Transakcja wojny chocimskiej cz. I - streszczenie krótkie
Poeta rozpoczyna utwór uroczystą inwokacją, wzywając Boga i Muzę, by pomogli mu opisać krwawe dzieje wojny sarmackiej, czyli wyprawy chocimskiej. Podkreśla doniosłość tematu, który chce uwiecznić dla potomnych jako pomnik chwały narodu. Przyznaje pokornie, że temat przerasta jego siły, ale czuje obowiązek, by o nim mówić, bo nie chce, by bohaterskie czyny Polaków zostały zapomniane.
W dalszej części wyjaśnia przyczyny wojny. Przypomina, że Turcy od czasów Batorego uważali Polskę za hołdownika, ale niesfornego i buntowniczego, bo Polska nie płaciła regularnie haraczu i ingerowała w Mołdawię, osadzając tam własnych hospodarów z rodu Mohiłów, co budziło sprzeciw Porty. Do tego Kozacy wielokrotnie najeżdżali wybrzeża Morza Czarnego, łupili ziemie tureckie i docierali aż pod Stambuł, wywołując wstyd i upokorzenie dla sułtanów.
Poeta opisuje także rozluźnienie władzy w Turcji: kolejni sułtanowie byli nieudolni, leniwi, zepsuci, co powstrzymywało Imperium od zdecydowanego odwetu. Sytuacja zmieniła się, gdy na tronie zasiadł młody i ambitny Osman II, który zapragnął przywrócić dawną chwałę imperium i dorównać Sulejmanowi Wspaniałemu. Osman chciał dokonać wielkiego podboju na miarę wcześniejszych kampanii przeciw Węgrom – tym razem jego celem miała być Polska, którą planował wcielić do imperium.
Zmobilizował olbrzymie siły, podobno aż 300 000 ludzi, choć Potocki podkreśla, że tylko połowa nadawała się do walki, a elitarni janczarzy liczyli jedynie ok. 12 000. Mimo liczebności armia cierpiała na brak dobrego dowództwa – młody Osman był odważny, ale niedoświadczony i otoczony przez zawistnych dowódców, którzy wzajemnie sobie przeszkadzali.
Poeta szeroko opisuje też sytuację na kresach i w Mołdawii. Polska od lat ingerowała w wybór hospodarów, wzbudzając niechęć Turcji. Były liczne intrygi, bunty i zdrady – Potocki wspomina Gracjana, który ujawnił w Warszawie zdradzieckie plany Bethlena Gábora, księcia Siedmiogrodu. Bethlen, udając przyjaciela Polski, w rzeczywistości wciągał Turków do wojny z Rzecząpospolitą, by odciągnąć jej pomoc od cesarza w czasie wojny trzydziestoletniej.
Przedstawia także tragiczny epizod z bitwy pod Cecorą (1620). Wojska polskie zostały tam rozgromione, a hetman Żółkiewski poległ, co Potocki opisuje jako ciężką klęskę i hańbę. Ten cios utwierdził Turków w przekonaniu, że Polska jest osłabiona i nadaje się do całkowitego podboju.
Poeta przechodzi następnie do opisu atmosfery w Europie. Wieść o mobilizacji ogromnej armii tureckiej budziła trwogę i grozę. Potocki obrazowo mówi, że cały świat nadstawiał uszy, by dowiedzieć się, kto zostanie zwyciężony, bo wynik tej wojny miał ogromne znaczenie dla całego chrześcijaństwa.
Zakończenie tej księgi to budowanie napięcia: Potocki podkreśla wszechobecną ciekawość i niepokój, z jakim wszyscy śledzili przygotowania do wojny i zastanawiali się, komu tym razem sprzyjać będzie fortuna.
Księga pierwsza to wielka inwokacja i wprowadzenie historyczne, w którym Potocki szeroko opisuje przyczyny wojny chocimskiej, ambicje Osmanów, polityczne intrygi w Mołdawii i Wołoszczyźnie, klęskę pod Cecorą, a także narastający strach w Europie. To epicki prolog, który ma przygotować czytelnika na dalszy opis samej kampanii chocimskiej.
