W roku 1648 wybuchło na Ukrainie powstanie nazywane w dziejach polskich powstaniem Chmielnickiego. Przyczyniło się ono nie tylko do dalszej dysfunkcji XVII-wiecznego państwa polskiego, tak na arenie europejskiej, jak i wewnętrznej, ale także spowodowało kolejny etap wojen toczących się pomiędzy Rzeczpospolitą oraz Rosją, eskalując wzajemną niechęć, a nawet nienawiść do siebie, obu narodowości.
Zastanówmy się zatem nad przyczynami wybuchu powstania Chmielnickiego.
Otóż, pierwsza przyczyna sporu kryła się w aspekcie narodowościowym. Tak bowiem oto, Kozacy jako ludność zamieszkująca ziemie Ukrainy Naddnieprzańskiej, stanowili swoisty konglomerat narodowości oraz grup zawodowych. Byli wśród nich Ukraińcy, zbiegli polscy i rosyjscy chłopi, a nawet zubożali mieszczanie i szlachta. Zamieszkując terytoria naddnieprzańskie i czując się zagrożonymi ze strony tatarskiej, Kozacy postanowili zorganizować się na kształt militarny, tworząc strukturę wojskową, dowodzoną przez atamanów, rezydujących na Siczy Zaporoskiej. Przez cały czas istnienia Kozaczyzny, jej mieszkańcy pałali się uprawą roli, połowem ryb, ale także rozbojami oraz organizowaniem akcji zbrojnych na obszary tureckie oraz tatarskie.
Spory na tle narodowościowym zaczęły dawać o sobie znać, wraz z pojawieniem się na ziemiach ukraińskich polskiej magnaterii. Magnaci tworząc swoje majątki, traktowali ludność kozacką jako ludność tzw. drugiej kategorii, chcąc uczynić z niej zależnych chłopów pańszczyźnianych.
Kolejnym powodem wybuchu powstania był tzw. rejestr kozacki. Pierwsze rejestry kozackie tworzyli królowie Zygmunt August oraz Stefan Batory. Chcąc wykorzystać potencjał wojskowy tkwiący w Kozakach, spisywali oni wykazy mieszkańców Ukrainy, będących na królewskim żołdzie, oraz mających obowiązek obrony granic Rzeczpospolitej. Rejestr obejmował około 500 Kozaków, będąc symbolem wolności oraz prestiżu wewnątrz kozackiej grupy narodowościowej. Nic więc dziwnego, że Kozacy zabiegali o znalezienie się na wykazie, oraz konsekwentnie postulowali jego poszerzenie.
Zwiększenie rejestru miało nastąpić w związku z planowaną wyprawą króla Władysława IV Wazy przeciwko Turkom. Niestety, sejm odrzucił możliwość zorganizowania wojny, a tym samym zablokował możliwość rozszerzenia wykazu kozackiego. Mieszkańcy Ukrainy poczuli się nie tylko zawiedzeni, ale także oszukani oraz zdradzeni przez Polaków.
Za trzecią przesłankę towarzyszącą wywołaniu powstania Chmielnickiego, należy uznać względy religijne dzielące Polaków oraz Kozaków. Ci ostatni, byli w większości wyznania prawosławnego, podczas gdy wśród Polaków dominującym wyznaniem był katolicyzm. Od roku 1596, a więc od unii brzeskiej, Polacy niezwykle konsekwentnie (oraz co należy przyznać mało skutecznie) starali się nakłonić mieszkańców Dzikich Pól oraz terenów ukraińskich, do przejścia na wyznanie unickie.
Nastrojom powstańczym sprzed roku 1648 towarzyszyła także pamięć o wcześniejszych antypolskich wystąpieniach zbrojnych mających miejsce na Ukrainie. I tak, w latach 1591-1593, powstańcy dowodzeni przez Krzysztofa Kosińskiego domagali się uregulowania zaległego żołdu oraz poszerzenia wykazu kozackiego. Rebelia zakończyła się fiaskiem, a ich uczestników poskromiły prywatne oddziały polskiej magnaterii. Kolejny bunt wszczął w roku 1594 Semen Nalewajka, pokonany w roku 1599 przez Stanisława Żółkiewskiego. Po sukcesie powstania Tarasa Federowicza (1630-1637) oraz po podniesieniu rejestru do 8 tysięcy Kozaków, rebelia Pawła Pawluka, przyczyniła się do zmniejszenia wykazu o 3 tysiące Kozaków.
Bezpośrednim powodem wybuchu powstania roku 1648, była nienawiść żywiona przez Bohdana Chmielnickiego, pisarza wojsk Zaporoża, do podstarościego Czehrynia, który zagarnął majątek Kozaka, oraz pozbawił życia jego syna.
Powstanie Chmielnickiego miało więc okazać się nie tyle buntem krnąbrnych Kozaków, ile konfrontacją o narodową wolność Ukrainy.
