Powstanie "Bogurodzicy" ma związek z średniowieczną pieśnią religijną. Jest to pieśń oryginalna, ale wzorowana na łacińskich pieśniach kościelnych. Początkowo była związana z liturgią Mszy św. oraz procesjami, jednak od XV wieku zaczęła dodatkowo pełnić funkcję pieśni rycerskiej. Od XV urosła do rangi pierwszego hymnu Polski ("carmen patrium"). Jan Długosz w "Rocznikach, czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego" zapisał, że pieśń ta śpiewana była przez polskich żołnierzy, najpierw przed bitwą pod Grunwaldem 1410 roku, w latach późniejszych odśpiewywano ją także przed innymi ważnymi bitwami czy wydarzeniami takimi jak np. koronacją Władysława Warneńczyka w 1434 roku. Jednak wieki późniejsze nieco zapomniały o jej ważnej roli. Na nowo "Bogurodzicę" "odkrył" wiek XIX wraz ze swoją poezją narodowo-wyzwoleńczą. Julian Ursyn Niemcewicz zamieszcza jej fragmenty w "Śpiewach historycznych", Juliusz Słowacki pisze wiersz o wybuchu powstania listopadowego pt."Bogurodzica"; powraca do niej także Sienkiewicz w "Krzyżakach" i "Potopie". Bogate reminiscencje miała także w literaturze okupacyjnej, np. Krzysztof Kamil Baczyński napisał "Modlitwę do Bogurodzicy"
Trudno jest dokładnie określić czas powstania "Bogurodzicy", ale jest ona bez wątpienia najstarszym odnaleziony literackim zabytkiem polskim. Bardzo trudno jest określić czas powstania najstarszych rodzimych tekstów, ponieważ brakuje konkretnych zapisów, dokumentów zawierających daty. Pierwszą realną datą, jaka się pojawia w dokumentach jest 1506 rok. To jest czas pierwszego druku "Bogurodzicy" w "Statucie" Jana Łaskiego. Jednak utwór prawdopodobnie jest wcześniejszy, badacze najchętniej przychylają się od tezy, że powstał w XIII wieku, choć nie brakuje także głosów, iż pochodzi on nawet z X wieku! Za taką tezą przemawia legenda, która przypisuje autorstwo św. Wojciechowi, który przybył do nas w X wieku z Czech. Jednak koncepcja ta wydaje się mało prawdopodobna, ponieważ św. Wojciech nie był Polakiem i przypuszczalnie nie znał dobrze polskiego, więc nie mógł napisać tak doskonałego artystycznie i językowo działa. Należy tu nadmienić, że rozbieżności czasowe idą także w drugą stronę, ponieważ część naukowców wyznacza wiek XV(!), jako datę powstania utworu. Za tak późnym czasem powstania przemawia fakt, iż śpiewana była przed bitwą o Grunwald.
Również nie udało się ustalić autorstwa utworu. Tradycyjnie przypisywano je św. Wojciechowi, ale dziś już wiemy, że jest to mało prawdopodobne. Być może autorem jest, któryś z jego uczniów, ale nawet jeśli tak było w istocie, to i tak nie znamy jego nazwiska. Wiadomo tylko, że najprawdopodobniej był to jakiś wykształcony mnich.
Najstarsze znane zapisy "Bogurodzicy" pochodzą z początku wieku XV - odpis, jaki odnaleziono w Krakowie, jest z 1407 roku i został napisany przez Macieja z Grochowa - księdza, który zapisał pieśń w zbiorze łacińskich kazań. Istnieje jeszcze przekaz kcyński, który zawiera dwie początkowe strofy oraz zapis nutowy melodii pieśni. Pierwotnie "Bogurodzica" zawierała jedynie dwie strofy, późniejsze dodawali już inni autorzy, w zależności od święta liturgicznego i funkcji, jaką pieśń miała pełnić. Np. drugi odpis krakowski z 1408 roku zawiera 14 strof, ponieważ dołączone zostały pieśni pasyjne i wielkanocne oraz litanie do wszystkich świętych. W niektórych wersjach można napotkać nawet 22 zwrotki!
"Bogurodzica" jest to pieśń wysławiająca Jezusa Chrystusa, a nie jak się powszechnie sądzi Matkę Boską. Pierwotna "Bogurodzica" składa się z dwóch części - pierwsza z nich, zaczynająca się apostrofą do Matki Boskiej ("Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!"), to apel o wstawiennictwo u Chrystusa. Jest to prośba o pozyskanie łask dla ludzi ("Zyszczy nam [pozyskaj dla nas], spuści nam" [ześlij nam]"). Podmiot lityczny jest zbiorowy - autor wypowiada się w imieniu wszystkich ludzi. Podobnie jest w kolejnej strofie, gdzie podmiot zbiorowy zwraca się juz bezpośrednio do Chrystusa, Bożego syna, aby wysłuchał wołania ludzi i ich modlitwy o pobożne życie na ziemi (na świecie zbożny pobyt"), a po śmierci szczęcie wieczne w raju ("rajski przebyt)". Przywołany zostaje Jan Chrzciciel, który poprzedził przyjście Zbawiciela, a więc poniekąd poprzedzał proces odkupienia. Właśnie przez wzgląd na niego Chrystus ma wysłuchać próśb ludu. Obie strofy zakończone są refrenem "Kyrie eleison". Jest to wezwanie pokutne, oznaczające w języku greckim "Panie, okaż litość, zmiłuj się", ma ono dwojaką funkcję - z jednej strony podkreśla pokorny charakter modlitwy, a z drugiej jest to refren, który ma na celu nadanie utworowi cech pieśni - rytmu i melodii.
W "Bogurodzicy" zawarte są najważniejsze cechy światopoglądu średniowiecznego człowieka - teocentryzm i ascezę. W modlitwie nie ma prośby o dobra ziemskie, jedyne czego pragnięto, to życie w raju. W utworze również odnajdujemy wiele ze średniowiecznej symboliki. Pojawiające się cztery postaci - Jezus Chrystus, Matka Boska, Archanioł Gabriel oraz Bóg, tworzą wspólnie symboliczny kwadrat cnót: sprawiedliwości, umiarkowania, męstwa i roztropności. Liczbie cztery przypisywano w średniowieczu ogromne znaczenie, co często uwydatniano w sztuce.
W utworze odnajdujemy także wiele interesujących środków artystycznych. Zadziwia nie tylko duża melodyjność wiersza, ale i wysoki poziom artystyczny. Występują bowiem liczne rymy i to także wewnętrzne. Konstrukcja składniowa jest typowa średniowiecznym utworom - w jednej linijce zawarte jest jedno pełne zdanie. Taki rodzaj wiersza nazywamy zdaniowo-rymowym lub składniowo-intonacyjnym, ponieważ każdy wiersz powinien być wypowiadany jak "normalne" zdania - wznoszącą lub opadającą intonacja.
Dla współczesnych badaczy, najciekawszymi zjawiskami utworu są archaizmy i zjawiska fonetyczne. Te pierwsze obejmują:
- zabytki językowe leksykalne, czyli nieużywane już wyrazy, takie jak -
dziela - dziś: dla
Gospodzin - dziś: pan (Bóg)
jąż - dziś: którą
jegoż - dziś: o co
przebyt - dziś: bytowanie, przebywanie
sławiena - dziś: sławiona
zbożny - dziś: pobożny
zwolena - dziś: wybrana
- ale także stare formy fleksyjne:
Bogurodzica - mianownik liczby pojedynczej w formie wołacza, dziś: Bogurodzico Dziewico
Bożyc - forma wołacza od wyrazu Bożyc - syn Boga.
Bożycze jest to forma wołacza - dziś: Bożycu.
Maryja została zastąpiona współcześnie przez Maria.
spuści, raczy, zyszczy - forma rozkaźnika (zaniknęła około XIII wieku), obecnie końcówka w trybie rozkazującym jest zerowa (spuść, racz, pozyskaj)
- także nieużywane dziś archaizmy fonetyczne - posiadają odmienną realizację fonetyczną niż współczesna:
przegłos - czyli wymiana samogłoski e > o, tak jak w wypadku sławiena > sławiona
staropolska wymiana k > ch np. Krzciciela > Chrzciciela (ta forma do dziś utrzymuje się w niektórych gwarach)
- archaizmy dotyczące budowy zdań lub zestawienia wyrazów, tzw. składniowe:
Bogurodzica - pierwszy z członów jest użyty w formie celownika liczby pojedynczej (komu?, czemu?) Bogu, obecnie jest on zastąpiony w tego typu konstrukcjach przez dopełniacz (kogo?, czego?) Boga.
- oraz te, które dotyczą wyrazów, które zostały utworzone według reguł dawnej polszczyzny - słowotwórcze:
bożycze składa się z podstawowego wyrazu Bóg oraz cząstki słowotwórczej -ycz, -ic. Ta końcówka zawsze oznaczała czyjegoś syna, czyli bożyc to syn Boga. Cząstka ta zapożyczona jest z języka rosyjskiego.
bezspójnikowe: Bogiem sławiena dziś: spójnikowe: sławiona przez Boga
Twego dzieła - dziś: dla Twego dzieła
