Średniowiecze to okres w historii Europy, który rozpoczął się upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku i trwał do końca XV wieku, wówczas rozpoczęła się nowa epoka, która nazwano — renesans.
Z punktu widzenia kultury początek wieków średnich można także wyznaczyć na podstawie innej daty – roku, w którym zamknięto Akademię Platońską, czyli w 529 r. Symbolicznie ta data wydaje się nawet bardziej trafna, ponieważ średniowiecze uznawane było za epoką określaną jako wieki ciemne. Z drugiej strony nie można zapomnieć, że to, co zawdzięczamy średniowieczu to właśnie rozwój uniwersytetów. Tym samym do mroków średniowiecza podchodzić należy z pewnym dystansem.
Oczywiście należy pamiętać, że podane daty są raczej umowne. Średniowieczna Europa przechodziła różne przemiany kulturowe i światopoglądowe w różnych czasie, w różnych regionach i mało co działo się natychmiast (należy postrzegać to jako proces). Zastanawiając się, jak wyglądało średniowiecze w Polsce, należy pamiętać, że wszelkie przemiany dochodziły do nas raczej z opóźnieniem. Średniowiecze europejskie trwało około 1100 lat, a polskie – ok. 500 lat.
Był to czas migracji ludów, formowania się nowych królestw oraz rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa. Italia we wczesnym średniowieczu była świadkiem licznych najazdów i powstania królestw barbarzyńskich. Ważnym wydarzeniem było powstanie państwa Franków, które pod rządami Karola Wielkiego przekształciło się w imperium Karolińskie (lub też Karolingów). W 800 roku Karol Wielki został koronowany na cesarza, co zapoczątkowało rozwój Imperium Karolińskiego, które miało ogromny wpływ na kształtowanie się średniowiecznej Europy. W tym okresie powstał także Kodeks Justyniana, który ukształtował prawne podstawy ówczesnego świata.
Warto przypomnieć, że już w 313 r. Edykt Mediolański pozwolił chrześcijanom na swobodne wyznawanie nowej wiary, co niewątpliwie miało wpływ na dalsze przemiany. Średniowiecze to bowiem czas, w którym chrześcijaństwo rozszerzało się na całą Europę i wyznaczało dalszy kierunek rozwoju. W Polsce dopiero rok 966 i chrzest kraju pozwoliły Mieszkowi na wzmocnienie pozycji na arenie międzynarodowej. Tym wydarzeniem datuje się także początek średniowiecza w Polsce.
Pełne średniowiecze to czas stabilizacji politycznej, rozkwitu kultury i nauki oraz intensyfikacji działań Kościoła katolickiego. W tym okresie miały miejsce krucjaty, których celem było odzyskanie Ziemi Świętej z rąk muzułmanów. Krucjaty katolickiego rycerstwa miały ogromny wpływ na kulturę europejską średniowiecza. Pełne średniowiecze to także okres, w którym rozwijały się uniwersytety i kwitło życie intelektualne. Trzeba pamiętać, że spory wkład w rozwój ówczesnej Europy miały klasztory, w których znajdowały się pokaźne biblioteki.
W tym czasie powstały także takie klasyki literatury średniowiecznej takie jak: „Pieśń o Rolandzie” i „Dzieje Tristana i Izoldy”, a w Polsce: „Bogurodzica” i „Kronika polska” Galla Anonima. Ważnym elementem tego okresu była także budowa monumentalnych katedr w stylu romańskim i gotyckim, które do dziś stanowią świadectwo technicznego i artystycznego zaawansowania epoki średniowiecza.
Koniec średniowiecza charakteryzował się licznymi kryzysami, takimi jak epidemia dżumy, wojna stuletnia oraz powstania chłopskie. W Polsce miała wówczas miejsce wojna polsko-krzyżacka. Jednocześnie nastąpił rozwój technologii i nauki, przygotowujący grunt pod renesans. W tym czasie wzrosło znaczenie państw narodowych, a feudalizm zaczął tracić na znaczeniu. Największe wynalazki średniowiecza, takie jak młyn wodny czy zegar mechaniczny, zmieniły życie codzienne ludzi. To, co wymyślono w średniowieczu, dało mały początek rozwojowi technologii (nie były to zatem aż tak ciemne wieki, jak się sądzi)
Koniec polskiego średniowiecza często kojarzy się przede wszystkim z koronacją Władysława Jagiełły oraz rozwojem Akademii Krakowskiej, która stała się ważnym centrum nauki i kultury. Powstawało także coraz więcej tekstów w języku polskim, a nie łacińskim.
Średniowiecze zakończyło się na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to Europa weszła w epokę renesansu, charakteryzującą się odrodzeniem zainteresowania antykiem, humanizmem i znaczącymi postępami w nauce i sztuce. Ważne wydarzenia, takie jak odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku i wynalezienie druku przez Johannesa Gutenberga około 1440 roku, symbolizują przejście do nowej ery.
Literatura średniowieczna, zarówno europejska, jak i polska, była ściśle związana z religią i pełniła przede wszystkim funkcje dydaktyczne i moralizatorskie. Był to czas, kiedy kultura pisana rozwijała się głównie w kręgach kościelnych i klasztornych, a większość twórczości literackiej miała na celu edukowanie i umacnianie wiary chrześcijańskiej.
Religijność: literatura średniowieczna była głęboko zakorzeniona w religii chrześcijańskiej. Ważnym gatunkiem literackim były hagiografie, czyli żywoty świętych, które przedstawiały przykłady życia zgodnego z ideałami chrześcijańskimi. Przykładem jest „Złota legenda” Jakuba de Voragine, zbiór żywotów świętych, który cieszył się ogromną popularnością w całej Europie lub „Legenda o św. Aleksym”, którego autora nie znamy.
Eposy rycerskie: takie jak „Pieśń o Rolandzie” i „Dzieje Tristana i Izoldy” były ważnymi tekstami literatury średniowiecznej. Opowiadały o czynach heroicznych rycerzy i propagowały wartości takie jak honor, odwaga i lojalność.
Dydaktyzm: w literaturze średniowiecznej dużą rolę odgrywały utwory dydaktyczne, takie jak moralitety, które przedstawiały alegoryczne walki dobra ze złem i miały na celu nauczanie moralności chrześcijańskiej.
Pierwsze teksty literackie w Polsce powstawały w języku łacińskim, co było związane z dominującą rolą Kościoła w edukacji i kulturze. Dopiero później zaczęły pojawiać się teksty w języku polskim. Ważnym gatunkiem — podobnie jak w Europie — były hagiografie, opisujące życie i cuda świętych. Przykładem może być „Żywot świętego Wojciecha”.
Ponadto ważne miejsce w literaturze, a także historii średniowiecznej Polski mają kroniki, z których dowiadujemy się, jak wyglądało średniowiecze w Polsce:
„Kronika polska” Galla Anonima, napisana w XII wieku, jest jednym z najważniejszych źródeł wiedzy o początkach państwa polskiego. Dzieło to opisuje panowanie Bolesława Chrobrego i jego następców.
Kolejnym ważnym kronikarzem był Wincenty Kadłubek, autor „Kroniki polskiej”, która opisuje historię średniowiecza i historię Polski od czasów legendarnych do XII wieku.
Jan Długosz, żyjący w XV wieku napisał „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” - monumentalne dzieło obejmujące historię Polski od najdawniejszych czasów aż do współczesności autora.
Najstarszym polskim utworem poetyckim, jaki powstał w średniowieczu, jest „Bogurodzica”. Jest to także jeden z najstarszych zabytków polskiej poezji religijnej, będący hymnem ku czci Matki Bożej. Pieśń ta była śpiewana podczas ważnych uroczystości religijnych i państwowych (ponoć także w trakcie bitwy pod Grunwaldem).
Rycerze w średniowieczu byli kluczowymi postaciami w strukturze społecznej i politycznej tego okresu. Ich rola wykraczała daleko poza bycie wojownikami. Byli także (a może przede wszystkim) obrońcami wartości chrześcijańskich, ideałami moralnymi oraz symbolami władzy i honoru (właśnie „rycerskość” była bardzo pożądaną cechą średniowiecznego mężczyzny, a i dla kolejnych stuleci stała się synonimem pozytywnych i szlachetnych wartości). Rycerze odgrywali istotną rolę w feudalnym systemie, gdzie ich głównymi obowiązkami były służba wojskowa, ochrona ziem i wspieranie swojego władcy.
Rycerze byli zobowiązani do obrony swojego króla lub księcia, któremu ślubowali wierność. W razie zagrożenia kraju mieli obowiązek stawić się na wezwanie władcy, by stanąć do walki. Rycerz musiał być dobrze wyszkolony w sztukach walki i doskonale władać bronią, taką jak miecz, włócznia czy kusza. W średniowieczu odbywały się krucjaty katolickiego rycerstwa, będące jednym z najważniejszych wydarzeń epoki.
Kluczowym elementem etosu rycerskiego była wierność i lojalność wobec władcy oraz obrona słabszych. Rycerze przestrzegali ścisłego kodeksu honorowego, który nakazywał im m.in. chronić niewinnych i walczyć w słusznej sprawie. Znani byli ze swojego poczucia obowiązku i oddania sprawie.
Rycerze byli także nośnikami kultury i tradycji średniowiecznej Europy. Uczestniczyli w turniejach rycerskich, które były nie tylko okazją do demonstracji umiejętności bojowych, ale także wydarzeniami społecznymi i kulturalnymi. Turnieje te miały także wymiar edukacyjny, ponieważ młodzi rycerze uczyli się tam zasad etykiety i rywalizowali o względy dam dworu. Rycerze byli częstymi bohaterami literatury średniowiecznej. Eposy rycerskie propagowały ideały odwagi, honoru i lojalności.
Sztuka średniowieczna była nierozerwalnie związana z religią i miała na celu zarówno wychowanie duchowe, jak i estetyczne. W okresie tym wyróżniamy kilka głównych nurtów, w tym sztukę romańską i gotycką, które były dominującymi stylami architektonicznymi i artystycznymi.
Styl romański rozwijał się od około X do XII wieku i charakteryzował się masywnością i solidnością budowli. Kościoły i klasztory posiadały grube mury, małe okna i półkoliste łuki. Przykładem budowli w tym stylu jest opactwo w Cluny we Francji. Wnętrza kościołów zdobiono freskami i mozaikami przedstawiającymi sceny biblijne i świętych. Rzeźba w średniowieczu zdominowana była również przez motywy religijne, które zdobiły portale i kapitele kolumn. Rzeźby te były często surowe i schematyczne.
Styl gotycki rozwinął się w XII wieku i trwał aż do końca średniowiecza. Charakteryzował się strzelistością budowli i bogatą ornamentyką. Katedry z wysokimi, strzelistymi wieżami, dużymi oknami wypełnionymi witrażami oraz ostrymi łukami były charakterystyczne dla tego okresu. Doskonałym przykładem tego stylu jest katedra Notre Dame w Paryżu.
Witraże gotyckie, o bogatej kolorystyce, pełniły funkcję edukacyjną, przedstawiając sceny biblijne i postacie świętych. Malarstwo tablicowe rozwijało się głównie w formie tryptyków i poliptyków, które zdobiły ołtarze kościelne. Rzeźba w tym czasie stała się bardziej realistyczna i dynamiczna niż w okresie romańskim, zdobiąc fasady kościołów i ukazując sceny z życia Chrystusa, Maryi oraz świętych.
Sztuka średniowieczna miała przede wszystkim charakter teocentryczny. Dzieła artystyczne miały na celu wychwalanie Boga, edukowanie wiernych i umacnianie wartości chrześcijańskich. Architektura kościołów, bogato zdobione wnętrza oraz rzeźby i malowidła służyły jako narzędzie katechezy wizualnej. Sztuka ta była również wyrazem potęgi i bogactwa Kościoła, który był głównym mecenasem artystów w średniowieczu.
Sztuka średniowieczna w Polsce rozwijała się pod wpływem europejskich trendów, jednak miała także swoje unikalne cechy. Pierwsze budowle romańskie pojawiły się w Polsce w XI wieku, a jednym z najważniejszych przykładów jest rotunda Najświętszej Maryi Panny na Wawelu. Styl gotycki przyjął się w Polsce w XIII wieku, a jego przykładem jest kościół Mariacki w Krakowie i zamek krzyżacki w Malborku. Polskie malarstwo i rzeźba średniowieczna, podobnie jak w innych krajach, miały charakter religijny i były zdominowane przez motywy chrześcijańskie.
Mogłoby się wydawać, że najwięksi filozofowie żyli w starożytności, jednakże mroki średniowiecza nie zaćmiły filozofii epoki. Trzeba pamiętać, że podobnie jak inne dziedziny kultury, również filozofia skupiała się wokół Boga i kultury chrześcijańskiej, ale jednocześnie posiadała antyczne podstawy. Filozofia średniowieczna zatem to okres intensywnego rozwoju myśli filozoficznej, który łączył w sobie elementy filozofii antycznej z chrześcijańską teologią. W tym czasie powstało wiele kierunków filozoficznych, które miały na celu zrozumienie relacji między wiarą a rozumem, a także odpowiedzenie na fundamentalne pytania dotyczące istnienia Boga, natury rzeczywistości i moralności.
Najważniejsze nurty w filozofii średniowiecznej to neoplatonizm, scholastyka oraz franciszkanizm:
Neoplatonizm był kierunkiem filozoficznym, który rozwijał się na bazie myśli Platona, ale zintegrowany został z chrześcijaństwem. Filozofowie neoplatonizmu kładli nacisk na duchowe aspekty istnienia i wierzyli w hierarchiczny porządek wszechświata, z Bogiem na jego szczycie. Prekursorem tego nurtu był Święty Augustyn. W swoich dziełach przedstawił koncepcję świata jako walki dobra ze złem, a także podkreślał konieczność łaski Bożej dla osiągnięcia zbawienia.
Scholastyka była dominującym kierunkiem filozoficznym średniowiecza, rozwijającym się od IX do XVII wieku. Była to metoda nauczania i rozwiązywania problemów filozoficznych. Scholastycy stosowali ścisłą metodę analizy i argumentacji, opartą na dysputach i logicznych wywodach. Święty Tomasz z Akwinu zintegrował filozofię Arystotelesa z chrześcijańską teologią. Uważał, że rozum i wiara są komplementarne i prowadzą do poznania prawdy. Scholastyka rozwijała się głównie na uniwersytetach i polegała na rozważaniu argumentów za i przeciw oraz znajdowaniu dzięki temu odpowiedzi na zadane pytanie lub udowodnienie tezy.
Franciszkanizm kładł ogromny nacisk na miłość do bliźniego i braterstwo. Franciszkanie dążyli do niesienia pomocy najuboższym, chorym i marginalizowanym. Byli znani z działalności charytatywnej i misyjnej, a także z tworzenia wspólnot, w których panowała atmosfera wzajemnej troski i wsparcia. Św. Franciszek z Asyżu jest często nazywany „patronem ekologii” ze względu na swoje głębokie przywiązanie i szacunek dla całego stworzenia. W swoich pismach i kazaniach podkreślał, że wszystkie stworzenia są dziełem Boga i jako takie zasługują na miłość i szacunek. Franciszkanie kontynuowali tę tradycję, angażując się w ochronę środowiska i promując zrównoważony styl życia.
Średniowiecze było okresem głębokich przemian w sztuce, zarówno w malarstwie, jak i muzyce. Obydwie dziedziny były ściśle związane z religią, pełniąc funkcje liturgiczne i dydaktyczne.
Malarstwo średniowieczne obejmowało głównie freski, mozaiki i iluminacje manuskryptów. Styl ten charakteryzował się symboliką, prostotą form i funkcją dydaktyczną. Freski zdobiły ściany kościołów i klasztorów, przedstawiając sceny biblijne i postacie świętych. Ich celem było nie tylko dekorowanie wnętrz, ale także przekazywanie treści religijnych i moralnych. Mozaiki, szczególnie popularne w sztuce bizantyjskiej, używały małych kawałków szkła i kamienia, tworząc bogato zdobione obrazy, które miały wywołać zachwyt i kontemplację. Przykładem mogą być mozaiki w bazylice św. Marka w Wenecji.
Inną dziedziną średniowiecznej sztuki malarskiej były iluminacje manuskryptów, czyli ozdobne miniatury zdobiące rękopisy. Były one bogato zdobione złotem i kolorami, przedstawiając sceny religijne, inicjały i bordiury. Przykładem może być „Psałterz z Utrechtu”. Iluminacje były ważnym elementem manuskryptów liturgicznych, takich jak ewangeliarze i psałterze, które były używane podczas nabożeństw i modlitw. Wykonywane były częstokroć przez zakonników (średniowieczne realia zostały doskonale pokazane we współczesnej powieści Umberto Eco pt. „Imię róży”, której akcja rozgrywa się w średniowiecznym klasztorze).
Warto także wspomnieć o motywie charakterystycznym dla kultury europejskiej średniowiecza, jakim było danse macabre (taniec śmierci). Było to motyw pojawiający się zarówno w malarstwie, jak i literaturze. Taniec śmierci miał przypominać o kruchości ludzkiego życia i nieuchronności tego, co ma nastąpić. Co ciekawe, motyw pojawiał się jeszcze w kolejnych epokach (nawet w XVII w.), aby uświadamiać, że Sąd Ostateczny i tak wszystkich dopadnie bez względu na stan i pochodzenie.
Muzyka średniowieczna rozwijała się głównie w kontekście religijnym, ale z czasem zyskała także świecki charakter. Muzyka tego okresu miała kilka kluczowych źródeł, w tym tradycje antycznej Grecji, muzykę hebrajską oraz wpływy wschodnie. Charakterystyczną formą muzyczną dla tego okresu był chorał gregoriański, czyli jednogłosowy śpiew liturgiczny Kościoła katolickiego, dość prosty i monotonny. Przykładem jest „Bogurodzica”.
Mówiąc o muzyce średniowiecznej, należy także wziąć uwagę na dwa style:
Antyczny motet (gatunek wokalny lub wokalno-instrumentalny) rozwijał się przez lata, przybierając nowe formy. Powstały również nowe gatunki, takiej jak madrygał, caccia czy virelai. Muzyka świecka była wykonywana przez trubadurów i minstreli na dworach i w miastach, gdzie popularność zyskiwały gatunki takie jak chanson de geste (pieśni o czynach) i chanson de toile (pieśni o miłości). Tego typu utwory często wykonywane były przy akompaniamencie instrumentów strunowych, takich jak lutnia.
Kościół odgrywał kluczową rolę w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym średniowiecznej Europy. Jego wpływ rozciągał się na wszystkie sfery życia, będąc zarówno duchowym przewodnikiem, jak i potężnym graczem politycznym.
Warto pamiętać, że Polska pojawiła się na arenie europejskiej dopiero w 966 r., kiedy Mieszko I przyjął chrzest. Zrobił to świadomie, wiedząc, że rozwój kraju będzie niemożliwy, albo mocno utrudniony poza światem chrześcijańskim (potwierdzały to zresztą później krucjaty chrześcijańskiego rycerstwa). Chrystianizacja Europy miała gigantyczny wpływ zarówno na codzienne życie ludzi z tej epoki, jak i również kierunek, w jakim rozwijała się kultura, sztuka oraz społeczeństwo europejskie.
Dlaczego średniowiecze nazywane jest ciemnymi wiekami? Przyjmuje się, że w tych czasach nastąpiło spowolnienie w rozwoju nauki i kultury, jednakże nie można zapomnieć o renesansie karolińskim i innych dokonaniach epoki. Wprawdzie ograniczenie światopoglądu do Kościoła i religii dawało spore bariery, ale z drugiej strony, to właśnie Kościół przyczynił się do rozwoju nauki i piśmiennictwa tych czasów.
Kościół był głównym promotorem edukacji w średniowieczu, pełniąc ważną funkcję w życiu intelektualnym społeczeństw europejskich. Klasztory i katedry prowadziły szkoły, w których nauczano czytania, pisania, łaciny oraz teologii. Uniwersytety, które zaczęły powstawać w XII wieku, takie jak uczelnie w Oxfordzie (1167 r.), Bolonii (XI w.), Paryżu (XII w.) i wielu innych europejskich miastach były instytucjami kościelnymi, gdzie studiowano teologię, filozofię, prawo kanoniczne i medycynę. Najstarszym polskim uniwersytetem jest Uniwersytet Jagielloński powstały w 1346 r.
Nie obyło się jednak bez przeszkód. Średniowieczny Kościół borykał się także z problemami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Wielka schizma doprowadziła do rządów papieży i antypapieży. W odpowiedzi na kryzysy i potrzeby duchowe społeczeństwa, w średniowieczu powstawały ruchy uznawane przez Kościół za heretyckie. W celu przeciwdziałania tym ruchom i reformy życia religijnego powstawały nowe zakony, które odnowiły duchowość Kościoła i przyczyniły się do walki z herezją.
Historia średniowiecza i kościoła to także krucjaty oraz działalność wielkiej inkwizycji. Polowanie na czarownice (trudno w tym kontekście nie mówić o mrokach średniowiecza) doprowadziło do spalenia na stosach tysięcy, a może nawet milionów ludzi. Dziś trudno oszacować tę liczbę, a badacze nie są zgodni co do tych wartości.
Z drugiej strony Kościół pełnił także ważną rolę w opiece nad ubogimi, chorymi i potrzebującymi. Zakony żebracze, takie jak franciszkanie, prowadziły działalność misyjną i charytatywną, wspierając najuboższych w społeczeństwie. Jedno jest pewne: średniowiecze było epoką, w której rola Kościoła w każdej sferze życia społeczeństwa europejskiego była najważniejsza.
Potrzebujesz pomocy?
Już uciekasz?
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
