Transakcja wojny chocimskiej cz. I - problematyka
W „Księdze pierwszej” Potocki podejmuje przede wszystkim problem patriotyzmu i obowiązku pamięci narodowej. Już w inwokacji wyraża przekonanie, że musi utrwalić dzieje wojny chocimskiej, by przyszłe pokolenia znały bohaterskie czyny przodków. Czuje się zobowiązany do tego nie przez własną pychę, ale z patriotycznego obowiązku – by postawić swoim rodakom pomnik sławy w słowie i nie dopuścić do zapomnienia ich ofiary. To nadaje całej księdze moralny i wychowawczy charakter, podkreślając rolę literatury w budowaniu pamięci zbiorowej i tożsamości narodowej.
Kolejnym bardzo istotnym zagadnieniem jest analiza przyczyn konfliktu polsko-tureckiego. Potocki z dużą starannością wylicza powody wrogości Osmanów wobec Polski: przede wszystkim niepłacenie regularnego haraczu, które było dla Porty dowodem polskiej niesubordynacji, oraz ciągłe mieszanie się Rzeczypospolitej w sprawy Mołdawii, przez instalowanie własnych hospodarów. Istotnym czynnikiem były też najazdy Kozaków na wybrzeża Morza Czarnego i ich łupieżcze wyprawy aż pod Stambuł, co Potocki uznaje za bezpośrednie upokorzenie Turcji. Tak szeroko zarysowane przyczyny mają pokazać, że wojna nie była przypadkiem, ale rezultatem długotrwałych napięć i błędów politycznych obu stron.
Silnym motywem tej części poematu jest również krytyka pychy i ambicji władców, zwłaszcza młodego sułtana Osmana II, który chciał dorównać sławie Sulejmana Wspaniałego. Potocki opisuje go jako zuchwałego i żądnego chwały, pragnącego osobistego zwycięstwa i podporządkowania Polski. Sułtan planuje olbrzymią mobilizację armii, licząc na łatwe zwycięstwo, ale poeta dostrzega w tym przede wszystkim pychę i nadmierne ambicje, które stają się źródłem nieszczęścia. Jednocześnie Potocki kontrastuje tę zuchwałość z wcześniejszą gnuśnością i lenistwem poprzednich sułtanów, którzy zaniechali agresji z powodu własnej słabości i wygody.
Bardzo istotnym problemem politycznym obecnym w tej księdze jest krytyka polskiej polityki kresowej. Potocki nie waha się wytknąć Rzeczypospolitej błędu w ciągłym ingerowaniu w sprawy Mołdawii i Wołoszczyzny, co prowadziło do nieustannych konfliktów, zmian hospodarów i narastającej nienawiści ze strony Porty. Autor daje wyraźnie do zrozumienia, że polska polityka imperialna na południowo-wschodnich rubieżach była krótkowzroczna i przyczyniła się do wybuchu wojny. Jest to odważny element autoanalizy, w którym Potocki nie wybiela własnej ojczyzny, ale wskazuje jej odpowiedzialność.
Na tym tle pojawia się problem zdrady i intryg politycznych, który poeta rozwija poprzez opowieść o Bethlenie Gáborze, księciu Siedmiogrodu. Potocki demaskuje jego fałszywą przyjaźń wobec Polski i ujawnia jego tajne układy z Turkami, których celem było odciągnięcie Rzeczypospolitej od wojny trzydziestoletniej i osłabienie jej pozycji w Europie. Motyw zdrady pojawia się także w opisie sytuacji w Mołdawii i Wołoszczyźnie, gdzie kolejne bunty i zmiany władzy ułatwiały turecką ekspansję. To wszystko buduje obraz skomplikowanej, pełnej podstępu i zdrady polityki wschodnioeuropejskiej, w której Polska staje się ofiarą sprzecznych interesów.
Szczególnie ważnym polem problemowym jest tragiczna lekcja Cecory, czyli klęski z 1620 roku, w której zginął hetman Żółkiewski. Potocki wspomina ten epizod z wyraźnym żalem i smutkiem, widząc w nim symbol upadku polskiej potęgi i ostrzeżenie przed brakiem jedności oraz przygotowania. Opis Cecory ma charakter przestrogi narodowej, przypomina o tragicznych konsekwencjach lekceważenia zagrożenia i braku rozwagi politycznej.
Całość tej księgi przesycona jest również grozą nadciągającej wojny, której obraz Potocki buduje w końcowych partiach utworu. Opisuje olbrzymią armię turecką, przygotowania do wielkiej kampanii i strach, jaki te wieści budziły w całej Europie. Podkreśla powszechną ciekawość i napięcie – „wszyscy wyciągnąwszy uszy” słuchali, komu fortuna sprzyja. Ten obraz buduje atmosferę niepewności i zagrożenia, zapowiadając dramatyczny przebieg nadchodzącej wojny.
Cała księga ma wyraźny charakter dydaktyczny i moralny – historia ma być nauczycielką życia, a poeta nie ogranicza się do opisu faktów, lecz komentuje je i ocenia, by przekazać czytelnikom wnioski i przestrogi. Zachęca do patriotyzmu, rozwagi politycznej, krytycznego myślenia i pamięci historycznej, widząc w tych wartościach gwarancję przetrwania i wielkości narodu.
