Epoka baroku zaczęła się w Europie od końca XVI wieku i trwała do połowy XVIII wieku, ale pełny styl barokowy i rozkwit epoki miał miejsce przede wszystkim w XVII w. Tradycyjnie przyjmuje się, że jego początek datuje się na około 1600 rok, a zakończenie na 1750 rok, co symbolicznie zamyka śmierć Jana Sebastiana Bacha.
Oczywiście ramy czasowe należy traktować umownie i na przełomie kończącego się już renesansu i rozpoczynającego się baroku tworzyło wielu twórców, których nie sposób dopasować do sztywnych ram czasowych epok literackich. W Polsce barok rozpoczął się nieco później niż w Europie Zachodniej, około 1620 r. i trwał do końca XVIII wieku. Nazwa epoki i słowo "barok" pochodzi od portugalskiego słowa „barocco” lub hiszpańskiego „baruecco”, co oznacza perłę o nieregularnym kształcie. W istocie taki właśnie niejednoznaczny i niejednorodny był właśnie nowy styl sztuki europejskiej.
Monumentalność, przepych i rozpasana forma — to słowa, które doskonale opisują barokowy styl. Sztuka okresu baroku w Europie cechowała się bowiem bogatymi dekoracjami, złoceniami, dynamicznymi formami i dramatycznymi efektami. W zabytkach barokowych dominowały kontrasty, ruch i dynamika. Wszystko aż kipiało bogactwem.
Z drugiej strony barok był silnie związany z kontrreformacją, co znalazło odbicie w intensywnej ekspresji religijnej w sztuce. Dzieła miały na celu wzmacnianie wiary i emocjonalne oddziaływanie na wiernych. Nie ma tu jednak franciszkańskiej pokory. Barokowe aniołki też są nie byle jakie, tylko pulchne i otoczone złotem, a rozpasana forma widoczna jest na każdym kroku.
Sztuka epoki baroku obejmowała różne dziedziny, w tym architekturę, malarstwo, rzeźbę barokową, muzykę i literaturę. W architekturze dominowały kościoły i pałace o skomplikowanych planach oraz bogato zdobionych fasadach. Bogactwo znów widać było na pierwszym miejscu.
Architektura i sztuka okresu baroku w Polsce były silnie inspirowane wzorcami z Włoch i Niemiec, co przejawiało się w bogactwie dekoracji i form architektonicznych. Na rodzime cechy sztuki barokowej składają się różne elementy stylistyczne, często wprowadzające lokalne motywy i tradycje do ogólnoeuropejskiego stylu barokowego. W Polsce zjawiska epoki baroku widać było zarówno w miastach, jak i na wsiach. W miastach powstawały bogato zdobione kamienice i kościoły, a na wsiach magnaci budowali okazałe pałace i rezydencje.
Barok jako epoka był czasem wielkiej różnorodności i bogactwa form, który pozostawił trwały ślad w historii sztuki i kultury europejskiej i polskiej. To właśnie w epoce baroku powstała w 1600 roku pierwsza opera „Euridice”. Jej premierę umownie uważa się za początek baroku w muzyce.
Literatura baroku jest niejednorodna jak cała epoka. Barokowi twórcy czerpali z minionych epok, zatem sięgali zarówno po wątki antyczne, średniowieczną religijność, jak i zdobycze renesansu. To także epoka pełna sprzeczności, w której religijność mieszała się z namiętnością, którą widać w sztuce, a polscy sarmaci, jako gorliwi obrońcy chrześcijaństwa, jednocześnie czerpali z pogańskiej kultury orientalnej.
W całym tym barokowym rozgardiaszu znalazło się jednak miejsce dla dbałości o formę i poszukiwania nowych środków wyrazu. To także czas, w którym pisarze na dobre tworzyli już w swoich językach, zatem właśnie w baroku rozwijają się literatury narodowe. Literatura barokowa, zarówno w Europie, jak i w Polsce, charakteryzowała się zatem bogactwem form, złożonością stylu oraz głęboką emocjonalnością.
Główne cechy literatury barokowej to:
W Europie barok rozwinął się w XVII wieku, a jego wpływy były szczególnie silne we Włoszech, Hiszpanii, Francji i Anglii. Włochy to centrum literatury barokowej, w którym tworzyli tacy poeci jak Giambattista Marino, znany ze swojego eposu „Adone”. To właśnie od jego utworów pochodzi pojęcie marinizmów, czyli skomplikowanych metafor i naszpikowania utworu figurami retorycznymi.
Ważnymi postaciami byli także pisarze hiszpańscy, tacy jak Luis de Góngora, z którym z kolei wiąże się pojęcie gongoryzmu (składnia jego dzieł była wyjątkowo zawiła) i Francisco de Quevedo, będącego przedstawicielem wspomnianego już wcześniej konceptyzmu. Nie sposób nie wspomnieć o hiszpańskim pisarzu — Miguelu de Cervantesie i jego „Don Kichocie” (o którym wspomnieliśmy już przy okazji omawiania epoki renesansu).
Autor konfrontuje idealistyczne wizje z rzeczywistością, co jest typowe dla literatury barokowej, która często podkreślała kontrasty i paradoksy życia. Ponadto język Cervantesa jest bogaty i pełen barokowej ornamentyki. Pisarz tworzył na przełomie epok, ale jego dzieła zdecydowanie korespondują już z nowym stylem w literaturze. Trzeba tu także przypomnieć, że Cervantes jest twórcą nowego gatunku literackiego, czyli powieści.
We Francji Molière i Jean Racine byli czołowymi dramatopisarzami, którzy, mimo że ich twórczość często zalicza się do klasycyzmu, w swojej ekspresji i tematyce nie pozostają daleko od baroku. Dzieła Molièra, takie jak „Świętoszek” czy „Skąpiec”, wystawiane są do dziś na deskach teatrów, a ich bohaterowie – bawią do dziś. Autorowi udało się stworzyć komedie intrygi, których przerysowani i groteskowi bohaterowie obnażają obłudę i fałsz, który obecny był zarówno w tamtych, jak i naszych czasach. Jean Racine był z kolei jednym z najwybitniejszych przedstawicieli klasycystycznej tragedii we Francji. Jest autorem takich tragedii jak „Fedra”, „Andromacha” i „Berenika”.
W Anglii w czasach baroku tworzył John Milton, będący autorem epickiego poematu „Raj utracony”, który odzwierciedlał barokową fascynację religią i filozofią. Warto tu także wspomnieć o wybitnym twórcy, czyli Williamie Szekspirze, który tworzył na przełomie wieku XVI i XVII w. W tym czasie renesans ustępował nowej epoce literackiej. W niektórych opracowaniach Szekspira umieszcza się jednak wśród twórców baroku, choć jego utworom zdecydowanie bliżej do harmonijnego renesansu. Autor „Hamleta”, „Makbeta” i najsłynniejszej historii miłosnej „Romea i Julii” tworzył w epoce elżbietańskiej w Anglii.
Barok w Polsce rozwijał się od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku i miał kilka specyficznych cech wynikających z lokalnych uwarunkowań politycznych i społecznych.
W literaturze polskiej wyróżnia się kilka nurtów charakterystycznych dla baroku:
Nurt dworski
Rozwijał się głównie na dworach magnackich i królewskich. Poezja i proza miały charakter elitarny, co przejawiało się w wyszukanym języku, złożonych formach literackich i bogatej metaforyce. Reprezentantami tego nurtu byli Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski Maciej Kazimierz Sarbiewski.
Morsztyn znany jest z poezji miłosnej i satyrycznej, a jego zbiory „Lutnia” i „Kanikuła albo psia gwiazda” są klasykami polskiego baroku. Jednym z ciekawszych utworów jest sonet „Do trupa”. Jego twórczość odznacza się wyszukanym stylem, bogactwem środków stylistycznych oraz konceptyzmem, co jest charakterystyczne dla poezji barokowej.
Naborowski natomiast łączył w swojej twórczości refleksję filozoficzną z barokową ornamentyką. Znany jest przede wszystkim jako poeta metafizyczny. Jego poezja wyróżnia się głęboką refleksją nad kruchością ludzkiego życia, przemijaniem i marnością świata. Jednym z najsłynniejszych utworów jego autorstwa jest „Marność”.
Sarbiewski pisał po łacinie, a jego utwory zyskały światową sławę. Prace Sarbiewskiego zawierają liczne odniesienia do antycznych wzorców, ale są również przesiąknięte barokowym konceptyzmem, który polegał na poszukiwaniu zaskakujących i oryginalnych figur stylistycznych. Jego najważniejsze dzieła to zbiór poezji „Lyricorum libri” oraz traktat z dziedziny teorii literatury „De perfecta poesi”;
Nurt sarmacki
Skupiał się na tematyce narodowej i religijnej. Przedstawicielem tego nurtu był Wacław Potocki, autor „Wojny chocimskiej”, eposu opisującego bitwę pod Chocimiem. Twórczość Potockiego charakteryzuje się przywiązaniem do tradycji. Jego poezja jest głęboko zakorzeniona w realiach życia szlacheckiego, a także silnie nawiązuje do wartości chrześcijańskich, co jest widoczne w licznych odniesieniach do religii i moralności. Potocki krytykował nowe trendy i obyczaje, promując ideały sarmackie i ziemiańskie. Pisał także moralizatorskie fraszki, epigramaty i wiersze;
Pamiętnikarstwo
Pamiętniki i diariusze były popularną formą literacką, dokumentując życie codzienne oraz ważne wydarzenia historyczne. Najbardziej znanym autorem pamiętników był Jan Chryzostom Pasek, którego dzieła są cennym źródłem informacji o siedemnastowiecznej Polsce. Pasek pisał żywym, barwnym językiem, często używając makaronizmów, co nadawało jego dziełom autentyczności i dynamiki. Sam siebie opisuje, jako wzorcowego sarmatę – odważnego, honorowego i oddanego ojczyźnie;
Literatura sowizdrzalska (literatura plebejska)
Specyficzny nurt literacki, który rozwijał się w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku. Tworzyli ją głównie krakowscy żacy, rybałci, klechy i bakałarze (w Polsce głównie w Małopolsce). Jej charakterystyczną cechą był rubaszny język, którym atakowano oficjalne wartości kulturowe, idealizację rycerską oraz mit ziemiański. Najczęściej tworzono pod pseudonimami. Pierwszym polskich utworem jest Sowizdrzał z ok. 1530-1540 r., a najbardziej znanym „Fraszki Sowizdrzała Nowego” Jana z Kijan.
Sarmatyzm był dominującą ideologią polskiej szlachty w okresie baroku, który przypadał na XVII i XVIII wiek. Ideologia ta opierała się na micie, że polska szlachta wywodzi się od starożytnego plemienia Sarmatów. Sarmatyzm kształtował tożsamość, obyczajowość i styl życia polskiej szlachty, odgrywając kluczową rolę w kulturze i literaturze epoki.
Sarmatyzm był głęboko zakorzeniony w tradycji i konserwatyzmie. Szlachta sarmacka ceniła sobie tradycyjne wartości i wzorce życia, co często prowadziło do oporu wobec zmian i nowości. Przeniesienie życia kulturalnego do dworu szlacheckiego i decentralizacja życia kulturalnego miały znaczący wpływ na społeczność, promując ksenofobiczne tendencje i pielęgnowanie rodzimych wzorców.
Sarmaci uważali siebie za obrońców ojczyzny i wolności. Patriotyzm był jednym z głównych elementów ich tożsamości, co często manifestowało się w gotowości do walki o niepodległość Rzeczypospolitej. Szlachta miała także prawo do współudziału w rządzeniu krajem. Sarmatyzm cechował się również niechęcią do obcych wzorców i wpływów, co często prowadziło do ksenofobii i nietolerancji. Szlachta sarmacka była dumna ze swojego dziedzictwa i tradycji, co często przejawiało się w izolacjonistycznych postawach i pogardzie dla cudzoziemców.
Sarmatyzm promował specyficzny styl życia, który łączył prostotę z ostentacyjnością. Szlachta sarmacka była znana ze swojej gościnności, hucznego stylu życia i zamiłowania do uczt. Elementy te były często podkreślane w literaturze i sztuce barokowej, która z jednej strony eksponowała teatralność i przepych, a z drugiej prostotę życia na wsi. Trzeba tu jednak pamiętać, że w kolejnych latach sarmackie rozpasanie i pijaństwo skutkuje dramatycznymi efektami dla Rzeczypospolitej.
Jak w każdej epoce, tak i w baroku nastąpił rozwój myśli filozoficznej. Charakterystyczne dla tego okresu były trzy główne nurty: spirytualizm, naturalizm i panteizm, które stanowiły odpowiedź na złożoność i kontrasty epoki. Filozofia baroku w dużej mierze czerpała z renesansowej tradycji, jednocześnie rozwijając nowe koncepcje, które miały wpływ na późniejszą myśl oświecenia.
Spirytualizm — podkreślał znaczenie duchowości i religijności w życiu człowieka. W barokowej filozofii spirytualizm był związany z kontrreformacją, która kładła nacisk na umocnienie wiary katolickiej. Ważnymi postaciami tego nurtu byli mistycy, tacy jak św. Jan od Krzyża i św. Teresa z Ávili, którzy w swoich pismach eksplorowali doświadczenia mistyczne i duchowe zjednoczenie z Bogiem. W poszukiwaniach bliskości z Bogiem ważna była intuicja;
Naturalizm — odnosił się do poglądu, że przyroda i jej prawa są podstawą rzeczywistości, a człowiek jest jej integralną częścią. Filozofowie naturalistyczni uważali, że wszelkie zjawiska można wyjaśnić za pomocą naturalnych procesów bez odwoływania się do nadprzyrodzonych przyczyn. W naturalizmie barokowym ważne było zrozumienie, jak człowiek i zwierzęta funkcjonują jako część przyrody. Istotnym przedstawicielem tego nurtu był Thomas Hobbes – autor „Lewiatana”. Dzieło rozwijało koncepcję społeczeństwa i państwa jako wyniku naturalnych praw człowieka oraz dążenia do zachowania pokoju i bezpieczeństwa poprzez silną władzę.
Panteizm — głosił, że Bóg jest wszechobecny w przyrodzie i że cała rzeczywistość jest manifestacją boskości. Filozofowie panteistyczni uważali, że świat i Bóg są nierozdzielni. Istotnym przedstawicielem naturalizmu był Baruch Spinoza, który w swojej „Etyce” przedstawił koncepcję Boga jako natury, wskazując na jedność substancji i natury wszystkiego, co istnieje.
Filozofia barokowa wykorzystywała racjonalizm i empiryzm, jako główne środki do poznawania świata. Z jednej strony racjonaliści uznawali, że tylko rozum może wskazać odpowiedzi, a z drugiej strony empiryści w doświadczeniu szukali odpowiedzi na stawiane pytania. Najważniejszymi filozofami rozwijającymi te myśli byli Kartezjusz i John Locke.
René Descartes (Kartezjusz) był niewątpliwie jednym z najwybitniejszych myślicieli baroku. To on wprowadził pojęcie racjonalizmu, jako podstawy poznania. Jest także autorem słynnych słów „Cogito, ergo sum” (myślę, więc jestem), które stało się fundamentem nowożytnej filozofii. W dziele „Rozprawa o metodzie” Kartezjusz przedstawił zasady racjonalnego myślenia, które miały na celu osiągnięcie pewnej wiedzy poprzez systematyczne wątpienie i analizę.
Kolejnym wielkim myślicielem baroku był John Locke, reprezentujący empiryzm, który pozostawał w opozycji do racjonalizmu Kartezjusza. Locke twierdził, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia zmysłowego, a umysł ludzki jest jak „tabula rasa” (czysta tablica), którą zapełniają doświadczenia życiowe. Jego „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” miały ogromny wpływ na rozwój myśli oświeceniowej i nowoczesnej epistemologii.
Swoiste tło filozoficzne tych czasów stanowiła kontrreformacja, będąca reakcją kościoła katolickiego na reformację protestancką, której celem było zahamowanie rozprzestrzeniania się nowych ruchów religijnych oraz wzmocnienie kościoła katolickiego. Proces ten trwał od połowy XVI wieku (umownie Sobór Trydencki wyznacza początek działań kontrreformacyjnych) do XVII wieku (przyjmuje się, że zakończenie wojny trzydziestoletniej kończy działania kontrreformacyjne), obejmując działania zarówno represyjne, jak i reformatorskie.
Sobór Trydencki (1545-1563) odegrał kluczową rolę w kontrreformacji. Jego decyzje umocniły autorytet papieża, precyzując tradycyjne dogmaty katolickie i reformując liturgię. Sobór podjął również kroki, mające na celu poprawę moralności i wykształcenia duchowieństwa, co miało na celu przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się protestantyzmu.
Ważnym narzędziem kontrreformacji była działalność zakonów, zwłaszcza jezuitów, którzy zajmowali się edukacją i misjami. Jezuici założyli liczne kolegia i szkoły, które miały na celu kształcenie młodzieży w duchu katolickim oraz prowadzenie skutecznych polemik z protestantami. Ponadto ponownie kościół katolicki wykorzystał inkwizycję do zwalczania herezji. Działania inkwizycji obejmowały przesłuchania, procesy i kary wobec osób podejrzanych o związki z reformacją.
W Polsce kontrreformacja miała specyficzny przebieg z uwagi na wielokulturowość i wielowyznaniowość Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Polityka tolerancji religijnej, jaką była konfederacja warszawska z 1573 roku, gwarantowała swobodę wyznania, jednak z czasem wpływy kontrreformacyjne zaczęły dominować. Mimo początkowej tolerancji, z czasem dochodziło do represji wobec wyznawców innych religii. Procesy i wydalenia duchownych protestanckich były jednym z przejawów tych działań.
O ile reformacja zabraniała kultu świętych, to w Polsce nie tylko pozostał, ale wręcz rozwinął się kult maryjny, stając się jednym z fundamentów religijności katolickiej. W czasie kontrreformacji Matka Boża była postrzegana jako patronka Polski, co znalazło wyraz w licznych sanktuariach maryjnych, takich jak Jasna Góra.
Ponadto warto zaznaczyć, że kluczową rolę w polskiej kontrreformacji odegrali jezuici, zakładając kolegia i prowadząc działalność edukacyjną. W Polsce ich szkoły stały się ważnymi ośrodkami nauki, przyczyniając się do kształtowania katolickiej elity intelektualnej.
Trzeba także pamiętać, że kontrreformacja miała także ogromny wpływ na architekturę sakralną, wnętrza barokowych kościołów, sztukę okresu baroku oraz filozofię baroku i literaturę barokową. Sztuka kontrreformacyjna była oczywiście związana z próbą nawrócenia wiernych, którą widać było w dziełach artystów barokowych.
Architektura okresu baroku rozwinęła się we Włoszech w drugiej połowie XVI wieku i trwała do połowy XVIII wieku. Cechy charakterystyczne nowego stylu sztuki europejskiej związane były z monumentalnością, dynamiką, bogactwem dekoracji i form ornamentalnych. Wnętrza budowli barokowych były zdobione sztukateriami, malowidłami oraz bogato zdobionymi freskami, które często miały charakter iluzjonistyczny.
Barokowe budowle były imponujące pod względem wielkości i formy. Trzeba pamiętać, że również w architekturze okresu baroku obowiązywał typowy przepych. Często używano dynamicznych linii i kształtów, które miały na celu wywołanie wrażenia ruchu. Bogactwo zdobień (ornamenty, rzeźby i sztukaterie) miało podkreślać majestat i potęgę budowli. Stosowano także malarstwo iluzjonistyczne, które miało za zadanie tworzenie wrażenia trójwymiarowości na płaskich powierzchniach.
Przykładami architektury barokowej jest Bazylika św. Piotra w Rzymie (posiada zarówno cechy renesansowe, jak i barokowe), Kościół Il Gesù w Rzymie, a na gruncie polskim — Pałac w Wilanowie (wzniesiony dla Jana III Sobieskiego). W każdej z tych budowli widać cechy sztuki barokowej.
Malarstwo barokowe było podporządkowane architekturze i często służyło uświetnieniu wnętrz budowli sakralnych i świeckich. Charakteryzowało się silnym realizmem, dramatyzmem, bogactwem kolorów i efektów świetlnych. Najważniejszymi malarzami epoki baroku byli Włoch Caravaggio („Św. Mateusz i Anioł”), Hiszpan Diego Velázquez („Poddanie Bredy”) oraz Holender Rembrandt („Straż nocna”).
Co ciekawe, w sztuce baroku obowiązywał subiektywny odbiór piękna. Artyści barokowi wychodzili z założenia, że każdy człowiek inaczej definiuje piękno, stąd w sztuce baroku pojawia się również brzydota. Na uznanie również zasługuje flamandzki malarz, którego określić można jako jednego z najwybitniejszego malarza epoki baroku — Peter Paul Rubens ("Adam i Ewa", Porwanie córek Leukippa"). W swojej twórczości podkreślał on zmysłowość, niepokój, dynamikę, żywe kolory, cenił sobie grę świateł. Rubens przede wszystkim kojarzony jest jednak z obfitością kształtów, które nadawał postaciom. Stąd też w języku pojawił się wyrażenie "rubensowskie kształty", czyli piękno, które odznaczało się obfitością, okrągłymi, pulchnymi kształtami ludzkiego ciała.
Sztuka epoki baroku to nie tylko architektura barokowa powstawały bardziej rozwinięte formy muzyczne. Kompozytorzy epoki baroku to nazwiska, które do dziś pozostają „na topie” wśród miłośników muzyki poważnej. Wśród najważniejszych kompozytorów epoki należy wymienić takich twórców jak:
W Polsce komponowali głównie Włosi, ale wśród rodzimych twórców można wskazać takich jak Bartłomiej Pękiel, Adam Jarzębski i Grzegorz Gerwazy Gorczycki. Polska muzyka barokowa tworzona była głównie na potrzeby mszy, wypełniając wnętrza barokowych kościołów.
Potrzebujesz pomocy?
Już uciekasz?
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
