Najstarsze zabytki języka polskiego
- "Geograf Bawarski" - łacińskojęzyczne dzieło powstałe w IX wieku. Zawiera opis ówczesnej Europy. Pojawiają się w nim nazwy plemion zamieszkujących na terenach należących obecnie do Polski, np. Opolanie, Goplanie.
- "Dagome iudex - dokument z 990 roku, w którym książę Mieszko I powierza swoje państwo opiece papieża. Napisany został w języku łacińskim, zawiera polskie nazwy geograficzne: Kraków, Gniezno, Odra.
- "Bulla gnieźnieńska" - tzw. Złota bulla języka polskiego, powstała w XII wieku. Jest to spis dóbr, jakie posiadało arcybiskupstwo gnieźnieńskie .Zawiera 410 polskich słów.
- "Księga Henrykowska" - pochodząca z XIII wieku kronika klasztoru cystersów w Henrykowie. Zapisano w niej pierwsze polskie zdanie: "daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj".
- "Kronika Thietmara" - łacińskie dzieło autorstwa biskupa merseburskiego Thietmara. Zawiera nazwy polskie, np. Odra, Ślężanie, Wrocław, Dziadoszycy oraz imię Bolesława Chrobrego (Thietmar opisuje polskie walki z Niemcami).
- "Bogurodzica" - najstarszy tekst w języku polskim, pochodzi najprawdopodobniej z XIII wieku ale spisany został na początku XV wieku.
- "Kazania gnieźnieńskie" - zbiór kazań z XV wieku, składa się z 95 kazań łacińskich i 10 polskich.
- "Kazania świętokrzyskie" - pochodzą z XIV wieku, zachowało się 6 kazań, przy czym tylko jedno w całości.
- "Psałterz floriański" - XIV - wieczny zbiór psalmów w 3 językach: łacińskim, niemieckim i polskim
- "Psałterz puławski" - pochodzi z XV wieku, modlitewnik zawierający tłumaczenia psalmów
- "Biblia królowej Zofii" -powstałe w XV wieku na prośbę żony Jagiełły tłumaczenie Starego Testamentu.
- "O zachowaniu się przy stole" - obyczajowy wiersz autorstwa Słoty, mówi o dobrych obyczajach biesiadnych.
- "Satyra na leniwych chłopów" - pierwszy polski utwór satyryczny.
- "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - wierszowany dialog dydaktyczny.
- "Legenda o św. Aleksym" - przykład pisarstwa hagiograficznego.
- "Żale Matki Boskiej pod krzyżem" - należy do gatunku tzw. żalów, monolog
Matki Bożej stojącej pod krzyżem Chrystusa.
Bogurodzica - geneza, treść, język utworu
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.
Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison.
- Geneza pieśni
Jest to najstarsza polska pieśń religijna. Była pierwszym polskim hymnem narodowym. Śpiewno ją przed bitwą pod Grunwaldem. Dwie początkowe zwrotki pochodzą z XIII wieku. Przez kolejne lata dopisywano następne strofy i ostatecznie jest ich 22.Zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem "Bogurodzica" jest utworem anonimowym. Za autora jej pierwszych strof uważano świętego Wojciecha. Jednak współcześni badacze nie zgadzają się z tą opinią.
- Treść
W pierwszej strofie podmiot zbiorowy, oznaczający wspólnotę wszystkich chrześcijan, zwraca się do Maryi, Bożej Matki, by wstawiała się u swego Syna za wiernym ludem. Druga strofa to prośba skierowana bezpośrednio do "Bożyca" - Syna Bożego (Chrystusa), aby przy wstawiennictwie Jana Chrzciciela darował proszącym szczęśliwe życie na ziemi ("zbożny pobyt") i zbawienie po śmierci ("rajski przebyt").Wiersz ma czterech bohaterów lirycznych (trzech wymienionych bezpośrednio i Bóg, wprowadzony poprzez określenie Chrystusa Bożycem - Synem Bożym). Liczba 4 była w średniowieczu uważana za szczególnie doskonałą.
- Język
liczne archaizmy:
- leksykalne: "Bogurodzica" zamiast "matka Boga" "jąż" zamiast "którą"", "bożyc' zamiast "Syn Boży", "dziela" zamiast "dla"
- fleksyjne: mianownik występujący w funkcji wołacza: "Bogurodzica, Dziewica" zamiast "Bogurodzico, Dziewico"; dwie formy liczby pojedynczej trybu rozkazującego: starsze "zyszczy", "spuści" i nowsze "słysz", "napełń"
- fonetyczne: wymiany samogłosek: "sławiena" zamiast "sławiona"
- składniowe: narzędnik zamiast wyrażenia przyimkowego: "Bogiem sławiena" zamiast "sławiona przez Boga".
Wzorce osobowe charakterystyczne dla literatury średniowiecza
- Asceta - ideał świętego. Cechowało go umartwianie duszy i ciała, pobożność, cierpliwe znoszenie cierpienia, miłosierdzie dla bliźnich, dobrowolne ubóstwo, zdolność czynienia cudów, chęć pozostania anonimowym i uniknięcia rozgłosu. Przykłady to: św. Aleksy, św. Kinga, św. Szymon Słupnik.
- Rycerz - jego cechy to: honor, odwaga, waleczność, kierowanie się etosem rycerskim, patriotyzm i wierność wierze katolickiej. Najbardziej znanym przykładem jest Roland.
- Dobry władca - musiał być mądry, waleczny, sprawiedliwy, kochający swoich poddanych, pobożny. W średniowiecznej literaturze tak przedstawieni są: Bolesław Chrobry i Bolesław krzywousty, opisani w "Kronice" Galla Anonima i Karol Wielki przedstawiony w "Pieśni o Rolandzie".
Pieśń o Rolandzie
Roland był siostrzeńcem króla Karola Wielkiego. Podczas walk z Arabami dowodził jego tylną strażą. Gdy na oddział Rolanda napadł nieprzyjacielskie wojska Saraceńskie, ten nie chciał wezwać pomocy, gdyż nie pozwalał mu na to jego rycerski honor. Dopiero, gdy widział, że wszystkim jego żołnierzom grozi śmierć, zadął w róg. Na ten znak przybył Karol Wielki, jednak było już za późno. Roland zginął, a król pomścił krwawo na Saracenach jego śmierć.
Roland jako idealny rycerz nie mógł wezwać pomocy i uratować swoje życie, gdyż etos rycerski nakazywał męstwo i odwagę w najbardziej krytycznych chwilach. Średniowieczny rycerz nie mógł pozwolić sobie na chwile tchórzostwa i słabości. Roland walczył w obronie swojej ojczyzny i wiary katolickiej. Były to najwyższe wartości w średniowiecznym etosie rycerskim. Walcząc mówił: "nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę". Umierając natomiast wyrzekł słowa: "za króla, w imię Boga i ojczyzny- Francji". Oddał życie za najwyższe wartości: króla, ojczyznę i religię. Opis jego śmierci jest zgodny ze średniowiecznym ars moriendi - sztuką umierania.
"Pieśń o Rolandzie" jest przykładem średniowiecznego eposu. Gatunek ten charakteryzuje się patetyzmem i idealizacją głównego bohatera. Dlatego też Roland ukazany jest jako nadludzki heros, nieskazitelny wzór do naśladowania.
"Kronika" Galla Anonima
Dzieło to zostało napisane przez nieznanego mnicha z zakonu Bernardynów, pochodzącego najprawdopodobniej z Francji na zamówienie Bolesława Krzywoustego. Miało więc charakter panegiryczny - chwaliło władcę. Jest to przykład średniowiecznego dziejopisarstwa. Król Bolesław przedstawiony jest a nim jako ideał dobrego władcy. Od samego urodzenia księcia towarzyszyły jego życiu cuda i niezwykłe wydarzenia, zapowiadające, że to dziecko będzie niezwykłym człowiekiem i mężnym rycerzem. Bolesław Krzywousty ukazany jest jako władca waleczny (wojował z Niemcami, Pomorzanami i Czechami), sprawiedliwy i bogobojny (bronił wiary chrześcijańskiej). Autor opisuje przodków króla, z których największym szacunkiem darzy Bolesława Chrobrego. Do niego właśnie porównuje bohatera swojej kroniki. Obaj ci władcy wzorowani są na idealnych władcach opisywanych w średniowiecznych chanson de geste - pieśniach o czynach. Były tu utwory opowiadające o przygodach wielkich bohaterów, najczęściej rycerzy, cesarzy, papieży. Przykładem jest "pieśń o Rolandzie" i opisany w niej Karol Wielki.
"Legenda o świętym Aleksym"
Święty Aleksy to przykład średniowiecznego ascety. Dobrowolnie zrezygnował z życia małżeńskiego, rodzinnego, rozdał cały majątek i żył z jałmużny. Umartwiał się, zrezygnował z uroków życia doczesnego, by osiągnąć świętość i zbawienia w życiu wiecznym. Nie chciał być rozpoznany przez ludzi, nikt nie domyślał się kim naprawdę jest żebrujący ubogi. Dopiero gdy umarł i zaczęły się dziać różnorodne cuda (dzwony w kościołach zaczęły same bić), zorientowano się kim był ten, którym do tej pory wszyscy pogardzali. Przy Aleksym znaleziono list - autobiografię mówiący o jego życiu i pochodzeniu. Tajemnicę żebraka wyjawiło ludziom małe dziecko - symbol prostoty i niewinności.
"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
Jest to wierszowany dialog dydaktyczno - moralizatorski. Wielki mędrzec, mistrz Polikarp prosi Boga, by mógł ujrzeć śmierć. Jego prośba zostaje wysłuchana. Pewnego dnia, po mszy przychodzi do niego rozkładający się trup kobiety z kosą w ręku. Nie miała warg, zgrzytała zębami. Była tak odrażająca, że mędrzec zemdlał. Gdy odzyskał przytomność rozpoczął ze śmiercią rozmowę. Pytał się, czy można jej uniknąć i dlaczego zabiera ludzi z tego świata. Śmierć odpowiedziała, że nie da się jej uniknąć, jednak bać się jej powinni tylko źli ludzie, gdyż dla dobrych jest ona wyzwoleniem z ziemskich trosk.
Utwór jest ilustracją średniowiecznej maksymy: memento mori - pamiętaj o śmierci. Ma przypominać o nieuchronności śmierci. Występuje w nim motyw dance macbre - tańca śmierci. Śmierć porywa wszystkich do swego korowodu, bez względu na majątek, wykształcenie, urodę. W jej obliczu wszyscy są równi, tacy sami. Ziemskie wartości są nietrwałe i przemijające. "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" jest utworem dydaktycznym, ale także satyrycznym. Ośmiesza ludzkie przywary, słabości, pychę i przekonanie o własnej wielkości. Wobec śmierci wszyscy są słabi i bezradni.
Średniowieczny motyw śmierci
"Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" zawiera motywy i hasła obrazujące ówczesne poglądy na temat życia doczesnego i jego kresu. Przywoływane już hasło memento mori przyświecało średniowiecznym artystom i myślicielom. Nasuwało refleksję nad autentycznymi wartościami, o które należy się troszczyć. Przywoływało myśl o przemijalności doczesnego życia. Motyw ten obecny jest w "Wielkim testamencie" Franciszka Villona.
Danse macabre, taniec śmierci jest również bardzo popularnym w średniowieczu obrazem. Ukazuje on wszechwładność śmierci. Zaprasza ona do tańca wszystkich ludzi, bez względu na to kim są. Nie uznaje żadnych ziemskich podziałów. W przedstawieniach taniec dance macabre wygląda następująco: upersonifikowana śmierć prowadzi korowód przedstawicieli różnych stanów: od cesarza, papieża, mędrców i bogaczy po chłopów i żebraków. Śmierć powoduje swoisty egalitaryzm, czyli zrównanie ludzi pod względem praw i pozycji.
Portret śmierci
Śmierć to jedna z najbardziej znanych średniowiecznych antropomorfizacji. Początkowo przedstawiana była jako rozkładające się zwłoki kobiety. Tak ukazana jest w "Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią" Jest to portret przerażający, pełen grozy ale i zawierający elementy komizmu. Opis jest bardzo naturalistyczny: "chuda, blada, żółte lice", "nie było warg u jej gęby", "upadł ci jej koniec nosa", "z oczu płynie krwawa rosa".
W późniejszych epokach śmierć przedstawiana była mniej drastycznie, w postaci szkieletu, z kosą w ręku. Obraz kostuchy, pozbawionej ludzkich cech indywidualnych przywodzi na myśl to, co czeka wszystkich ludzi: rozpad ich ciał, przemijanie wszystkiego, co w doczesnym życiu posiadali. Śmierć w postaci szkieletu ukazana jest na drzeworytach Hansa Holbeina Młodszego. Jest to częsty motyw w wielu dziełach sztuki średniowiecznej. W polskiej literaturze współczesnej nawiązuje do niego Miron Białoszewski w utworze "Wywiad".
Filozofia średniowiecza
- Teocentryzm - to określenie ówczesnego systemu wartości. W centrum zainteresowań i dążeń człowieka znajdował się Bóg. Zgodnie z poglądami jednego z największych ówczesnych filozofów, św. Augustyna, życie doczesne jest przygotowaniem do życia wiecznego, celem ludzkiej egzystencji jest dążenie do zbawienia. Uroki tego świata, dobra materialne pochodzą od Szatana i mają kusić człowieka, by przestał dbać o wartości duchowe pochodzące od Boga. Człowiek jest wiecznie rozdarty miedzy życiem wiecznym a doczesnym, między dobrem a złem. Jest istota materialną, ma potrzeby fizyczne a jednocześnie musi z nimi walczyć, by nie przesłoniły mu dobra jego duszy. Najbardziej radykalnym sposobem dążenia do osiągnięcia zbawienia był ascetyzm - całkowite wyrzeczenie się życia doczesnego.
- Inne średniowieczne prądy filozoficzne to tomizm i franciszkanizm. Twórcą tomizmu był św. Tomasz z Akwinu. Uważał on, że każda istota ma swoje miejsce w hierarchii bytów. Warstwy społeczne zostały więc stworzone przez Boga, który ustala porządek we wszechświecie. Franciszkanizm to prąd stworzony przez św. Franciszka z Asyżu. Głosił on radość życia, prostotę miłość do wszystkich ludzi, a także przyrody.
Epoka średniowiecza to czas dominacji Kościoła. Miał on silne wpływy w każdej sferze życia: nauce, sztuce, polityce. Większość władców europejskich zobowiązana była do wierności papieżowi. Jest to także czas uniwersalizmu, wspólnego dla całej Europy systemu wartości, tendencji w filozofii i sztuce.
Wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole"
Jest to pierwszy polski wiersz o tematyce obyczajowej. Zawiera rady dotyczące dobrych obyczajów związanych z uroczystościami biesiadnymi, np. zajęcie odpowiedniej pozycji podczas spożywania posiłków, dbałość o higienę, kulturalne zachowanie względem innych gości, umiar w jedzeniu i piciu. Wiersz szerzy charakterystyczny dla kultury dworskiej i rycerskiej kult kobiet. Na przyjęciach mężczyźni powinni je zabawiać, usługiwać im. Kobiety powinny jeść powoli, dzielić pokarm na małe kawałki. Wiersz Słoty dzieli się na dwie części poruszające dwa tematy: dobre obyczaje biesiadne i kult kobiet.
Poeta używa barwnego, dosadnego języka, np., mówiąc o zachowaniu niekulturalnego gościa, twierdzi, że siada " jako wół, jakby w ziemię wetknąć koł", lub że "jeść będzie z twarzą cudną mieć będzie rękę brudną". Wiersz "O zachowaniu się przy stole" ma charakter dydaktyczny, daje wskazówki postępowania, napomina i poucza jak należy zachowywać się przestrzegając dworskiej etykiety. Jest swoistym podręcznikiem savoir - vivre.
Satyra na leniwych chłopów
Jest to pierwszy polski utwór satyryczny. Autor ukazuje w nim chłopów, którzy wciąż wykręcają się od pracy, psują narzędzia i starają się za wszelką cenę dokuczyć pilnującemu ich szlachcicowi. Rolnicy przedstawieni są jako przebiegli, leniwi i chciwi, szlachcic natomiast jako naiwny i mało zaradny. Wiersz obrazuje ówczesne konflikty polskiej wsi.
