Pochodzenie nazwy „renesans” wywodzi się z języka francuskiego od słowa „renaissance”, co dosłownie oznacza „odrodzenie” - termin stosowany zamiennie dla określenia tej epoki. Nazwa ta odnosi się do odrodzenia zainteresowania sztuką, kulturą i nauką starożytnej Grecji i Rzymu, które miało miejsce w Europie od XIV do XVII wieku. Renesans był okresem wielkich przemian kulturalnych i społecznych. Rozpoczął się we Włoszech i rozprzestrzenił na resztę kontynentu. Ramy czasowe renesansu są jednak płynne i różnią się w zależności od regionu i kontekstu historycznego.
Renesans był okresem wielkich zmian i odrodzenia w Europie, charakteryzującym się rozwojem humanizmu, antropocentryzmu, odrodzeniem sztuki i nauki oraz reformacją religijną. Był to czas, w którym kultura europejska przeszła znaczącą transformację, kładąc fundamenty pod nowożytną Europę.
Pierwsze oznaki odrodzenia kultury klasycznej i nowych prądów myślowych można zaobserwować już w późnym średniowieczu we Włoszech w XIV wieku. Włochy były centrum wczesnego renesansu, z miastami takimi jak Florencja, czy Wenecja, które stały się kolebką nowych idei w sztuce, architekturze i nauce.
Początek renesansu wyznaczają umownie takie wydarzenia jak wynalezienie druku przez Gutenberga w 1450 r., zakończenie wojny stuletniej między Francją i Anglią (1453 r.) lub odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492 r.). W połowie XV w. renesansowe idee rozprzestrzeniły się z Włoch na resztę Europy, w tym do Francji, Niemiec, Anglii i Polski.
Rozkwit renesansu przypada na XVI w. Koniec renesansu datuje się znów różnie w zależności od regionu. We Włoszech przełomowym momentem był początek XVII wieku, kiedy to nowe prądy zaczęły dominować w kulturze i sztuce. W innych częściach Europy renesans zakończył się nieco później, około połowy XVII wieku. Należy jednak pamiętać, że ramy czasowe renesansu są ruchome i zależały od szybkości rozprzestrzeniania się idei humanizmu epoki renesansu, filozofii renesansu.
Renesans był epoką, która wydała wielu wybitnych myślicieli, artystów i literatów. Nic w tym dziwnego, skoro renesans był odrodzeniem myśli, światopoglądów i nauki. Malarstwo renesansowe miało zupełnie nową jakość i znacząco różniło się od tego, które znano z poprzednich epok. Bohaterowie obrazów wyglądali jak żywi, a najważniejsi artyści renesansu zachwycają swoim kunsztem do dziś. Wśród wielkich tej epoki nie brakowało postaci niezwykle wszechstronnych. Renesans przyniósł odrodzenie sztuki i nauki, inspirowane starożytnymi wzorami.
Centralnym nurtem intelektualnym renesansu był humanizm, który narodził się we Włoszech na początku XIV wieku. Humaniści kładli nacisk na wartość i potencjał człowieka, propagując studia nad klasyczną starożytnością jako modelowym wzorem dla kultury i nauki. Humanizm renesansowy dążył do odrodzenia ideałów starożytnych Grecji i Rzymu, podkreślając znaczenie edukacji, moralności i kultury literackiej.
Innym ważnym światopoglądem renesansu był antropocentryzm, który stawiał człowieka w centrum zainteresowania. Renesansowi myśliciele i artyści skupiali się na ludzkim doświadczeniu, emocjach i potencjale. Było to odejście od teocentryzmu średniowiecza, gdzie to Bóg i życie pośmiertne były głównymi punktami odniesienia, a jednocześnie to właśnie antropocentryzm pozwalał na rozwijanie humanizmu epoki renesansu.
Nie bez znaczenia pozostawała także religijna reformacja renesansowa, zapoczątkowana przez Martina Lutra (luteranizm renesansowy), która miała ogromny wpływ na Europę tych czasów. Krytyka Kościoła katolickiego i dążenie do reform doprowadziły do powstania nowych odłamów chrześcijaństwa (obok luteranizmu powstał także kalwinizm renesansowy) i zmiany układu polityczno-religijnego w Europie.
Najlepszym przykładem wszechstronnego człowieka renesansu był Leonardo da Vinci (1452–1519), którego śmiało można nazwać geniuszem. Jego talenty obejmowały malarstwo, rzeźbę, architekturę, inżynierię i anatomię. Ponadto Leonardo był wynalazcą i konstruktorem, którego myśl wręcz wyprzedzała epokę. Da Vinci był bowiem pionierem w dziedzinie anatomii i projektował różnorodne wynalazki, w tym maszyny latające i urządzenia wojskowe. Jego najbardziej znane dzieła w dziedzinie malarstwa to „Mona Lisa” i „Ostatnia Wieczerza”.
Kolejnym wybitnym artystą sztuki renesansowej był Michelangelo Buonarroti (1475–1564), czyli Michał Anioł, znany głównie z rzeźby i malarstwa. Jego najsłynniejsze dzieła to rzeźby „Dawid” i „Pieta” oraz freski pt. „Sąd Ostateczny” w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie. Michelangelo był również utalentowanym architektem, a jego projekt kopuły Bazyliki św. Piotra w Rzymie jest jednym z najważniejszych osiągnięć architektury renesansowej.
Kolejnym utalentowanym malarzem znanym z harmonii, kompozycji i doskonałości technicznej swoich dzieł był Rafael Santi (1483–1520). Jego najsłynniejsze dzieła to „Madonna Sykstyńska” freski w Stanzach Watykańskich, np. „Szkoła Ateńska”. Co ciekawe, na wielu jego obrazach, można znaleźć jego autoportrety, ponieważ dawał swoją twarz wybranym postaciom, które malował.
Ludzie renesansu to nie tylko artyści, ale również niezwykli myśliciele. Do takich należał niewątpliwie Erazm z Rotterdamu (1469–1536), będący jednym z najważniejszych humanistów okresu odrodzenia. Jego prace skupiały się na reformie Kościoła oraz na edukacji. Był autorem dzieła „Pochwała głupoty”, w którym krytykuje różne aspekty życia społecznego i kościelnego oraz negatywnie odnosi się do scholastyki. Erazm był zwolennikiem edukacji opartej na klasycznej literaturze oraz dążył do odnowienia moralności i pobożności chrześcijańskiej. Jego pisma miały ogromny wpływ na rozwój reformacji i myśli humanistycznej w Europie.
Kolejnym ważnym filozofem tego okresu był Tomasz Morus (lub More; 1478–1535) - angielski humanista, pisarz i polityk. Sławę przyniósł mu traktat „Utopia”. Przedstawił w nim wizję idealnego społeczeństwa, w którym panuje równość, sprawiedliwość i wspólnota dóbr. Warto zaznaczyć, że właśnie od tytułu jego dzieła pochodzi słowo utopia, jako utożsamienie czegoś idealnego, co nie ma szans na realizację. Był także kanclerzem królewskim za panowania Henryka VIII, jednak sprzeciwił się jego roszczeniom do supremacji (król Anglii stał się wówczas głową Kościoła), co doprowadziło do jego egzekucji. Morus został kanonizowany przez Kościół katolicki jako święty i męczennik, czczony jest również przez anglikanów.
Innym słynnym myślicielem filozofii renesansu był Niccolò Machiavelli (1469–1527). Machiavelli był włoskim dyplomatą, filozofem politycznym i pisarzem. Jego najbardziej znane dzieło to „Książę”, w którym przedstawia realistyczne i często cyniczne spojrzenie na politykę i władzę. Machiavelli jest uważany za ojca nowożytnej politologii, a jego imię stało się synonimem pragmatyzmu politycznego. Jego prace podkreślają znaczenie skuteczności w polityce, często kosztem moralności. To on jest ojcem tezy, że cel uświęca środki oraz twierdzenie, że władca powinien być lwem, ale w razie potrzeby również lisem.
Na gruncie polskim wybitnym człowiekiem renesansu był Mikołaj Kopernik (1473–1543), który dosłownie zrewolucjonizował europejski światopogląd. Jak wiadomo, Kopernik był wybitnym astronomem, matematykiem, lekarzem i duchownym. Jego praca „O obrotach sfer niebieskich” wprowadziła heliocentryczną teorię budowy wszechświata, która zastąpiła ptolemejski model geocentryczny (Ptolemeusz uważał, że słońce krąży wokół ziemi).
Kopernik dowiódł, że Ziemia i inne planety krążą wokół Słońca, co stanowiło fundamentalny przełom w rozwoju astronomii i nauk przyrodniczych. Jego odkrycia miały ogromny wpływ na naukę i były inspiracją dla późniejszych astronomów. Należy podkreślić, że Kopernik był osobą wszechstronną i zostawił po sobie nie tylko rewolucję w astronomii, ale jego osiągnięć i teorii można szukać także w ekonomii, geometrii i kartografii. Był także pisarzem, tłumaczem i filozofem.
Europejska literatura renesansowa przechodziła swoje przemiany stopniowo. Renesans był okresem odrodzenia sztuki, kultury i nauki w Europie, który przypada głównie na XV i XVI wiek, ale należy pamiętać, że prekursorami byli włoscy poeci, którzy tworzyli jeszcze w XIV w. Literatura tego okresu cechowała się powrotem do ideałów starożytnych, zwłaszcza greckich i rzymskich.
Giovanni Boccaccio (1313–1375) był jednym z kluczowych pisarzy włoskiego renesansu, który swoją twórczością znacznie wpłynął na literaturę europejską. Jego najbardziej znane dzieło, „Dekameron”, jest uznawane za kamień milowy w historii literatury. Był to zbiór stu nowel opowiedzianych w ciągu dziesięciu dni przez grupę dziesięciu młodych ludzi (siedem kobiet i trzech mężczyzn), którzy uciekają z Florencji, aby uniknąć zarazy dżumy.
„Dekameron” jest nie tylko mistrzowskim dziełem narracyjnym, ale także ważnym dokumentem życia codziennego w XIV-wiecznych Włoszech. Jego postacie są pełne życia, a fabuły często dotykają tematów miłości w różnych odsłonach. „Dekameron” był pionierskim dziełem, które przełamywało średniowieczne konwencje literackie, wprowadzając nowy styl pisania bardziej skoncentrowany na ludzkich doświadczeniach i emocjach. Warto pamiętać, że w „Dekameronie” pojawia się nowy gatunek literacki pod postacią noweli. Co ciekawe, utwór trafił na listę ksiąg zakazanych, co potwierdza rewolucyjny charakter dzieła.
Kolejnym wielkim Włochem w historii literatury odrodzenia był Francesco Petrarca (1304–1374), uważany za ojca humanizmu. Jego twórczość literacka obejmuje zarówno poezję, jak i prozę. Petrarca jest najbardziej znany ze swoich sonetów, szczególnie tych poświęconych Laurze, które zawarł w zbiorze „Canzoniere” („Księga pieśni”). Jego poezja miłosna stała się wzorem dla wielu późniejszych poetów i odegrała kluczową rolę w rozwoju literatury renesansowej. Petrarca wprowadził kolejny gatunek literatury renesansu w postaci sonetu włoskiego, który uchodził za bardzo trudny. Wykorzystywali go także twórcy kolejnych epok.
We Francji na uwagę zasługuje Pierre de Ronsard (1524–1585), który zyskał sobie wiele mówiący przydomek „księcia poetów”. W jego twórczości pojawiały się również sonety, ale także ody i hymny. Innym znanym francuskim twórcą renesansowym był François Rabelais (ok. 1494–1553), który napisał satyryczną powieść „Gargantua i Pantagruel”. Krytykował współczesne mu instytucje i społeczeństwo. Michel de Montaigne (1533–1592) zasłynął z kolei jako twórca nowego gatunku literatury renesansu, czyli eseju.
Przyglądając się literaturze europejskiej, trzeba też wspomnieć o niezwykłym hiszpańskim twórcy. Miguel de Cervantes Saavedra (1547–1616) był autorem dzieła, które do dziś znajduje ważne miejsce w kulturze europejskiej. Mowa o słynnym „Don Kichocie”, który otworzył drogę kolejnemu gatunkowi literackiemu – powieści nowożytnej. Jego dzieło wymyka się już z ram utworów epoki odrodzenia i bliżej mu do baroku.
Saavedra tworzył na przełomie epoki renesansu i baroku, podobnie jak William Szekspir – wybitny angielski dramaturg i twórca dramatu elżbietańskiego. Spod jego pióra wyszły tak doskonałe dzieła jak „Romeo i Julia”, „Hamlet” czy „Makbet”, które do dziś zachwycają widzów teatrów. W przypadku Szekspira widać jednak jeszcze wyraźnie cechy renesansu. Jego dzieła były harmonijne i pełne refleksji nad ludzką naturą.
Literatura polska epoki renesansu przypada głównie na XVI wiek. Polscy twórcy epoki renesansu tworzyli w języku polskim, ale niektórzy nadal po łacinie. W Polsce renesansowa literatura była związana z ideami humanizmu, powrotem do antyku, a także zachwytem nad ziemiaństwem. Polskie utwory renesansowe niejednokrotnie pokazywały życie człowieka w renesansie i zachwyt nad wsią, ale nie brakowało także ważnych dzieł patriotycznych. Należy podkreślić, że język polski w renesansie pojawił się także w utworach literackich.
Wybitnym przedstawicielem renesansu w Polsce był Mikołaj Rej (1505–1569), który uważany jest za ojca literatury polskiej. Jego twórczość, w tym „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”, propagowała język polski i wprowadzała tematy społeczne i moralne. Twórca widział, że brak współpracy pomiędzy warstwami społecznymi i wzajemny brak zrozumienia prowadzą do osłabiania Rzeczpospolitej. Ponadto to właśnie Mikołaj Rej sprzeciwiał się uprawianiu literatury w języku łacińskim i propagował pisanie po polsku. Początkowo nie zyskał tym pomysłem zbyt wielu zwolenników, ale z czasem przybywało utworów w naszym ojczystym języku.
Trudno jest sobie wyobrazić odrodzenie w Polsce bez twórczości Jana Kochanowskiego (1530–1584). Jego „Fraszki”, „Treny” i „Pieśni” wprowadziły do literatury polskiej klasyczne formy poetyckie i humanistyczne idee. „Treny” są szczególnie cenione za głębokie, osobiste refleksje nad stratą i cierpieniem. Jan Kochanowski słynął z lekkości pióra. Potrafił niezwykle zgrabnie ubierać w słowa otaczający go świat, a wiele fraszek do dziś niesie ponadczasowe treści. Trzeba także pamiętać, że poeta sporo czerpał z antyku i w jego utworach można znaleźć wiele tradycji tamtego czasu (horacjanizm, stoicyzm, epikureizm i wiele toposów, m.in. arkadii, harmonii lub sławy). Ewidentnym przykładem jest „Odprawa posłów greckich”, łącząca zarówno cechy dramatu antycznego, jak i również renesansowej tragedii.
Wyjątkowym poetą polskiego renesansu był Mikołaj Sęp Szarzyński (1550–1581) w swoich sonetach łączył elementy baroku z renesansowym humanizmem, wprowadzając głębokie refleksje nad kondycją człowieka. W jego utworach nie brakuje biblijnych odniesień, w szczególności w zakresie nietrwałości otaczającego nas świata. Był twórcą niezwykle oryginalnym, którego poezja wykraczała poza renesansowe kanony, zbliżając się do estetyki baroku (tworzył zresztą już u schyłku odrodzenia). Jego poezja, pełna dramatyzmu i religijnej metafizyki niewątpliwie wpływała na kolejne pokolenia poetów.
Na uwagę zasługuje także postać Łukasza Górnickiego (1527–1603), który był humanistą, pisarzem i sekretarzem królewskim na dworze Zygmunta Augusta. Zasłynął jako autor „Dworzanina polskiego”, adaptacji włoskiego „Il Cortegiano” Baldassare Castiglione, która dostosowała wzory dworskiej kultury do polskich realiów.
Kolejnym wybitnym twórcą epoki był Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572) - jeden z czołowych myślicieli renesansu w Polsce. Jego dzieło „O poprawie Rzeczypospolitej” było ważnym traktatem politycznym i społecznym, promującym reformy, które według twórcy są konieczne dla kraju. Modrzewski krytykował niesprawiedliwości społeczne, wzywając do równości i poprawy edukacji. Niewątpliwie był jednym z najważniejszych teoretyków politycznych polskiego renesansu i gorącym patriotą.
Innym świetnym myślicielem, któremu na sercu leżał los Polski, był Piotr Skarga (1536-1612) – autor „Kazań sejmowych”, w których opisuje choroby dręczące kraj. W swoim dziele posługuje się także słynną alegorią, nazywając ojczyznę tonącym okrętem. Jego kazania nawoływały do reform i odnowy moralnej. Skarga był polskim jezuitą, kaznodzieją i pisarzem. Jego działalność kaznodziejska i literacka miała na celu nie tylko umocnienie katolicyzmu, ale także budowanie świadomości narodowej i patriotyzmu wśród Polaków.
Literatura renesansu w Polsce była silnie związana z ideami humanizmu, który kładł nacisk na wartość i potencjał człowieka. Polscy twórcy epoki renesansu często nawiązywali do klasycznych wzorców literackich, co przejawiało się w formach poetyckich oraz tematyce ich dzieł. W literaturze pojawiały się tematy związane z życiem codziennym, polityką, moralnością oraz religią.
Kultura renesansu rozwijała się na różnych płaszczyznach. Renesansowa architektura, która narodziła się w XV wieku we Włoszech, charakteryzowała się powrotem do klasycznych wzorców antycznych. Wczesny renesans florencki przypada na lata 1419‑1500, dojrzały renesans rzymski to lata 1500-1527, a późny renesans wenecki: 1527-1600.
Architekci dążyli do osiągnięcia harmonii, proporcji i symetrii, czerpiąc inspirację z budowli starożytnego Rzymu i Grecji. Ważnymi elementami sztuki renesansu były kolumny, łuki, kopuły oraz stosowanie porządków architektonicznych. Renesansowi architekci przykładali dużą wagę do urbanistyki, projektując miasta na planie regularnych siatek ulic i proporcjonalnych placów.
Przykłady renesansowych zabytków architektury europejskiej
Katedra Santa Maria del Fiore we Florencji — znana również jako Duomo, jest jednym z najważniejszych przykładów renesansowej architektury. Kopuła zaprojektowana przez Filippo Brunelleschiego jest uważana za arcydzieło techniki budowlanej.
Bazylika św. Piotra w Rzymie — jej budowa rozpoczęła się w okresie renesansu, jest dziełem wielu architektów, w tym Michała Anioła, który zaprojektował monumentalną kopułę o średnicy 42 m.
Pałac Medyceuszy we Florencji — zaprojektowany przez Michelozzo di Bartolomeo, jest przykładem miejskiej rezydencji o renesansowej fasadzie z rustykalnymi elementami na dolnym poziomie.
Zamek Chambord — jedna z najbardziej znanych rezydencji renesansowych, z charakterystycznymi wieżami i bogato zdobioną fasadą, zbudowany na życzenie Franciszka I. Pałac jest ogromny — długość fasady mierzy 128 m.
Renesans dotarł do Polski później niż do Włoch, bo w XVI w., jednak również tutaj powstały znaczące dzieła architektury. Pierwsze budowle charakterystyczne dla odrodzenia powstawały za czasów Jagiellonów w latach 1500-1550 (okres włoski), 1550-1600 (okres wpływów niderlandzkich i początki manieryzmu) i później 1600-1650 (manieryzm i początki baroku).
Przykłady architektury renesansu w Polsce:
Kaplica Zygmuntowska na Wawelu — zaprojektowana przez Bartolomeo Berrecciego, jest uważana za jeden z najpiękniejszych przykładów renesansowej architektury sakralnej w Polsce. Kopuła i detale architektoniczne nawiązują do wzorców florenckich.
Zamość — miasto zaprojektowane przez włoskiego architekta Bernardo Morando na zlecenie Jana Zamoyskiego. Zamość jest przykładem idealnego miasta renesansowego, z regularnym układem urbanistycznym i klasycznymi elementami architektonicznymi. Stare Miasto wpisane jest na listę dziedzictwa narodowego UNESCO.
Ratusz w Poznaniu — przebudowa budynku w stylu renesansowym została wykonana przez Jana Baptistę Quadro. Powstała wówczas charakterystyczna fasada z attyką i loggiami, a także zamontowano nowy zegar z koziołkami.
Potrzebujesz pomocy?
Już uciekasz?
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
