia. Święty Tomasz był tez zwolennikiem hierarchii społecznej. Uważał, że nierówność stanów jest zjawiskiem naturalnym stworzonym przez Boga. Człowiek powinien pogodzić się ze swoją pozycją społeczną i jak najlepiej wypełniać wynikające z niej obowiązki.

Franciszkanizm - twórcą był święty. Franciszek z Asyżu. Filozofia ta głosi miłość do Boga i wszystkich Jego stworzeń, miłosierdzie, radość życia i ubóstwo.

Scholastyka - kierunek w średniowiecznej filozofii (trwał od IX wieku do końca średniowiecza) dążący do racjonalnego wyjaśnienia prawd wiary. Opierał się on na rozumowej analizie dogmatów religijnych z odwołaniem się do autorytetów takich jak Pismo Święte, Ojcowie Kościoła. Pisano liczne traktaty, prowadzono dysputy, zakładano uniwersytety. Głównym propagatorem scholastyki był święty Tomasz, który czerpał z filozofii Arystotelesa, zwolennika racjonalizmu.

  • Architektura

Styl gotycki - trwał od drugiej połowy XII wieku do XV wieku. Panował w budownictwie sakralnym (kościoły, klasztory) i świeckim ( zamki, ratusze, baszty, kamienice). Stosowano sklepienia łukowo - żebrowe. Budowle gotyckie są wysokie, strzeliste smukłe, sprawiają wrażenie lekkich. Zdobiona je bogato witrażami, a wysokie okna sprawiały, ze wnętrze było jasne i świetliste. Powstające w tym stylu liczne katedry miały kierować myśli człowieka ku górze, ku niebu.

Styl romański - jest wcześniejszy niż gotyk, panował od IX do XII wieku. Początkowo był to styl architektoniczny, później zaczęto tworzyć w nim rzeźby oraz ścienne malowidła. Budowle przeważnie o charakterze sakralnym wznoszono z grubego kamienia. Były one masywne, o prostych geometrycznych kształtach. Posiadały grube mury i małe okna ze względu a obronny charakter, jaki początkowo pełniły. Wnętrza kościołów zdobiły płaskorzeźby przedstawiające często motywy roślinne i zwierzęce. Malarstwo romańskie nie znało perspektywy, było płaskie, gama barw była ograniczona. Rozwijało się malarstwo miniaturowe zdobiące przepisywane ręcznie księgi.

  • Hagiografia - żywotopisarstwo, nurt w literaturze polegający na tworzeniu żywotów świętych, legend, podań.
  • Historiografia - dziejopisarstwo, dział piśmiennictwa obejmujący utwory o treści historycznej. Do historiografii należą kroniki i roczniki

Najważniejsze polskie kroniki:

- "Kronika polska" Galla Anonima

- "Kronika polska" mistrza Wincentego Kadłubka

- "Roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego" Jana Długosza

  • Chanson de geste - "pieśni o czynach", były to epickie poematy opowiadające o bohaterskich czynach rycerzy i królów. Opisani bohaterowie byli postaciami historycznymi bądź legendarnymi. Najstarsze chanson de geste pochodzą z XI wieku i spisane są w języku francuskim bądź staroprowansalskim.
  • Danse macabre - "taniec śmierci" - średniowieczny motyw w sztuce, śmierć przedstawiona jako szkielet z kosą (personifikacja) prowadziła korowód w którym podążali za nią ludzie różnych stanów: król, cesarz, papież, zakonnik, biskup, dziecko, kobieta. Obraz ten miał przywodzić na myśl, że wobec śmierci wszyscy ludzie są równi, jest ona sprawiedliwa, wszechwładna i nie da się jej uniknąć.
  • "Lament świętokrzyski" - inne tytuły to: "Posłuchajcie bracia miła…" lub "Żale Matki Bożej pod krzyżem", jest to liryczny monolog Matki Bożej stojącej pod krzyżem umierającego Syna. Wiersz nawiązuje do popularnego w średniowieczu gatunku tzw. żalów czyli planktów. Cierpiąca Maryja zwraca się do innych matek, by współczuły jej i Jezusowi. Zwrot Matki Bożej do ludzi wierzących, odwołanie się do ich emocji tworzy wspólnotę uczuć. Współcierpiąca pod krzyżem Zbawiciela Matka staje się współodkupicielką ludzkości.
  • "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - XV - dialog, jego bohaterami są mędrzec Mistrz Polikarp i uosobiona Śmierć. Polikarp modlił się w kościele i prosił Boga, by mógł poznać śmierć za życia. Bóg go wysłuchał. Oczom Mistrza ukazał się rozkładający się trup kobiety, chudy, blady o żółtej twarzy, trzymający w ręku kosę. Jest to drugie obok szkieletu, charakterystyczne dla średniowiecza wyobrażenie śmierci. Przybyła do Polikarpa Śmierć oświadcza, że jest wszechwładna, że wobec niej wszyscy ludzie są równi i po każdego kiedyś przybędzie (danse macabre). Ludzie nie powinni przywiązywać się do doczesnego życia, ponieważ jest ono krótkie i w każdej chwili można je utracić. Jednak ten, kto jest dobrym człowiekiem nie musi się bać Śmierci, gdyż otrzyma życie wieczne w raju. Postrachem jest tylko dla grzeszników: przekupnych sędziów, rozpustnych zakonników.
  • "Satyra na leniwych chłopów" - pierwszy zachowany polski utwór satyryczny pochodzący z drugiej polowy XV wieku. Opowiada on o lenistwie chłopów pracujących na polu należącym do pana. Rolnicy wykręcają się od pracy, starają się oszukać pilnującego szlachcica, psują narzędzia, życzą szlachcie samych niepowodzeń. Wiersz przedstawia średniowieczne konflikty społeczne powstające na feudalnej wsi. Ukazuje punkt widzenia szlachty, stąd wnioskujemy, że z tej właśnie warstwy pochodził jego nieznany autor.
  • Wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole" - utwór stanowi próbę zaadaptowania do polskich realiów życia dworskiego zachodnioeuropejskich obyczajów biesiadnych. W pierwszej części wiersza autor krytykuje niekulturalne zachowanie się podczas uczt: dbanie wyłącznie o soja wygodę, obżarstwo, nieprzestrzeganie zasad higieny. Przeciwstawia mu postępowanie oparte na dobrych obyczajach: zasady zajmowania miejsc przy stole zgodnie ze stanem i urodzeniem, reguły zachowania się podczas posiłku, sposób prowadzenia dwornej rozmowy. Część druga utworu to nawołanie do dworskiego kultu kobiety, przejawiającego się przez usługiwanie jej przy stole. Jednak kobiety również powinny przestrzegać zasad zachowania się właściwych ich płci: być skromne, delikatne, dawać dobry przykład mężczyznom. Wiersz "O zachowaniu się przy stole" jest ciekawym świadectwem polskiej średniowiecznej obyczajowości dworskiej.
  • "Pieśń o Rolandzie" - przykład chanson de geste, francuski epos średniowieczny. Tytułowy bohater jest siostrzeńcem i żołnierzem cesarza Karola Wielkiego, ideałem średniowiecznego rycerza. Cesarz ze swoim wojskiem podbija zajętą przez muzułmanów Hiszpanię jednak nie udaje mu się zdobyć rządzonej przez Marsyla Saragossy. Ten zwraca się do Karola z prośbą, aby odstąpił od Saragossy, a on w zamian za to nawróci się na wiarę chrześcijańską. Cesarz wysyła ojczyma Rolanda, Ganelona, w celu uzgodnienia warunków pokoju. Jednak Ganelon okazuje się zdrajcą i namawia Marsyla, aby zabił jego pasierba, gdyż to osłabi znacznie siły wojskowe Karola. Ustalają, że Saraceni napadną na tylną straż cesarskich wojsk, której dowódcą jest Roland. Marsyl atakuje francuskie oddziały. Roland nie chce wezwać pomocy cesarza, zaczyna walczyć sam ze swoim odziałem. Jest honorowy, boi się, że wzywając pomoc okaże się tchórzem. Gdy jednak widzi, że nie ma szans, decyduje poprosić o wsparcie. Saraceni na odgłos przybywających wojsk Karola uciekają. Roland jednak ginie. Cesarz mści się za śmierć ukochanego siostrzeńca i dobywa Saragossę. Marsyl ginie. Ganelon zostaje osądzony i przyznaje się do zdrady.
  • "Dzieje Tristana i Izoldy" - średniowieczny romans rycerski. Król Kornwalii, Marek, wysłał swego krewnego Tristana do Irlandii, żeby przywiózł mu jego przyszłą żonę, piękną Izoldę. Tristan wypełnia polecenie, jednak podczas podróży spotyka jego i Izoldę nieszczęście. Przez przypadek służąca podaje im eliksir miłości, przeznaczony dla Izoldy i Marka, nie Tristana. Od tej chwili przyszłą królową łączy z królewskim wasalem wielka, niemożliwa do przezwyciężenia miłość. Uczucie to było tak silne, że Izolda nie była w stanie dochować przysięgi wierności małżeńskiej Izoldy a Tristan lojalności wobec swego pana. Spotykali się w nocy, potajemnie. Jednak król odkrył ich związek. Cierpienie z powodu zdrady władcy i męża doprowadziło kochanków do śmierci. Marek pochował ich w dwóch grobowcach, z których wyrosły krzewy splatające się gałęziami, mimo, że wciąż je wycinano.
  • "Kwiatki świętego Franciszka" - jest to anonimowy zbiór opowieści o życiu świętego Franciszka, napisany po włosku, powstały na przełomie XIII i XIV wieku. Święty Franciszek był jedną z najbardziej niezwykłych postaci średniowiecza. Pochodził z bogatej, kupieckiej rodziny. W młodości używał życia, później jednak przeżył nawrócenie i rozdał wszystkie swe bogactwa. nie miały dla niego żadnego znaczenia. Drogę do osiągnięcia zbawienia i świętości upatrywał w miłosierdziu i ubóstwie. Życiorys tego świętego obfituje w cuda i nadprzyrodzone zdarzenia będące wynikiem boskiej interwencji. Franciszek potrafił rozmawiać ze zwierzętami, a te go rozumiały i słuchały, np. oswoił wilka i namówił go, by nie czynił nikomu krzywdy. Kochał wszystkie boże stworzenia. Chodził po świecie, głosił kazania o wspaniałości i pięknie świata stworzonego przez dobrego, kochającego Boga. Pomagał chorym i cierpiącym.
  • "Legenda o świętym Aleksym" - wierszowany utwór opowiadający losy najbardziej znanego średniowiecznego ascety - Aleksego. Wywodził się on ze znakomitego, książęcego rodu. Miał żonę i wielkie bogactwa. Postanowił jednak zrezygnować z uroków życia doczesnego. Pozostawił swą żonę, rozdał majątek i stał się żebrakiem żyjącym z jałmużny. Spędzał czas na modlitwie i medytacji. Nie chciał być rozpoznany przez ludzi, pragnął, by go uważano za zwykłego włóczęgę. Pewnego dnia w jednym z kościołów Matka Boska zstąpiła ze świętego obrazu i poprosiła klucznika, aby wpuścił Aleksego do środka świątyni. Kiedy pobożność ascety wzbudzała zainteresowanie otoczenia, odchodził do innego miasta aż powrócił do Rzymu. Tam nikt go nie rozpoznał. Żył w umartwieniu, poświęcając się modlitwie przez 16 lat. Gdy poczuł, że jego życie dobiega końca, napisał list opowiadający o jego życiu. Po śmierci Aleksego zaczęły się dziać różne cuda. Dzwony w kościołach zaczęły same bić. Powód tego niezwykłego zjawiska wskazało dziecko - symbol niewinności. Zaprowadziło ludzi do ciała umarłego Aleksego. Nikt nie mógł wyjąć kartki z jego ręki, aż wreszcie udało się to jego żonie - wtedy się dowiedzieli wszyscy kim był.
  • Średniowieczne wzorce osobowe

Dobry władca

Idealny władca - to boży wybraniec, obrońca wiary chrześcijańskiej, dzielny, odważny rycerz, mądry, dobry, dbający o poddanych, sprawiedliwy władca, hojny, troszczący się o Kościół. Idealny średniowieczny władca powinien posiadać też cechy nadprzyrodzone: urodzić się w niezwykłych okolicznościach, mieć cudowne wizje, sny, w których Bóg objawia mu swą wolę. Z jego osoby musi emanować siła, godność, dostojeństwo, a zarazem dobroć. Takim władcą był Karol Wielki z "Pieśni o Roladzie". Polskim przykładem idealnego króla jest Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty z "Kroniki Galla Anonima".

Idealny rycerz - przykładem jest tytułowy bohater "Pieśni o Roladzie". Doskonały rycerz średniowieczny pochodzi ze świetnego rodu, ma nadludzką siłę i niezwykłą urodę. Znakomicie włada bronią, w każdej chwili jest gotowy do walki z każdym przeciwnikiem. Jest honorowy, nie atakuje przeciwnika z zaskoczenia, nie ucieka się do podstępów, pamięta o swoich dobroczyńcach, ale też mści się na wrogach, nie pozwala nikomu znieważyć siebie, swojego króla, ojczyzny i wiary. Idealny rycerz dotrzymuje danego słowa i jest do śmierci wierny najwyższym swoim ideałom: chrześcijaństwu, ojczyźnie i władcy.

Idealny święty - najbardziej charakterystyczny dla średniowiecza jest typ świętego - ascety. Przykładem jest bohater "Legendy o świętym Aleksym". Asceta umartwiał duszę i ciało aby odpokutować ze grzech i osiągnąć zbawienie. Musiał opanować swe ludzkie namiętności i żądze ciała, by móc dojść do duchowej doskonałości. Modlitwa i medytacja miały doprowadzić go do nawiązania bezpośredniego kontaktu z Bogiem. Średniowieczni asceci zadawali cierpienie swemu ciału, żyli w odosobnieniu (pustelnicy, np., św. Szymon Słupnik), znosili pokornie pogardę otoczenia. Uważali, że dobra materialne i przyjemności cielesne utrudniają człowiekowi osiągnięcie zbawienia duszy.

  • Najdawniejsze zabytki języka polskiego

1. GEOGRAF BAWARSKI - łaciński tekst pochodzący z IX wieku, opis średniowiecznej Europy, zawiera nazwy plemion zamieszkujących obszary należące dziś do państwa polskiego (np. Opolanie, Goplanie)

2. DAGOME IUDEX - spisany w języku łacińskim dokument, w którym Mieszko I powierza państwo polskie opiece papieża (pochodzi z 990rok). Zawiera polskie nazwy geograficzne: Kraków, Gniezno, Odra

3. BULLA GNIEŹNIEŃSKA - (tzw. "Złota bulla języka polskiego) - jest to rejestr dóbr należących do arcybiskupa gnieźnieńskiego, napisana w XII wieku. W dokumencie zawartych jest 410 polskich słów.

4. KSIĘGA HENRYKOWSKA - pochodząca z XIII wieku kronika klasztoru cystersów w Henrykowie. Zawiera pierwsze zdanie w języku polskim, brzmiące: "daj , ać ja pobruszę, a ty poczywaj"

5. KRONIKA THIETMARA - łacińskie dzieło, którego autorem jest biskup marseburski Thietmar. Zawiera polskie nazwy, takie jak: Odra, Wrocław, Ślężanie, Dziadoszycy oraz imię Bolesława Chrobrego. Dzieło opisuje walki tego króla z Niemcami.

6. BOGURODZICA - pochodzi z XIII wieku, spisana na początku XV wieku, pierwszy polski tekst

7. KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE - pochodzą z XIV wieku, zawiera 95 kazań łacińskich i 10 polskich.

8. KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE - zbiór XV-wiecznych kazań, do dziś zachowało się 6 kazań, jednak tylko jedno w całości.

9. PSAŁTERZ FLORIAŃSKI - XIV-wieczny zbiór psalmów w 3 językach: łacińskim, niemieckim i polskim

10. BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII - sporządzony w XV wieku na prośbę żony Władysława Jagiełły

przekład Starego Testamentu

11. O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE

12. SATYRA NA LENIWYCH CHŁOPÓW

13. ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ

14. LEGENDA O ŚW. ALEKSYM

15. ŻALE MATKI BOSKIEJ POD KRZYŻEM

  • "Bogurodzica" - jest najstarszą polską pieśnią religijną. Najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407r., jednak czas jaj powstania nie jest pewny. Najczęściej podawana data powstania pieśni to pierwsza połowa XIII wieku. W pierwszej strofie podmiot zbiorowy, symbolizujący wspólnotę wszystkich ludzi wierzących, zwraca się do Matki Bożej, by wstawiała się u swego Syna za jego wiernymi. Druga strofa zawiera bezpośrednią prośbę skierowaną do "Bożyca" - Syna Bożego (Chrystusa), aby za wstawiennictwem Jana Chrzciciela darował wiernym szczęśliwe życie na ziemi ("zbożny pobyt") i zbawienie po śmierci ("rajski przebyt"). Obie strofy kończy refren będący wezwaniem do Boga "Kyrie elejson" - czyli "Panie zmiłuj się".

Pieśń zbudowana jest bardzo kunsztownie, odznacza się wysokim poziomem artyzmu. Rymy stosowane w pieśni są wewnętrzne i końcowe, cechuje je powtarzalność formy gramatycznej. Napisana jest średniowiecznym wierszem zdaniowo-rymowym, każdy wers zawiera jedno zdanie lub jednorodny jego człon. "Bogurodzica" to zabytek języka staropolskiego, obecne są w nim liczne archaizmy:

- leksykalne: "Bogurodzica" zamiast "matka Boga", "Bożyc" zamiast "Syn Boży", "jąż" zamiast "którą" "dziela" zamiast "dla"

- fleksyjne: "Bogurodzica Dziewica" zamiast "Bogurodzico Dziewico" - mianownik występujący w funkcji wołacza, dwie formy liczby pojedynczej trybu rozkazującego: starsze "spuści" "zyszczy" i nowsze "słysz", "napełń"

- fonetyczne: alternacje (wymiany) samogłosek: "Krzciciela" zamiast "Chrzciciela", "sławiena" zamiast "sławiona"

- składniowe: narzędnik zamiast wyrażenia przyimkowego: "Bogiem sławiena" zamiast "sławiona przez Boga".

- słowotwórcze: "bożyc" zamiast "Boży Syn"

"Bogurodzica" jest pierwszą pieśnią Maryjną, a także pierwszym polskim hymnem narodowym. Była pieśnią bojową rycerstwa. Jan Długosz twierdził, że śpiewano ją przed bitwą pod Grunwaldem.