BUNT

Motyw buntu w literaturze

Bunt w literaturze to świadomy akt sprzeciwu wobec rzeczywistości – może dotyczyć Boga, losu, społeczeństwa, tradycji, władzy lub własnej kondycji egzystencjalnej. Jego źródłem są często cierpienie, niesprawiedliwość, niemożność pogodzenia się z narzuconym porządkiem lub pragnienie wolności i prawdy. Buntownicy w literaturze bywają bohaterami tragicznymi, męczennikami, rewolucjonistami, wizjonerami albo samotnikami. Różne epoki inaczej go wartościowały: raz jako grzech, raz jako heroizm, raz jako szaleństwo.

Antyk – motyw buntu jako sprzeciw wobec losu i władzy boskiej

W kulturze antycznej, opartej na kulcie losu (fatum), bunt oznaczał przekroczenie granic, próbę naruszenia ustalonego porządku, co nieuchronnie prowadziło do klęski – ale też otwierało pytania o sens cierpienia i wolność człowieka.

W „Antygonie” Sofoklesa tytułowa bohaterka buntuje się przeciw prawu państwowemu, chcąc pochować brata zgodnie z prawami boskimi. Jej sprzeciw jest etyczny i duchowy, a jej śmierć – ofiara w imię wyższych racji.

W mitologii Prometeusz wykracza przeciw bogom, przynosząc ludziom ogień – to bunt twórczy i altruistyczny, ale okupiony wieczystą karą. Postać Prometeusza stała się archetypem buntownika–dobroczyńcy ludzkości. Ikar z mitu o Dedalu i Ikarze buntuje się wobec zaleceniu ojca, wzbija się ku górze i ponosi tego konsekwencje, wpada do morza po tym, jak roztopił mu się wosk.

Biblia – bunt jako grzech, ale i droga poznania

W biblijnej wizji świata bunt przeciw Bogu zazwyczaj prowadzi do upadku, ale jest też momentem decydującym o wolności i świadomości człowieka.

W Księdze Rodzaju Adam i Ewa łamią zakaz Boga, sięgając po owoc z drzewa poznania – to pierwszy bunt w historii ludzkości, który skutkuje wygnaniem z raju, ale też początkiem ludzkiej historii i samodzielności.

W historii Szatana (Lucyfera), buntownika z „Księgi Hioba” i apokryfów, pojawia się figura odwiecznego przeciwnika Boga – zbuntowanego anioła, który wybiera samotność i cierpienie zamiast posłuszeństwa. Z tego też powodu szatan często będzie patronował lub towarzyszył literackim buntownikom.

Średniowiecze – bunt jako grzech i zagrożenie duchowe

W literaturze średniowiecznej bunt najczęściej ukazywany jest jako sprzeciw wobec Boga i hierarchii – a więc grzech, który prowadzi do potępienia.

W „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” bunt ludzi wobec porządku moralnego i duchowego (np. zepsuci duchowni, pyszni władcy) kończy się przestrogą i zapowiedzią kary, jaką jest śmierć i sąd ostateczny.

W hagiografiach i pieśniach religijnych buntownicy (np. heretycy, poganie, grzesznicy) są naśladowcami Szatana, a pokora i posłuszeństwo stanowią ideał duchowy.

Renesans – motyw buntu jako poszukiwania sensu i godności

W renesansie pojawia się ambiwalentna postawa wobec buntu – człowiek staje się centrum świata i zaczyna zadawać pytania o sens cierpienia, zła i wolnej woli.

W „Hamlecie” Szekspira Hamlet buntuje się przeciwko światu pełnemu kłamstwa i zepsucia – jego bunt ma charakter intelektualny i egzystencjalny, a zarazem osobisty i moralny.

W „Trenach” Kochanowskiego pojawia się moment wewnętrznego buntu poety wobec Boga i filozofii – rozpad dotychczasowego systemu wartości staje się punktem wyjścia do nowej duchowej postawy.

W traktacie Andrzej Frycza Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej” bunt nie przybiera formy gwałtownego sprzeciwu, lecz jest racjonalnym, humanistycznym sprzeciwem wobec niesprawiedliwości społecznej i prawnej. Autor odważnie krytykuje nierówność stanową, nadużycia szlachty i Kościoła, niesprawiedliwość sądów oraz brak edukacji dla wszystkich obywateli. Proponując reformy ustrojowe i moralne, występuje w imię dobra wspólnego, a jego stanowisko można odczytać jako bunt intelektualny wobec zastanego porządku, zakorzeniony w idei rozumu, cnoty obywatelskiej i odpowiedzialności władzy.

Barok – bunt rozdartym krzykiem duszy

Barok ukazuje człowieka rozdartego między ciałem a duszą, grzechem a zbawieniem. Bunt staje się wewnętrzną walką, często rozgrywaną w dramatycznym napięciu.

W poezji Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego bunt nie ma formy zewnętrznego protestu, ale jest refleksją nad marnością życia, ulotnością namiętności i nieuchronnością śmierci – czyli niemym buntem wobec przemijania.

W „Etyce” Barucha Spinozy motyw buntu pojawia się na poziomie metafizycznym i psychologicznym – nie jako sprzeciw wobec instytucji czy Boga, ale jako próba uwolnienia się od iluzji, afektów i niewiedzy, które zniewalają ludzkiego ducha. Spinoza ukazuje, że człowiek nie powinien działać pod wpływem namiętności, lecz dążyć do poznania konieczności i podporządkowania się rozumnemu porządkowi natury (Boga). Taki akt rozumienia i afirmacji bytu jest zarazem formą wewnętrznego wyzwolenia, czyli buntu przeciw niewoli emocjonalnej, ignorancji i fałszywej moralności. Dla Spinozy prawdziwa wolność nie polega na sprzeciwie, lecz na zgodzie z rozumem i koniecznością istnienia – jego filozofia ukazuje bunt jako proces samopoznania i duchowej emancypacji, a nie zewnętrznego działania.

Oświecenie – motyw buntu racjonalnego i reformatorskiego

W oświeceniu bunt przyjmuje postać walki o wolność, rozum, tolerancję i prawa jednostki – nie jest irracjonalny, lecz uzasadniony i konstruktywny.

W „Kandydzie” Woltera bohater w końcu odrzuca filozofię Panglossa, a jego decyzja „uprawiajmy nasz ogródek” to gest buntu przeciwko bierności i fałszywej filozofii – bunt cichy, ale stanowczy.

W tekstach publicystycznych i satyrycznych, np. u Ignacego Krasickiego, pojawia się bunt wobec głupoty, ciemnoty, nierówności społecznych, często wyrażony ironią i dydaktyzmem.

Romantyzm – motyw buntu metafizycznego, narodowego, jednostkowego

Romantyzm nadaje buntowi najbardziej wyrazistą, heroiczną i tragiczną formę – bohater staje się samotnikiem, prorokiem, mesjaszem lub szaleńcem, który walczy z Bogiem, światem i sobą.

W „Giaurze” George’a Byrona bunt przybiera formę wewnętrznej, samotnej walki z losem, Bogiem i samym sobą – bohater nie godzi się na śmierć ukochanej, zemstę traktuje jako obowiązek, a ostatecznie odrzuca religię i porządek moralny. Jego bunt jest romantyczny, destrukcyjny i absolutny – nie prowadzi do odkupienia, lecz do duchowej pustki i egzystencjalnego rozdarcia. Giaur to postać, która świadomie wybiera cierpienie i odrzuca pocieszenie, pozostając buntownikiem aż do śmierci.

W „Dziadach cz. III” Adama Mickiewicza Konrad rzuca Bogu wyzwanie w Wielkiej Improwizacji – to bunt prometejskiego typu, wynikający z cierpienia narodu i przekonania, że poeta może zastąpić Boga.

W „Kordianie” Juliusza Słowackiego bohater buntuje się przeciw biernej ojczyźnie, społeczeństwu i własnej słabości – jego bunt to heroiczna, choć samotna próba ratowania narodu, zakończona porażką.

W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego bunt przybiera formę rewolucji społecznej, która ma obalić dotychczasowy porządek i zaprowadzić nowy, sprawiedliwszy świat. Krasiński ukazuje jednak tę rewolucję jako groźny, destrukcyjny żywioł, w którym głoszone idee tracą sens, a dawni uciskani stają się nowymi tyranami. To bunt skazany na klęskę moralną, bo nie wypływa z autentycznego dobra, lecz z nienawiści i zemsty.

Motyw buntu w pozytywizmie

Pozytywizm odrzuca romantyczne wzorce buntu na rzecz pracy u podstaw, reform, pragmatyzmu i odpowiedzialności. Bunt zostaje ukazany jako niepotrzebne rozedrganie lub emocjonalność bez skutku. W „Lalce” Bolesława Prusa Wokulski nie buntuje się w sposób otwarty, ale przeżywa wewnętrzny kryzys światopoglądowy – jego działania są rozdarciem między romantyzmem a pozytywizmem, rozumem a emocją.

W „Pani Bovary” Gustave’a Flauberta bunt ma charakter wewnętrzny i egzystencjalny – Emma Bovary sprzeciwia się mieszczańskiemu światu, w którym czuje się uwięziona, marząc o wielkiej namiętności, luksusie i romantycznym życiu. Jej pragnienie innego losu prowadzi ją do zdrad, kłamstw i zadłużenia, a ostatecznie do desperackiej śmierci. To bunt przeciw banalności i przeciętności, ale zarazem złudny i tragiczny, bo oparty na wyobrażeniach zaczerpniętych z literatury, nie z życia.

Młoda Polska (modernizm) – motyw buntu egzystencjalnego i artystycznego

Modernizm ukazuje bunt jako postawę twórcy i jednostki osaczonej przez pustkę, mieszczaństwo, normy społeczne i duchową martwotę.

W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego bunt narodowy zostaje sparaliżowany przez niemoc działania i uśpienie zbiorowości – Wernyhora daje szansę, ale bohaterowie nie potrafią jej wykorzystać.

W poezji francuskich symbolistów, a także polskich twórców – Tetmajera i Przybyszewskiego bunt przybiera formę dekadencji, ucieczki, autoironii – to sprzeciw wobec świata bez wartości, często prowadzący do rozpaczy.

XX wiek – bunt przeciw wojnie, totalitaryzmowi, absurdowi

W literaturze XX wieku bunt staje się odpowiedzią na doświadczenie wojny, zagłady, systemów opresyjnych, absurdów egzystencji. Jest często skazany na klęskę, ale konieczny.

W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego bunt Cezarego Baryki ma charakter ideowy i pokoleniowy – to sprzeciw wobec fałszu rewolucji (choć w pierwszej części widać, jak młody chłopak dał się uwieść tej idei), niespełnionych obietnic wolnej Polski (idea szklanych domów) i obojętności elit na krzywdę społeczną. Cezary nie znajduje dla siebie miejsca ani wśród rewolucjonistów, ani wśród ziemiaństwa, dlatego jego bunt ma formę nieustannego poszukiwania sensu i prawdziwej wspólnoty. To bunt wewnętrzny, dojrzewający, pełen rozterek, ale też nadziei na działanie i zmianę.

W „Procesie” Franza Kafki bohater buntuje się przeciw beznadziejnemu systemowi, ale jego bunt jest niemy, nieskuteczny, bezsilny wobec biurokratycznego świata, który nie dopuszcza żadnych reguł.

W „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego więźniowie buntują się przeciw nieludzkiemu systemowi łagru – nawet najmniejsze gesty oporu stają się przejawem zachowania człowieczeństwa.

W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall Marek Edelman mówi o buncie w getcie jako o geście godności i wolności, nawet jeśli był to „bunt na stracenie”.

Potrzebujesz pomocy?

Zadaj pytanie