"Boska komedia" jest arcydziełem trzynastowiecznej literatury włoskiej. Dzieło to uważa się za utwór średniowieczny, jednak zawiera ona wiele elementów charakterystycznych dla epoki późniejszej - renesansu. Zresztą sympatycy obu epok chcą je "przywłaszczyć", nic zresztą dziwnego, jest to bowiem największe arcydzieło tamtego czasu. Jednak argumenty zarówno jednych, jak i drugich pozostawiają wiele wątpliwości. Z tego wynika, że jest to po prostu dzieło obu epok.

W XIII wieku we Włoszech, kiedy powstawała "Boska komedia", średniowiecze zaczęło być wypierane przez nowe prądy i tendencje, które ogólnie nazywamy renesans.

Średniowiecze

Renesans

Tematyka:

Tematyka jest związana z religią, wiarą w życie pozagrobowe oraz karę dla grzeszników, którzy będą się smażyć w piekle i nagroda dla ludzi dobrych i pobożnych. Tematyka zgodna ze średniowieczną zasadą teocentryzmu.

Akcja toczy się w nocy w Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek 1300 roku, więc obejmuje najważniejsze dni liturgii chrześcijańskiej.

Pojawiają się sprawy współczesne: walka o wpływy między stronnictwami w XIII-wiecznych Włoszech, w wyniku której ojciec Dantego został wypędzony w kraju. Autor zabiera też głos w sprawach społecznych, dotyczących np. miłości między dwojgiem ludzi, którzy nie powinni się w sobie zakochać. Po rozmieszczeniu postaci w kolejnych kręgach wnioskujemy, iż autor uważa bierność życiową za grzech, ponieważ winni temu grzechowi znajdują się w przedpieklu.

Postaci:

Pojawia się postać Wergiliusza, który był jedynym antycznym twórcą uznawanym w średniowieczu. Ukazywano go jako czarodzieja i proroka, który przepowiadał nadejście Chrystusa. Istotne jest to, iż żył na przełomie er (I w. p. n. e./I w. n. e.)

Pojawiają się postaci z Pisma Świętego: np. Judasz, Kajfasz

Beatrycze ukazana jako Anioł, miłość jaką do niej żywi jest nieskalana cielesnością poprzez miłość do kobiety, Dante dochodzi do miłości do Boga.

Spora część postaci jest autentyczna, są to współcześni Dantemu politycy lub w ogóle jego znajomi czy adwersarze. Również autentyczne osoby historyczne: takie jak Wergiliusz, który był antycznym mistrzem Dantego.

Zresztą niezwykle nowatorskie jest umieszczenie przez autora siebie w roli bohatera.

Beatrycze ukazana jako ziemska kochanka, której oddaje hołd

Motywy

Pojawiają się biblijne motywy: piekła, raju, czyścica. Także typowo średniowieczna symbolika liczb - 3 części po 33 pieśni w każdej, po tego pieśń wprowadzająca, co daje razem 100. Każda z części ma 9 sfer (9 jest wielokrotnością 3) Piekło posiada 9 kręgów, czyściec - 9 pięter, raj - nieb).

Również postaci pantery, lwa i wilczycy są alegoriami rozpusty, pychy i chciwości.

Motyw miłości do ukochanej kobiety, która swoim uczuciem zaprowadzi do ku szczęściu wiecznemu.

Homo viator - człowiek wędrujący, motyw ten jest inspirowany wędrówką Eneasza w "Eneidzie" Wergiliusza. Motyw ten jest oczywiście alegorią ludzkiego życia.

Stylistyka i kolorystyka

W pierwszych dwóch pieśniach przeważa ponury koloryt średniowieczny: ciemności, dym, popiół przeplatane są barwami ognia, cierpienia. Znajdujemy liczne, plastyczne opisy tortur oraz kar nakładanych na poszczególne postaci. Niezwykła sugestywność obrazu

Kolorystyka panująca w 3 części - Raju, jest jasna, przeźroczysta. Opis siedziby boga to gra dźwięków i kolorów, brak materii, euforyczne szczęście odbija się w kolorystyce, opisach.

Cel pisania utworu:

Ku przestrodze ludziom, aby przestali grzeszyć. Dante chce obrazowo pokazać jak będzie wyglądało, życie pozagrobowe jeśli ludzie nie odrzucą kłamstwa i hedonistycznych uciech.

Utwór jako hołd złożony ukochanej kobiecie. Beatrycze jest kluczową postacią utworu. To ona ma zapewnić poecie szczęście wieczne - Dante wielokrotnie zabiera głos w sprawie miłości. Jest to jej wielka apoteoza.

Język

Utwór jest napisany w języku ojczystym, a ponadto zawiera elementy gwarowej mowy, którą posługują się poszczególne postaci. Nadaje im to zresztą autentyzmu.

Autor i tytuł

Średniowieczne prace musiały być anonimowe. Dante nie tylko się podpisał, ale jeszcze w tytule zawarł swego rodzaju profanację: łączenie przymiotnika "boska" z lekkim rodzajem literackim, jakim jest "komedia" nie mieściło się w ówczesnych ramach. Był to zabieg, który sugerował szczęśliwe zakończenie, miał dodać optymizmu tym, którzy czytali owe dantejskie sceny z piekła. Ponadto "boska" ma jeszcze jedną funkcję - sugeruje, że sprawy, które będą poruszane są boskiej natury, a więc są ważne.

Autor juz nie jest anonimowy, jak to było w średniowieczu. Podpisując się pod swym dziełem autor przypomina, iż twórcy trzeba oddać należny mu hołd.

Co więcej - Dante umieszcza siebie w roli głównego bohatera, nadaje to wydarzeniom autentyczności odwołuje się to prywatnych doznań czy wydarzeń. Rozprawia się w ten sposób ze swoimi wrogami, bądź z ideologią, która zmusiła jego rodzinę do tułaczki. Z drugiej strony umieszcza w raju swoich przyjaciół i zwolenników.

Inspiracje

System kar jest oparty o filozofię św. Tomasza, a hierarchia zaczerpnięta ze średniowiecznej teologii doktorów kościoła. Dante sięgał także po apokryficzne opowiastki, głownie te dotyczące zaświatów i eschatologii.

Bogata reminiscencja antycznych filozofów, poetów. Dante czerpie z całej starożytnej spuścizny, dlatego wizja piekła jest podobna do tej, jaką odnajdujemy w mitologii greckiej czy rzymskiej. Również antyczna myśl o potędze ludzkiego rozumu łączy "Boską komedię" z renesansem.

Spór o przynależność "Boskiej komedii" do jednej z dwóch epok jest moim zdaniem bezcelowy, ponieważ wielkość dzieła bierze się właśnie z bogactwa elementów łączących obie epoki. Dante jako w pełni świadomy artysta czerpie pełnymi garściami z najważniejszych i najpiękniejszych motywów zarówno średniowiecza, jak i renesansu. Z jeden strony bowiem wyrasta z wielowiekowych tradycji epoki mroczności, z drugiej idzie naprzód głosząc potęgę ludzkich możliwości, rozumu i miłości. Odgrzebuje już zapomniane przez średniowiecze wartości czysto ludzkie, dzięki czemu "Boska komedia" jest dziełem uniwersalnych i ponadczasowym. A w dodatku wlewa w nas optymistyczne poczucie, że droga, którą kroczymy może prowadzić z upadku ku świętości i szczęściu.