Starożytność to pierwsza epoka literacka, zaczynająca się tysiące lat temu. Niejednokrotnie starożytność jest wymiennie nazywana antykiem, jednakże druga nazwa odnosi się raczej do krótszego okresu obejmującego rozkwit cywilizacji i kultury starożytnych Grecji i Rzymu.
Starożytność była okresem ogromnych przemian kulturowych i technologicznych. W tym czasie powstały wielkie cywilizacje, takie jak Mezopotamia, kultura egipska, cywilizacja starożytnej Grecji i tereny cesarstwa rzymskiego, które miały kluczowy wpływ na rozwój późniejszych społeczeństw. Nie bez znaczenia dla rozwoju epoki pozostawały także tereny Syrii i Palestyny. To, co wyróżniało tę epokę, to rozwój pisma, który pozwolił na zapis i przekazywanie wiedzy o historii. Dzięki temu zresztą dziś możemy się dowiedzieć czegoś więcej o tak odległym czasie.
Nasza wiedza o starożytnej Europie i najważniejszych wydarzeniach starożytności pochodzi głównie z zabytków pisemnych, archeologii oraz przekazów ustnych, które zostały później spisane. Wśród najważniejszych źródeł znajdują się teksty literackie, takie jak eposy Homera, a także kroniki historyczne Herodota i Tukidydesa. Ponadto dokumenty administracyjne i prawne również dostarczają cennych informacji o codziennym życiu i strukturze społecznej starożytnych cywilizacji. Przykładem takich tekstów może być „Kodeks Hammurabiego” z Mezopotamii. Nie bez znaczenia pozostają także prace filozofów.
Epoka starożytna charakteryzowała się także powstaniem i rozwojem starożytnych miast — państw, które stały się ośrodkami życia politycznego, kulturalnego i religijnego. Przykładem są miasta — państwa w starożytnej Grecji, takie jak Ateny i Sparta, które miały swoje unikalne systemy polityczne i kulturalne. W Rzymie początkowo monarchicznym, potem republikańskim, a na koniec cesarskim, rozwijała się skomplikowana administracja i prawo, które stały się fundamentem systemów prawnych w późniejszych wiekach. Odkrycia archeologiczne, takie jak ruiny miast, świątyń, grobowców oraz artefakty codziennego użytku, dostarczają kolejnych cennych informacji o życiu codziennym i kulturze starożytnych cywilizacji.
Dziedzictwo starożytności jest ogromne i wszechobecne. Systemy prawne, zasady demokracji, osiągnięcia naukowe i technologiczne, a także wartości filozoficzne i artystyczne tej epoki miały trwały wpływ na rozwój cywilizacji zachodniej. Wielu koncepcji i idei z tego okresu nadal używamy i cenimy we współczesnym świecie.
Okres starożytny to epoka historyczna obejmująca okres od wynalezienia pisma około 3500 roku p.n.e. do upadku Cesarstwa rzymskiego w 476 roku n.e. Ramy czasowe starożytności, jako epoki literackiej nie są ściśle zdefiniowane, ponieważ różne cywilizacje rozwijały się w różnym tempie i niezależnie od siebie. Z pewnością jednak jest to najdłuższa spośród epok literackich, ponieważ trwała tysiące lat. Jeśli przyjąć podane daty za słuszne, starożytność liczy aż 4000 lat. Niektórzy badacze przyjmują jednak węższe ramy tej epoki, twierdząc, że początek epoki przypada dopiero na czasy Homera, a zatem wiek VIII p.n.e. To nadal dużo, bo nadal ponad 1000 lat i do tego okresu odnosi się określenie antyk.
Jeśli przyjąć szerszy czasokres, wówczas początki starożytności literackiej sięgają około 3500 roku p.n.e., kiedy to w Mezopotamii wynaleziono pismo klinowe, a w Egipcie hieroglify. W tym okresie powstawały pierwsze zapisy administracyjne, prawne oraz teksty religijne i mitologiczne, co stanowiło fundament dla przyszłych literackich osiągnięć tych cywilizacji.
Kolejnym etapem, a dla niektórych – początkiem antyku stał się okres klasyczny, który rozpoczyna się około VIII wieku p.n.e. w Grecji, od czasów Homera, autora „Iliady” i „Odysei”. To czas rozkwitu literatury, filozofii oraz sztuki greckiej. W V i IV wieku p.n.e. Grecja była świadkiem powstania wielkich dzieł dramatycznych autorstwa Sofoklesa, Ajschylosa i Eurypidesa, a także filozoficznych traktatów Platona i Arystotelesa.
W Rzymie klasyczna starożytność zaczyna się później niż w Grecji, bo od około I wieku p.n.e., wraz z adaptacją i rozwinięciem greckich wzorców literackich. Rzymscy poeci tacy jak Wergiliusz, Horacy i Owidiusz tworzyli dzieła, które do dziś są uważane za klasykę literatury światowej. Tu warto zaznaczyć, że starożytny Rzym czerpał z kultury Grecji w wielu dziedzinach, łącznie z mitologią. Świat zachodni wraz z Rzymem posługiwali się łaciną, a wschodni, w tym Grecy — używali starożytnej greki. Okres ten obejmuje także rozwój prawa rzymskiego i administracji, które miały ogromny wpływ na późniejsze systemy prawne.
Trzecim z okresów cywilizacji starożytnej jest późna starożytność. To czas od III do V wieku n.e., kiedy Cesarstwo Rzymskie przeżywało swój schyłek. W literaturze tego okresu pojawiają się zarówno kontynuacje klasycznej tradycji, jak i nowe teksty chrześcijańskie.
Starożytność kończy się symboliczną datą upadku Cesarstwa rzymskiego w 476 roku n.e. Ta data umownie wyznacza początek epoki średniowiecza.
Filozofia antyczna, czyli przede wszystkim grecka filozofia, nazywana „umiłowaniem mądrości”, rozwijała się od VII w.p.n.e., choć największy rozkwit przeżywała w V i IV w.p.n.e. Była także zróżnicowana w swoich podejściach i tematach badawczych. Wśród najważniejszych nurtów i filozofów można wyróżnić następujące szkoły:
Tales z Miletu (VII-VI w.p.n.e.): uważał, że początkiem wszystkiego jest woda. Jego przekonanie o jedności przyrody i pierwotnej substancji stało się punktem wyjścia dla kolejnych myślicieli. Był także wybitnym matematykiem.
Heraklit z Efezu (VI-V w.p.n.e.): słynął z tezy, że „wszystko płynie” (panta rhei), co oznacza, że rzeczywistość jest w ciągłym ruchu i nieustannie się zmienia. Do niego należy także stwierdzenie, że nie da się dwa razy wejść do tej samej rzeki.
Anaksymenes z Miletu (VI w.p.n.e.): twierdził, że pierwotną materią jest powietrze, które przez zagęszczanie i rozrzedzanie tworzy inne substancje. To również on, jako astronom uznał, że ziemia jest płaska.
Sofiści byli nie tylko filozofami, ale także nauczycielami, którzy prowadzili w Atenach płatne szkoły dla chłopców. Uczyli empirycznego poznawania świata i stawiali na tężyznę fizyczną. Kierowali się subiektywizmem, uznając, że prawda zależy od punktu, w którym się znajdujemy. Początkowo zyskali sobie akceptację społeczną, ale z czasem przybywał im przeciwników. Jednym z bardziej znanych sofistów był Protagoras (V w. p.n.e.), który uznawał, że „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”, co oznacza relatywizm poznawczy i etyczny. Twierdził, że prawda jest subiektywna i zależy od indywidualnego doświadczenia. Uważał także, że nie sposób jest rozpoznać natury bogów (agnostycyzm).
Sokrates (V w.p.n.e.): jeden z najsłynniejszych filozofów starożytnych. Twierdził, że zadawanie pytań pozwala osiągnąć głębsze zrozumienie. Uważał też, że cnotliwe życie jest kluczem do szczęścia. Przez Arystofanesa w „Chmurach” został przedstawiony jako sofista, jednakże w istocie sprzeciwiał się temu nurtowi. W swoich rozważaniach odchodził od filozofii przyrody, skupiając się na duszy człowieka.
Platon (V-IV w.p.n.e.): uczeń Sokratesa i twórca Akademii Platońskiej. Rozwijał teorię idei, zakładającą istnienie doskonałych, niematerialnych form (idei), które są rzeczywistością bardziej rzeczywistą niż świat materialny (idealizm obiektywny). Autor „Państwa” – jednej z najważniejszych prac na temat sprawiedliwości i idealnego społeczeństwa.
Arystoteles (IV w.p.n.e.): uczeń Platona, dla którego najważniejsza była metafizyka. Uważał, że rzeczywistość składa się z form i materii. W swoich rozważaniach wracał także do filozofii przyrody. Jego prace obejmują szeroki zakres tematów od logiki, przez biologię, matematykę, astronomię, fizykę, aż po etykę i politykę. Jego „Etyka Nikomachejska” jest fundamentalnym tekstem dotyczącym cnoty i dobrego życia. Arystoteles jest także twórcą takich dzieł jak „Poetyka” i „Retoryka”.
Cynicy podobnie jak Sokrates uważali cnotę za najwyższą wartość w życiu, która zapewnia szczęście. Uważali, że należy poznawać życie zmysłami (sensualizm). Uważali, że najlepsze jest skromne życie w zgodzie z naturą, dlatego wielu z nich rozdawało swoje majątki. Cynicy odrzucali też konwencje społeczne. Ich poglądy kontynuowane były przez kolejne nurty filozoficzne, takie jak epikureizm, stoicyzm i sceptycyzm. Przykładem cynika był Diogenes z Synopy (V-IV w.p.n.e.), znany z ekstremalnej ascezy i krytyki społeczeństwa. Mieszkał w beczce, manifestując w ten sposób swoją pogardę dla dóbr materialnych.
Rzymska filozofia była silnie inspirowana greckimi wzorcami, ale rozwijała się również własnymi ścieżkami, dostosowując greckie idee do rzymskiego kontekstu kulturowego i praktycznego. Rzymscy filozofowie często łączyli filozofię z życiem publicznym i polityką.
- Cyceron (I w.p.n.e.): jego prace stanowiły syntezę różnych greckich szkół filozoficznych. Był wybitnym znawcą retoryki i humanistą. Ważnymi pojęciami było dla niego człowieczeństwo i ludzka godność. Cyceron był zwolennikiem ustroju republikańskiego i demokratycznego,
- Seneka (I w.p.n.e. – I w. n.e.): przedstawiciel stoicyzmu, który kładł nacisk na rozwijanie cnoty i życie zgodne z naturą. Sprzeciwiał się walkom gladiatorów i nazywany był lekarzem duszy.
- Marek Aureliusz (II w.n.e.): cesarz i filozof, gruntownie wykształcony w filozofii greckiej, zwolennik nurtu stoickiego. Autor „Rozmyślań”, które są osobistymi refleksjami na temat stoickiej etyki i cnoty. Uważał, że filozofia jest sztuką życia.
Filozofia starożytna, zarówno grecka, jak i rzymska, miała trwały wpływ na rozwój myśli europejskiej i nadal jest przedmiotem intensywnych badań i refleksji. Dzięki jej dziedzictwu możemy lepiej zrozumieć fundamenty współczesnej nauki, etyki i kultury
Historia starożytna pełna jest wielkich wynalazków, które miały ogromny wpływ na rozwój cywilizacji starożytnej Grecji, imperium rzymskiego i Bliskiego Wschodu. Nie powinno to dziwić – w końcu starożytni mieli na to tysiące lat.
Mezopotamia, uważana za kolebkę cywilizacji, była miejscem powstania wielu kluczowych wynalazków. Kultura Sumerów, zamieszkujących te tereny, przyniosła bowiem pismo klinowe. Było to pismo obrazkowe, które z czasem uproszczono do klinów, co umożliwiało szybkie i efektywne zapisywanie informacji. Wynalazek pisma pozwolił na prowadzenie dokumentacji handlowej, administracyjnej i historycznej, co z kolei przyczyniło się do rozwoju społeczeństw miejskich.
Dla cywilizacji Bliskiego Wschodu istotna była także kultura egipska. W starożytnym Egipcie opracowano hieroglify, system pisma składający się z ponad 700 znaków. Hieroglify używane były głównie do inskrypcji na grobowcach i świątyniach, ze względu na ich trwałość. Egipcjanie byli również pionierami w dziedzinie medycyny, matematyki i architektury (wystarczy wspomnieć o piramidach i rozwoju systemu irygacyjnego). Jednym z najważniejszych wynalazków było użycie papirusu, co umożliwiało prowadzenie bardziej elastycznej dokumentacji w porównaniu do kamiennych inskrypcji.
Grecy z kolei wprowadzili wiele innowacji w dziedzinie matematyki, fizyki i inżynierii. Archimedes, jeden z największych greckich wynalazców, opracował wiele urządzeń mechanicznych, takich jak np. śruba Archimedesa, używana do podnoszenia wody. Grecy także doskonalili sztukę budownictwa, wprowadzając kolumny doryckie, jońskie i korynckie, które stały się symbolem klasycznej architektury. To również tutaj powstała demokracja, bez której trudno wyobrazić sobie współczesny świat. W dziedzinie literatury Grecy stworzyli dramat, a także byli prekursorami w zakresie rozwoju filozofii. Jakby tego było mało, Hipokrates uznawany jest za ojca medycyny. Jego przysięga lekarska jest do dziś symbolem etyki medycznej.
Rzymianie natomiast byli mistrzami inżynierii i budownictwa. Wynaleźli beton, który umożliwił budowę trwałych i monumentalnych struktur, takich jak Koloseum i akwedukty. Akwedukty były jednym z najważniejszych osiągnięć technicznych Rzymu, dostarczając wodę do miast na dużą skalę. Rzymianie również opracowali zaawansowane systemy dróg, które łączyły różne części imperium i ułatwiały komunikację oraz handel (stąd powiedzenie, że wszystkie drogi prowadzą do Rzymu). Ponadto rzymski system prawny stał się podstawą wielu współczesnych systemów legislacyjnych.
Najważniejsze wydarzenia starożytności to zatem rozwój pisma, filozofii antycznej, prawa i demokracji, architektury oraz nauk ścisłych.
Sztuka starożytności, zarówno grecka, jak i rzymska, stanowi fundament kultury zachodniej, odznaczając się wyjątkową różnorodnością i innowacyjnością w różnych dziedzinach, takich jak architektura, rzeźba, malarstwo i ceramika.
Grecy byli mistrzami w tworzeniu budowli harmonijnych. Najbardziej charakterystyczne style architektoniczne to dorycki, joński i koryncki, które różniły się detalami kolumn i zdobień. Najbardziej znane budowle to Partenon na ateńskim Akropolu, świątynia Zeusa w Olimpii oraz świątynia Apollina w Delfach. Rzeźba grecka ewoluowała od prostych, surowych form okresu archaicznego, przez doskonale proporcjonalne i realistyczne figury okresu klasycznego, aż po bardziej ekspresyjne i dynamiczne kompozycje okresu hellenistycznego. Przykłady to posągi Fidiasza (Atena Partenos) oraz prace Myrona (Dyskobol). W przypadku greckiego malarstwa warto wspomnieć o enkaustyce polegającej na użyciu wosku pszczelego jako spoiwa. Malarstwo wazowe dostarcza także wiedzy o życiu codziennym i mitologii Greków.
Rzymianie przyswoili greckie wzory i wprowadzili swoje innowacje, takie jak łuk, sklepienie oraz kopuła, co umożliwiło budowanie większych i trwalszych konstrukcji. Przykłady to Koloseum, Panteon oraz liczne akwedukty, które dostarczały wodę do miast. Rzymskie budownictwo charakteryzowało się monumentalizmem i funkcjonalnością. Rzymska rzeźba często miała charakter propagandowy, przedstawiając cesarzy i zwycięstwa militarne. Rzymskie malarstwo było bogate i różnorodne. Zachowane freski z Pompejów ukazują różnorodne style, od iluzjonistycznych pejzaży po realistyczne sceny z życia codziennego. Technika enkaustyki była również popularna w Rzymie, co dowodzi wysokiego poziomu artystycznego i technicznego umiejętności rzymskich artystów.
Sztuka Mezopotamii, w tym sumeryjska, akadyjska i babilońska, koncentrowała się na monumentalnych budowlach religijnych, takich jak zigguraty (wieże świątynne). Miasto Ur, ze swoim zigguratem poświęconym bogu księżyca Nannie, jest jednym z najważniejszych przykładów starożytnej architektury mezopotamskiej. Mezopotamska rzeźba i malarstwo były ściśle związane z religią i polityką. Rzeźby przedstawiały zarówno bóstwa, jak i władców, podkreślając ich boskie pochodzenie i potęgę. W malarstwie dominowały sceny mitologiczne oraz codzienne życie, często w formie reliefów dekorujących pałace i świątynie.
W starożytnych społecznościach muzyka była nie tylko formą sztuki, ale również ważnym narzędziem w edukacji i filozofii. Była uznawana za sposób na rozwijanie harmonii duszy i ciała, co ilustruje szerokie jej zastosowanie zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym.
Muzyka grecka była ściśle związana z poezją i ruchem. Grecy uważali, że muzyka, poezja i taniec są nierozerwalnie związane. Najważniejsze formy muzyczne w Grecji to hymny na cześć Apollina i dytyramby na cześć Dionizosa, które wpłynęły na rozwój dramatu greckiego. Istotne były także pieśni ludowe i bohaterskie, niezwiązane z kultem religijnym. Muzyka towarzyszyła przedstawieniom tragedii i komedii, a także była używana podczas chórów i tańców. Instrumenty muzyczne odgrywały ważną rolę w starożytnym społeczeństwie greckim. Popularne były instrumenty strunowe, takie jak lira, kithara i forminga oraz instrumenty dęte, jak aulos i syringa. Instrumenty te były używane zarówno podczas przedstawień teatralnych, jak i w trakcie codziennych zajęć, takich jak biesiady czy uroczystości religijne.
Muzyka w starożytnym Rzymie była silnie inspirowana kulturą grecką. Rzymianie przejęli wiele greckich instrumentów i form muzycznych, adaptując je do własnych potrzeb. Muzyka rzymska była używana głównie w kontekście rozrywkowym i obrzędowym, na przykład podczas igrzysk, triumfów wojskowych oraz uroczystości religijnych. Instrumenty muzyczne w Rzymie obejmowały zarówno te przejęte od Greków, jak i własne wynalazki. Muzyka towarzyszyła rzymskim legionom podczas marszów, a także była integralną częścią spektakli teatralnych i widowisk w amfiteatrach.
Pisarze antyczni zapisali się w dziejach kultury, tworząc źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń. Literatura rozwijała się głównie w starożytnym świecie Grecji i Imperium rzymskiego, które w znacznym stopniu wpłynęły na rozwój kultury europejskiej.
Grecka literatura starożytna była zróżnicowana, obejmując epikę, lirykę i dramat. Najbardziej znanym dziełem epickim jest "Iliada" i "Odyseja" Homera, które opowiadają o wojnie trojańskiej i wędrówkach Odyseusza. Te epickie poematy nie tylko dostarczały rozrywki, ale również kształtowały moralne i kulturowe normy ówczesnych Greków.
Liryka grecka, reprezentowana przez takich poetów jak Safona, Alkajos czy Anakreont, była bardziej osobista i subiektywna. Utwory te, często wykonywane przy akompaniamencie liry, wyrażały osobiste uczucia i przeżycia autorów.
Dramat grecki, podzielony na tragedię i komedię, osiągnął swój szczyt w V wieku p.n.e. dzięki twórcom takim jak Ajschylos, Sofokles („Antygona”, „Król Edyp”), Eurypides oraz Arystofanes („Chmury”). Tragedie greckie często podejmowały tematy związane z losem, bogami i moralnymi dylematami, natomiast komedie były satyryczne i krytyczne wobec współczesnych wydarzeń i postaci.
Literatura rzymska rozwijała się pod silnym wpływem kultury greckiej, jednak z czasem wykształciła swoje własne cechy. Rzymska epika znalazła swojego największego przedstawiciela w Wergiliuszu, którego „Eneida” stanowiła rzymską odpowiedź na greckie eposy. Wergiliusz opisał w niej dzieje Eneasza, legendarnego przodka Rzymian.
Liryka rzymska była reprezentowana przez Horacego, Owidiusza i Katullusa, którzy tworzyli utwory o różnorodnej tematyce — od miłosnej po filozoficzną. Horacy w swoich „Odach” i „Satyrach” poruszał tematy życia codziennego, wartości moralnych i refleksji filozoficznych.
Dramat rzymski, choć mniej rozwinięty niż grecki, miał swoich przedstawicieli, takich jak Plaut i Terencjusz, którzy tworzyli komedie adaptujące greckie wzorce.
Literatura starożytna była również silnie związana z filozofią i prawem. To właśnie filozofowie pozostawili po sobie szereg tekstów dotyczących różnych dziedzin życia, teorii literatury (Arystoteles „Poetyka”), prawa, polityki i nauk ścisłych. Nie sposób także nie wspomnieć o najważniejszych dziełach kultury antycznej, związanych z religiami starożytnymi.
Mitologia grecka i rzymska to nie tylko zbiór przypowieści o życiu ówczesnych bogów, ale także niezwykle istotne źródło kultury europejskiej, która przez wieki czerpała stąd inspiracje i motywy. Podobnie wygląda kwestia Biblii — najważniejszej (do dziś) księgi chrześcijan i Żydów. Oprócz wartości religijnej Biblia, czyli Pismo Święte jest kolejnym najważniejszym źródłem natchnienia dla niezliczonej ilości utworów literackich oraz dzieł sztuki (inspiracje biblijne znajdują bowiem oblicze we wszystkich dziedzinach sztuki).
Fatum w okresie starożytnym było jednym z centralnych elementów wierzeń i literatury antycznej. Uważano je za nieunikniony los, którego nie można zmienić, a jedynie zaakceptować. Przykłady tego pojęcia znajdujemy w wielu mitach i dramatach, zwłaszcza w obrębie kultury starożytnej Grecji.
Jednym z najważniejszych przykładów fatum jest mit o rodzie Labdakidów, do którego należał Edyp. Sofokles w „Antygonie” i „Królu Edypie” przedstawia bohaterów, którzy mimo swoich najlepszych intencji i wysiłków, nie mogą uniknąć swojego losu. Rzymianie przejęli wiele elementów greckiej kultury, w tym pojęcie fatum. W literaturze rzymskiej, takich jak „Eneida” Wergiliusza, fatum odgrywa kluczową rolę w losach bohaterów. Eneasz, podobnie jak Edyp, jest prowadzony przez przeznaczenie, które jest z góry ustalone i nieuniknione.
Epoka antyku to także wyrocznie i wróżby, które były powszechnie akceptowane, jako sposób odkrywania przeznaczenia. Najsłynniejsza była wyrocznia delficka, gdzie kapłanka Apollina przepowiadała przyszłość. Jednakże, jak pokazuje historia Edypa, znajomość przyszłości nie oznaczała możliwości jej zmiany. Wręcz przeciwnie, próby uniknięcia przeznaczenia często prowadziły do jego spełnienia.
W epoce starożytnej fatum było zatem czymś więcej niż tylko losem — było fundamentalnym elementem porządku świata, którego nie można było zmienić, a jedynie zrozumieć i zaakceptować. W literaturze i mitologii starożytnej to właśnie nieuchronność fatum oraz ludzkie reakcje na nie stanowiły podstawę wielu tragicznych opowieści. Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego nastąpiła kolejna epoka historyczna, ale wpływ okresów cywilizacji starożytnej był jeszcze długo widoczny w kulturze europejskiej.
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
