Oświecenie, nazywane również „wiekiem rozumu”, to epoka, która kładła nacisk na rozwój myśli racjonalnej, empirycznej oraz na postęp naukowy i społeczny. Zawarte w nazwie „światło” symbolizowało rozjaśnienie mroków niewiedzy za sprawą rozumu ludzkiego.
Oświecenie w poszczególnych krajach rozwijało się niejednorodnie, podobnie jak poprzednie epoki, zatem początek i koniec są nieco elastyczne. Przyjmuje się, że w Europie oświecenie znalazło swój początek pod koniec XVII wieku i trwało do końca XVIII wieku. Pierwsze impulsy oświeceniowe pojawiły się w Anglii, gdzie tzw. bezkrwawa rewolucja z 1688 roku przyczyniła się do wzmocnienia pozycji mieszczaństwa i ograniczenia władzy absolutnej monarchii. Symbolicznym początkiem epoki można także uznać wydanie w 1689 roku przez Johna Locke’a „Listów o tolerancji”, które propagowały idee tolerancji religijnej jako fundamentu rozwoju społeczeństwa.
Kresu epoki oświecenia w Europie można szukać w wydarzeniach rewolucji francuskiej (1789-1799), która inspirowana była ideami oświeceniowymi, jak wolność, równość i braterstwo, wprowadziła znaczące zmiany polityczne i społeczne na kontynencie.
Początek polskiego oświecenia przypada na około połowę XVIII wieku. Końca epoki należy z kolei szukać na przełomie XVIII i XIX wieku. Gdyby chcieć wyznaczyć konkretne daty, które symbolicznie wyznaczałyby nadejście do Polski myśli oświeceniowej, można by podać dwie daty. Po pierwsze rok 1740 i założenie Collegium Nobilium w Warszawie, a po drugie wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku. Król, znany z zamiłowania do kultury i sztuki, był mecenasem licznych inicjatyw oświeceniowych, takich jak obiady czwartkowe, na których gromadzili się czołowi intelektualiści tamtych czasów.
Podczas panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego powstały istotne instytucje edukacyjne, jak Komisja Edukacji Narodowej (1773), która była pierwszym ministerstwem edukacji publicznej na świecie. Kolejnym ważnym wydarzeniem była działalność Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, które zajmowało się reformą szkolnictwa.
Data końca polskiego oświecenia nie jest jednoznaczna. Przyjmuje się, że wraz z III rozbiorem Polski w 1795 r. kończy się nie tylko niepodległość Rzeczpospolitej, ale także pewna epoka. Z drugiej strony niektórzy badacze przyjmują, że koniec oświecenia w Polsce przypada na debiut Adama Mickiewicza w 1822 r.
Trzeba pamiętać, że trendy w oświeceniu wyznaczały już nie Włochy, ale Francja. Tu rodziła się charakterystyczna dla tych czasów moda, a zatem typowe gigantyczne peruki, przyklejane pieprzyki i pudrowane na biało twarze. Ludzie oświecenia uwielbiali gry i zabawy, toteż na dworach życie towarzyskie obfitowało w niekończącą się beztroskę. Z ciekawostek, obfite peruki miały kiepski wpływ na higienę oświeceniowych elegantów, toteż wszy były w zasadzie czymś normalnym i powszechnym. Aby sobie z nimi radzić, wkładano we włosy małe pudełeczka wypełnione miodem, które stanowiły nic innego, jak pułapki na insekty. Nienaganny strój dworskich panien i kawalerów przykrywał zatem niejedną wstydliwą historię.
Europejskie oświecenie to także zmiana modelu władzy, który również we Francji widać było najwyraźniej. Właśnie tutaj prym wiódł absolutyzm oświecony i nienaruszalna władza Ludwika XIV. O tym, jak silną władzę trzymał w rękach, świadczą przydomki, które mu nadano: król słońce i stwierdzenie „państwo to ja”. W istocie król stanowił o wszystkim, podczas gdy cały dwór (dodajmy – gigantyczny dwór, jaki stworzył w pałacu w Wersalu) usługiwał mu bez ustanku. Kolejni królowie francuscy nie zrezygnowali z przywilejów. Władza absolutna pozwalała na szybkie podejmowanie decyzji, ale jak pokazała historia, jej finał okazał się — delikatnie mówiąc — przykry. Ludwik XVI zapłacił za nią głową, podczas rewolucji francuskiej, które zresztą zakończyła epokę oświecenia w Europie.
Drugim filarem oświeconej Europy była Anglia, która wyznaczała kierunki gospodarcze i przodowała pod kątem liczby wynalazków. Tu rzeczywiście „wiek rozumu” trafnie określa przemiany, jakie rozgrywały się w tym czasie. Dla Anglii wiek XVIII nie był wcale łatwy. Po chwalebnej (bezkrwawej) rewolucji z 1688 r. ustanowiono nowe prawo, wedle którego król dzielił władzę z parlamentem. W 1707 r. powstało Zjednoczone Królestwo, choć zjednoczone pozostawało jedynie w nazwie, o czym świadczą powstania jakobickie, które zostały ostatecznie rozgromione przez Brytyjczyków pod Culloden w 1746. Ponadto koniec wieku XVIII przyniósł Brytanii klęskę w koloniach w Ameryce, co skutkowało Deklaracją Niepodległości Stanów Zjednoczonych i przyjęciem konstytucji.
Niewątpliwie oświecenie zmieniło nie tylko Europę. Powstanie Stanów Zjednoczonych i uchwalanie konstytucji w Ameryce (1787), Polsce (1791) i Francji (1791) miało ogromny wpływ na dalsze losy Europy. Oświecenie w Europie było epoką, która na zawsze zmieniła sposób myślenia o świecie. Idee racjonalizmu, nauki, postępu i wolności, które dominowały w tym okresie, stały się fundamentem nowoczesnej cywilizacji zachodniej. Zakończenie tej epoki wiąże się z wydarzeniami rewolucji francuskiej, obaleniem absolutyzmu oświeconego i ustanowieniem Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Warto pamiętać, że prawa człowieka były także jednym z kluczowych tematów Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych.
Oświecenie w Polsce to czas stopniowej utraty niepodległości. Ostatni król Stanisław August Poniatowski dbał wprawdzie o rozwój kultury i sztuki, ale jego władza nie tylko w niczym nie przypominała legendarnych rządów francuskich królów, a wręcz była sukcesywnie osłabiana przez rozpuszczoną szlachtę. Król był gorącym orędownikiem idei oświeceniowych i odegrał kluczową rolę w ich promowaniu w Polsce. Stanisław August zainicjował wiele reform, które miały na celu modernizację państwa i wzmocnienie jego pozycji na arenie międzynarodowej.
Jednym z najważniejszych osiągnięć polskiego oświecenia było utworzenie Komisji Edukacji Narodowej (KEN) w 1773 roku, pierwszego na świecie ministerstwa edukacji publicznej. KEN zajmowała się reformą szkolnictwa, wprowadzając nowoczesne metody nauczania i otwierając szkoły, które miały kształcić nowoczesne elity społeczne. Komisja miała na celu przekształcenie systemu edukacji w duchu oświeceniowym, promując rozwój nauk przyrodniczych, matematyki, literatury i języków nowożytnych.
Kształcenie młodych Polaków miało przyczynić się do dalszego rozwoju kraju. Niestety lata rozpasania i sarmackiego przepychu sprawiły, że magnaci nie zamierzali godzić się na zmniejszenia swoich przywilejów. „Liberum veto” było przez nich nadużywane na tyle, że większość sejmików nie była w stanie wprowadzić w życie żadnych zmian. Dbali wówczas o własne korzyści, a nie o interes kraju. Król widział, w czym tkwi problem i próbował go rozwiązać z pomocą reform, zmniejszających władzę magnaterii.
Jednym z kluczowych wydarzeń było uchwalenie drugiej na świecie i pierwszej w Europie Konstytucji 3 maja. Paradoksalnie wydarzenie, które stawiało Polskę w czołówce nowoczesnych ustrojów europejskich, przyczyniło się do upadku kraju.
Magnaci, których prawa ograniczał nowy dokument, postanowili oddać kraj za cenę własnych korzyści, czego owocem była konfederacja targowicka (1792). Rozpoczęła się wówczas wojna polsko-rosyjska (wojna w obronie konstytucji 3 maja) doprowadziła do I rozbioru Polski w 1772 r. Kolejne rozbiory miały miejsce w 1793 i 1795 r., powodując zniknięcie Polski z mapy Europy.
Europejskie oświecenie przyniosło intensywny rozwój myśli filozoficznej, naukowej, literackiej i społecznej. Ruch ten miał swoich wybitnych przedstawicieli, spośród których można wymienić, takie postaci jak:
W Polsce przedstawiciele oświecenia skupiali się wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który był m.in. organizatorem obiadów czwartkowych. Brały w nich udział najważniejsze postacie polskiego oświecenia, takie jak Ignacy Krasicki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz oraz wielu innych wybitnych intelektualistów i artystów. Były to spotkania, które miały na celu integrację elity intelektualnej kraju, a także kształtowanie opinii publicznej poprzez dyskusje i debaty. Mówiąc o przedstawicielach polskiego oświecenia, do najważniejszych postaci należą:
Ludzie oświecenia byli głęboko przekonani, że rozum ludzki jest najważniejszym narzędziem poznania i rozwiązywania problemów. Wierzyli, że poprzez logiczne myślenie i naukowe podejście można zrozumieć świat i poprawić ludzkie życie. Zadawali pytania, analizowali i kwestionowali przyjęte normy. Byli sceptyczni wobec dogmatów religijnych, przesądów i wszelkich form irracjonalności. Wierzyli, że wiedza i postęp nie mają granic, a dialog międzykulturowy może prowadzić do większego zrozumienia i współpracy między narodami. Często podróżowali, studiowali zagraniczne dzieła i dzielili się swoimi doświadczeniami, co wzbogacało ich perspektywę.
Literatura oświecenia stała się narzędziem edukacji, moralizowania oraz promowania wartości epoki. Przejście od barwnej barokowej stylizacji do prostszego, bardziej przejrzystego języka, odzwierciedlało dążenie do jasności i zrozumiałości, które były kluczowymi ideałami oświecenia.
Literatura oświecenia była silnie inspirowana klasycyzmem, który czerpał wzory z antyku, szczególnie z literatury greckiej i rzymskiej. Twórcy starali się naśladować klasyczne ideały harmonii, porządku i proporcji. W literaturze dominowała zasada łączenia funkcji moralizatorskiej z estetyczną. Właśnie dlatego doskonale w tej roli wypadała powieść dydaktyczna. Utwory tego typu stawały się narzędziami edukacyjnymi, które miały za zadanie moralizować i kształtować określone postawy czytelników. Bohaterowie tych powieści często byli wzorami cnót lub dawali przykład, jak uniknąć złych decyzji.
Inną formą literacką, która lubiana była szczególnie wśród intelektualistów epoki oświecenia, był esej, czyli dzieło, które w formie krótkiej i argumentacyjnej wypowiedzi pozwalało podejmować różnorodne tematy, od filozofii po kwestie społeczne i prezentować twórcom swoje poglądy w sposób przystępny i zrozumiały.
Wreszcie jednym z ciekawszych gatunków literackich, które świetnie wpisały się w literaturę oświecenia, były satyry. Autorzy wykorzystywali ją do krytyki wad społecznych, politycznych i obyczajowych. Satyryczne utwory miały na celu nie tylko bawić, ale także naprawiać społeczeństwo poprzez ośmieszanie jego słabości. Był to świetny przykład łączenia przyjemnego z pożytecznym.
Wśród najważniejszych pisarzy oświecenia znaleźli się wspomniani już wcześniej Jean-Jacques Rousseau i Voltaire, a także Denis Diderot, który oprócz redagowania wielkiej encyklopedii, tworzył także powieści eseje i sztuki teatralne, w których promowali wartości racjonalizmu i wolności.
Na uwagę zasługuje także irlandzki pisarz Jonathan Swift — autor „Podróży Guliwera”, które są przykładem powieści satyrycznej, krytykującej zarówno społeczeństwo angielskie, jak i ludzką naturę.
Na gruncie polskim znakomitym twórcą oświeceniowym był Ignacy Krasicki, nazywany „księciem poetów”. Był arcybiskupem gnieźnieńskim, publicystą, satyrykiem i autorem wielu dzieł literackich, które wywarły ogromny wpływ na rozwój literatury polskiej. Krasicki jest najbardziej znany ze swoich bajek, które stały się klasyką literatury polskiej. Jego bajki, takie jak „Ptaszki w klatce”, „Wilk i owce” czy „Szczur i kot”, były krótkimi, zwięzłymi utworami, które często zawierały głębokie przesłania moralne.
Krasicki używał prostego języka, aby przedstawić uniwersalne prawdy o ludzkiej naturze, krytykując wady społeczne w sposób przystępny i zrozumiały dla szerokiego grona odbiorców. Ponadto Krasicki był autorem błyskotliwych satyr, w których krytykował wady i przywary społeczne. Utwory takie jak „Do króla”, „Świat zepsuty” czy „Pijaństwo” były ostrymi, ale jednocześnie dowcipnymi komentarzami na temat ówczesnej rzeczywistości. Krasicki wykorzystywał formę satyry, aby zwrócić uwagę na konieczność reform i zmian społecznych. Krasicki jest także autorem pierwszej polskiej powieści nowożytnej: „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, która jest przykładem oświeceniowej powieści dydaktycznej. Wreszcie Krasicki pisał także poematy heroikomiczne, takie jak „Monachomachia” i „Antymonachomachia”, w których z humorem i ironią krytykował niektóre aspekty życia zakonnego i religijnego.
Kolejnym wybitnym poetą polskiego oświecenia był Franciszek Karpiński, znany przede wszystkim z poezji sentymentalnej. Jego wiersze charakteryzują się prostotą i bliskością do natury. Najbardziej znanych utworów był wiersz „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”, a także sielanka sentymentalna „Laura i Filon”. Karpiński był także autorem pieśni religijnych, takich jak słynna „Kiedy ranne wstają zorze”.
Myśląc o literaturze polskiego oświecenia, nie sposób nie wspomnieć o Julianie Ursynie Niemcewiczu — pisarzu, historyku i publicyście, autorze popularnej komedii politycznej „Powrót posła”, która krytykowała magnaterię i broniła reform Sejmu Czteroletniego. Niemcewicz był również autorem wielu powieści, w tym „Jan z Tęczyna”, które podejmowały tematykę historyczną.
Na uwagę zasługuje także Stanisław Trembecki — poeta, dramaturg i tłumacz, bliski współpracownik Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego poezja i sztuki teatralne były silnie związane z klasycyzmem, a także odzwierciedlały zaangażowanie w sprawy społeczne i polityczne. Zostawił po sobie m.in. bajkę narracyjną „Myszka, kot i kogut”.
Literatura polskiego oświecenia pełna jest także dzieł publicystów. Pierwszym, o którym należy pamiętać, był Hugo Kołłątaj — działacz polityczny, który swoją twórczością wspierał reformy edukacyjne i społeczne. Stworzył Kuźnicę Kołłątajowską (ośrodek patriotyczny), był członkiem Komisji Edukacji Narodowej, współtworzył Konstytucję 3 maja. Jego prace miały na celu kształtowanie nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego. Zbiór został zatytułowany: „Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, O przyszłym sejmie Anonima listów kilka”.
Kolejnym ważnym publicystą był niewątpliwie Stanisław Staszic, znany przede wszystkim jako reformator, uczony, a także autor ważnych prac publicystycznych. Staszic dążył do unowocześnienia Polski i przygotowania jej na wyzwania przyszłości. Jednym z jego najważniejszych dzieł są „Przestrogi dla Polski”, w których podkreślał potrzebę reform edukacyjnych, gospodarczych i społecznych, wskazując na konieczność modernizacji kraju. Dzieło to było swego rodzaju manifestem programowym polskich oświeceniowców, nawołującym do wprowadzenia nowoczesnych rozwiązań w wielu dziedzinach życia społecznego.
Kolejnym twórcą oświeceniowym był Adam Naruszewicz — jezuita, poeta, historyk i jeden z najbliższych współpracowników króla Stanisława Augusta. Jego twórczość poetycka i historyczna miała na celu nie tylko dokumentowanie wydarzeń, ale także ich moralną ocenę i edukację społeczeństwa.
Innym znanym reformatorem szkolnictwa i pisarzem był Stanisław Konarski. Jego traktat polityczny „O skutecznym rad sposobie” miał ogromny wpływ na reformy ustrojowe w Polsce. Konarski pisał także wiersze i utwory dramatyczne, które miały na celu edukację i moralizowanie społeczeństwa.
I na końcu warto wspomnieć o autorze słów do polskiego hymnu narodowego - „Mazurka Dąbrowskiego” Józefie Wybickim. Był to pisarz i publicysta, autor licznych dzieł o tematyce politycznej i społecznej, w których promował idee patriotyzmu i walki o niepodległość.
Jak widać, idee oświecenia w Polsce były skutecznie realizowane przez licznych twórców, którzy widzieli konieczność reform i ważność edukacji na wysokim poziomie. Mieli nadzieję, że dzięki swojej pracy uda im się naprawić, a wreszcie ocalić Rzeczpospolitą. Niestety zwyciężyły interesy magnatów, których historia zapamiętała jako zdrajców Polski.
Sztuka oświecenia była ściśle związana z dominującymi ideami tej epoki, takimi jak racjonalizm, klasycyzm, oraz zainteresowanie starożytnością. Był to czas, kiedy artyści starali się łączyć piękno z funkcjonalnością, a dzieła sztuki miały nie tylko zachwycać, ale także edukować i moralizować. Główne style w sztuce oświecenia to:
- klasycyzm — inspirowany sztuką starożytnej Grecji i Rzymu. Charakteryzował się prostotą, harmonią, symetrią i nawiązaniami do antycznych wzorców. W malarstwie i rzeźbie klasycyzm objawiał się w dążeniu do przedstawiania idealnych form oraz moralizatorskich treści;
- rokoko — popularne w pierwszej połowie XVIII wieku. Cechowało się lekkością, dekoracyjnością i finezją. Był to styl, który dominował w wystroju wnętrz, ogrodach i mniejszych formach architektonicznych. Rokoko było bardziej swobodne niż klasycyzm, z naciskiem na ozdobność i elegancję;
- neoklasycyzm — pod koniec XVIII wieku, wraz z odkryciem ruin Pompejów i Herkulanum, nastąpił powrót do czystej formy klasycznej. W malarstwie i rzeźbie na nowo zaczęto nawiązywać do antycznych wzorców, ale z jeszcze większym rygorem i dokładnością.
Wśród najważniejszych artystów oświecenia trzeba wymienić takich twórców jak:
- Jacques-Louis David — jeden z czołowych malarzy klasycyzmu, znany z takich dzieł jak „Przysięga Horacjuszy” czy „Śmierć Sokratesa”. Jego obrazy charakteryzują się dramatyzmem, idealizacją postaci i jasnym, moralizatorskim przesłaniem;
- Marcello Bacciarelli – tworzył portrety Stanisława Augusta Poniatowskiego, a także malował obrazy historyczne na dworze polskiego króla. Jego prace wpisywały się w nurt klasycyzmu, promując jednocześnie idee oświeceniowe;
- Bernardo Bellotto (Canaletto) – kolejny włoski malarz działający na dworze polskiego króla, znany z dokładnych pejzaży i widoków miast, które miały na celu nie tylko przedstawienie krajobrazu, ale także dokumentację architektury.
Sztuka oświecenia była ściśle związana z dążeniem do edukacji i moralizowania społeczeństwa. Dzieła artystyczne często miały na celu przekazywanie wartości takich jak cnota, obywatelskość i patriotyzm. Była to epoka, w której sztuka służyła zarówno estetycznym, jak i dydaktycznym celom, wpisując się w ogólne dążenie oświecenia do postępu i oświecenia umysłów.
Filozofia oświecenia charakteryzowała się dążeniem do racjonalnego myślenia, krytycznego podejścia do tradycji i autorytetów oraz poszukiwania uniwersalnych zasad rządzących światem i społeczeństwem. Człowiek znów stanął w centrum zainteresowania, a krytyka kościoła doprowadziła także do powstania nowych idei filozoficznych. W filozofii oświecenia pojawiło się kilka kluczowych nurtów, które kształtowały myśl europejską i polską:
- racjonalizm powstał w zasadzie w baroku, ale rozwijał się w epoce oświecenia. Zakładał, że ludzki rozum jest najważniejszym źródłem wiedzy i poznania. Wierzono, że prawdę można odkryć przez logiczne myślenie i dedukcję, bez konieczności odwoływania się do doświadczeń zmysłowych. Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz („myślę, więc jestem”). Jego filozofia miała ogromny wpływ na dalszy rozwój myśli oświeceniowej w Europie;
- empiryzm był kolejnym nurtem zrodzonym przez filozofię baroku, a rozwijaną w dobie oświecenia. Empiryzm kładł nacisk na doświadczenie jako podstawowe źródło wiedzy. Empiryści uważali, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczeń zmysłowych, a nie z wrodzonych idei czy rozumowania. Twórcą tej filozofii był John Locke, twierdząc, że ludzki umysł jest na początku „czystą kartą”, na której doświadczenie zapisuje wiedzę. David Hume rozwijał ten nurt, badając, jak zmysły i doświadczenie kształtują ludzką wiedzę o świecie;
- racjonalizm i empiryzm próbował połączyć jeden z najważniejszych filozofów oświecenia – Immanuel Kant, uważany jest za twórcę filozofii krytycznej. W swoim najważniejszym dziele „Krytyce czystego rozumu” (1781), Kant podjął próbę zrozumienia, jak człowiek poznaje rzeczywistość. Wprowadził pojęcie „a priori", czyli wiedzy, która nie pochodzi z doświadczenia, ale jest niezbędna do zrozumienia doświadczeń. Kant twierdził, że umysł ludzki narzuca pewne kategorie na doświadczenie, co oznacza, że poznajemy świat nie takim, jakim jest sam w sobie, ale takim, jakim jawi się naszym zmysłom.
- deizm to nurt filozoficzny, który zakłada istnienie Boga jako stwórcy świata, ale jednocześnie odrzuca jego bezpośrednią ingerencję w sprawy ludzkie. Deizm promował ideę, że świat działa zgodnie z naturalnymi prawami, które można odkrywać i rozumieć za pomocą nauki. Nurt był popularny wśród wielu myślicieli oświeceniowych, takich jak Wolter (Voltaire) i Thomas Jefferson, którzy wierzyli w Boga jako pierwszego przyczynę, ale nie w cudowne interwencje w bieżące wydarzenia.
- ateizm to pogląd filozoficzny, który neguje istnienie Boga lub bogów. W epoce oświecenia ateizm zyskał na znaczeniu jako wynik rosnącego wpływu racjonalizmu i nauki. Filozofowie ateistyczni odrzucali religię jako irracjonalną i opierali swoje przekonania na rozumie i dowodach empirycznych. Wśród najbardziej znanych ateistów tej epoki znajduje się Paul-Henri Thiry d’Holbach, autor dzieła „System przyrody”, w którym przedstawiał świat jako rządzony przez prawa natury, bez potrzeby odwoływania się do Boga. Wywołał tym dziełem zresztą istną burzę wśród myślicieli oświecenia;
- teizm to pogląd filozoficzny, który zakłada istnienie Boga jako stwórcy świata, który ingeruje w jego działanie i jest źródłem moralności. W oświeceniu teizm był popularny wśród tych, którzy, mimo rozwoju nauki i krytycyzmu wobec Kościoła, wciąż wierzyli w Boga jako byt transcendentny i wszechmocny. Jean-Jacques Rousseau był jednym z tych myślicieli, którzy mimo krytyki instytucji kościelnych, zachowali wiarę w Boga jako źródło moralności i harmonii w świecie;
- materializm zakładał, że rzeczywistość składa się wyłącznie z materii, a wszelkie zjawiska, w tym myśli i emocje, mają swoje podstawy fizyczne. Materialiści odrzucali istnienie niematerialnych dusz czy bytów duchowych. Julien Offray de La Mettrie był jednym z czołowych materialistów, twórcą dzieła „Człowiek-maszyna”, w którym przedstawiał człowieka jako skomplikowaną, ale fizycznie determinowaną maszynę;
- naturalizm, reprezentowany przez filozofa, którego myśl bliższa była już kolejnej epoce. Jean-Jacques Rousseau był związany z naturalizmem oraz romantyzmem, które kontrastowały z dominującym w oświeceniu racjonalizmem. Jego filozofia kładła nacisk na powrót do natury, krytykowała cywilizację za jej wpływ na moralny upadek człowieka, i promowała idee, które później stały się fundamentem romantyzmu.
Rousseau wierzył w pierwotną dobroć człowieka i w to, że społeczeństwo zepsuło tę naturalną cnotę. Jego poglądy na umowę społeczną i wolę powszechną miały również duży wpływ na rozwój teorii politycznej. W swoim dziele „Umowa społeczna” Rousseau twierdził, że ludzie w stanie natury żyli w szczęściu i równości, ale społeczeństwo wprowadziło nierówności i konflikty. Aby to naprawić, proponował zawarcie umowy społecznej, w której wszyscy obywatele zrzekają się części swojej wolności na rzecz wspólnoty, tworząc państwo rządzone przez „wolę powszechną”.
Filozofia oświeceniowa w Polsce miała specyficzny charakter, związany z dążeniem do reform politycznych i społecznych, które miały na celu ocalenie kraju przed upadkiem. Wśród najważniejszych myślicieli epoki należy wskazać Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja.
Architektura oświecenia odzwierciedlała idee racjonalizmu, symetrii i prostoty, charakterystyczne dla tej epoki. Głównym stylem architektonicznym tego okresu był klasycyzm, który nawiązywał do wzorców antycznych, szczególnie do architektury starożytnej Grecji i Rzymu. W dużym stopniu powodem klasycznych inspiracji były odkrycia archeologiczne, które pozwalały na nowo obserwować dawny styl. W architekturze oświeceniowej dominowały harmonijne proporcje, czystość form oraz zastosowanie kolumnad, tympanonów i kopuł.
Głównym nurtem był wobec tego klasycyzm. Styl nawiązywał do antycznych wzorców, kładąc nacisk na symetrię, proporcje i harmonię. Klasycyzm starał się odzwierciedlać ideały piękna i porządku. Warto także wspomnieć o stylu palladiańskim, będącym odmianą klasycyzmu, inspirowaną twórczością włoskiego architekta Andrea Palladia. Charakteryzowała się prostotą, elegancją i zastosowaniem klasycznych elementów, takich jak portyki czy loggie.
Przykłady budowli klasycystycznych:
W epoce oświecenia dokonano wielu znaczących wynalazków, które miały ogromny wpływ na rozwój nauki i technologii. Oto niektóre z najważniejszych wynalazków i ich twórców (to tylko niewielka część wynalazków oświecenia):
- maszyna parowa — James Watt udoskonalił maszynę parową, co przyczyniło się do rewolucji przemysłowej. Jego wynalazek stał się podstawą dla wielu innych maszyn przemysłowych, znacząco przyspieszając procesy produkcyjne w fabrykach;
- balon na gorące powietrze — Bracia Montgolfier (Joseph-Michel i Jacques-Étienne) w 1783 roku zademonstrowali pierwszy udany lot balonem na gorące powietrze, co zapoczątkowało erę lotnictwa;
- piorunochron — wynaleziony przez Benjamina Franklina. Piorunochron stał się kluczowym wynalazkiem w dziedzinie bezpieczeństwa budynków, chroniąc je przed pożarami spowodowanymi przez uderzenia piorunów;
- fortepian — Bartolomeo di Francesco Cristofori wykorzystał młoteczki uderzające w struny, dzięki czemu muzyk miał wpływ na głośność dźwięku, której brakowało podczas gry na klawesynie;
- termometr rtęciowy został stworzony w 1724 r. przez Gabriela Fahrenheita;
- krosno elektryczne zbudował Edmund Cartwright w 1785 r.;
- oświetlenie gazowe (1792; William Murdoch),
- szczepionka na ospę, czyli rewolucyjne odkrycie, które uratowało życie milionom osób. Twórcą był Edward Jenner w 1796 r.;
- bateria, bez której dziś trudno wyobrazić sobie życie, to kolejny wynalazek, który zmienił świat w 1799 r. za sprawą Alessandro Volta.
Potrzebujesz pomocy?
Już uciekasz?
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
