pozytywizm

okres w literaturze polskiej, uformowany po r. 1864, trwający do około 1890, któremu charakter nadało pokolenie urodzone w latach 40. XIX w., zwłaszcza zaś wychowankowie warszawskiej Szkoły Głównej. Nazwę przyjęto od kierunku filozoficznego, którego podstawy sformułował A. Comte (1798-1857), uznający jedynie doświadczenie i obserwację za źródło wiedzy oraz dążący do wiedzy pozytywnej, tzn. mogącej służyć poprawie życia. Głównymi filozoficznymi kierunkami pozytywizmu były: scjentyzm, empiryzm, ewolucjonizm, agnostycyzm i utylitaryzm. W okresie tym rozwinęła się publicystyka i powieść. Najważniejszymi literackimi nurtami pozytywizmu były naturalizm i realizm.

Pozytywizm polski był w równej mierze ruchem społeczno-ideowym, co literackim. Pozytywiści, zdając sobie sprawę z zacofania cywilizacyjnego kraju, sformułowali program działań wzmacniających siły narodu. Wysunęli hasło pracy organicznej, opartej na współdziałaniu wszystkich grup społecznych, a zmierzającej do rozwoju gospodarki, przemysłu, handlu i rolnictwa, a także pracy u podstaw, która była szerokim programem oświatowym, mającym umożliwić chłopom, robotnikom, rzemieślnikom zajęcie właściwego miejsca w organizmie społecznym.

Z tych założeń wynikały także zadania literatury: utylitaryzm i tendencyjność. Dlatego w pierwszej fazie pozytywizmu największe znaczenie miała publicystyka, w której formułowano założenia ruchu i spierano się z oponentami (tzw. walka starej i młodej prasy). Wszyscy znani później pisarze zaczynali jako dziennikarze. Wychodziło wiele czasopism: "Przegląd Tygodniowy", "Ateneum", "Prawda", "Niwa", "Opiekun Domowy".

W zakresie wypowiedzi literackich faworyzowano powieść tendencyjną, sztukę z tezą, komedię obyczajową. Poezja odgrywała wyraźnie drugorzędną rolę i była epigońska w stosunku do romantyzmu. Najwyższe jej osiągnięcia to liryka refleksyjna (A. Asnyk) i stylizacja ludowa (M. Konopnicka).

Największym literackim osiągnięciem pozytywizmu jest polska powieść realistyczna (E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz). Realizm oznaczał wówczas przestrzeganie reguł prawdopodobieństwa życiowego, dążenie do iluzji rzeczywistości. W prozie dojrzałego pozytywizmu nastąpiło również pogłębienie analizy psychologicznej. W okresie tym rozwijała się też krytyka literacka i stworzono podstawy naukowej historii literatury (P. Chmielowski, B. Chlebowski, S. Tarnowski). Około 1880 r. obok realizmu pojawił się naturalizm (A. Sygietyński, A. Dygasiński, G. Zapolska).