1. Epoka Młodej Polski: lata 1890 - 1919.
2. Nazwa: Młoda Polska, inaczej modernizm, także neoromantyzm. Tytuł "Młoda Polska" odnosi się do cyklu artykułów autorstwa Artura Górskiego, które ukazały się w wydawanym w Krakowie piśmie "Życie" (był to manifest młodego pokolenia twórców).
3. Światopoglądowe założenia epoki: skrajnie pesymistyczne, wiązały się z przeświadczeniem o kryzysie wartości oraz z rozczarowaniem względem programowych założeń epoki romantyzmu (bohaterska walka narodowowyzwoleńcza) i pozytywizmu (praca).
4. Ośrodki rozwoju literackiego - przede wszystkim Galicja oraz Kraków (jako najważniejsze miasto) stają się głównymi ośrodkami rozwoju nie tylko literatury, ale całej sztuki młodopolskiej.
5. Sytuacja człowieka końca XIX wieku:
* Poczucie zagrożenia człowieka jako jednostki.
* Rosnący wyż demograficzny.
* Produkcja oraz informacja rozwijające się na dużą skalę.
* Społeczne antagonizmy.
* Rozwój imperializmu.
* Technicyzacja codziennego życia.
* Powstawanie dużych skupisk ludzi.
* Malejąca poczucie bezpieczeństwa i stabilizacja, przeświadczenie o zbliżającej się katastrofie ówczesnej cywilizacji.
6. Filozofia epoki:
* Artur Schopenhauer - ludzkie życie jest pozbawione nadziei; człowiek kieruje się ślepymi popędami, a ich działanie nie podlega konkretnym celom i powoduje u człowieka rosnące poczucie niezadowolenia i niezaspokojenia; istotą ludzkiej egzystencji jest nieustanne cierpienie, świat jawi się jako piekło, nie można osiągnąć szczęścia, dlatego trzeba odizolować się od społeczeństwa, zaniechać wszelkich działań; jedynie filozofia, religia i sztuka pozwalają oddać się kontemplacji i przynoszą ukojenie ludzkiego cierpienia charakterystycznego dla ówczesnej epoki.
* Friedrich Nietzsche - kult nadczłowieka - wyjątkowo silnej i wybitnej jednostki, która wyróżnia się z tłumu przeciętnych obywateli (był to przede wszystkim atak na mieszczańską społeczność), ma ona przyczynić się do odrodzenia społeczeństwa; kult życia i siły, biologicznej tężyzny, przekonanie o wartości życia w pełni, którego nie krępują żadne normy.
7. Młodopolskie -IZMY:
* Realizm,
* Naturalizm,
* Katastrofizm - przeświadczenie o zbliżającym się końcu świata,
* Dekadentyzm - wszechogarniający nastrój smutku i ciągłego przygnębienia, melancholii, znudzenia, apatii, ogólnego zniechęcenia i charakterystyczna postawa pasywna; narastające poczucie zagrożenia, przekonanie, że cała ludzkość znalazła się w kluczowym momencie historycznym,
* Fin de siecle - czyli (z francuskiego) koniec wieku, określenie stosowane wymiennie z terminem dekadentyzm, choć pozbawionego jego skrajnie ujemnego znaczenia,
* Nihilizm - postawa skrajnego pesymizmu, "nic" staje się wartością,
* Modernizm - termin określa kategorię nowoczesności w każdej dziedzinie ludzkiej działalności,
* Neoromantyzm - nawiązania do wcześniejszej epoki romantyzmu: szczególnie ważna rola sztuki i artysty, zwrot ku historii, orientalizmowi, liryce jako szczególnie uprzywilejowanemu rodzajowi literackiemu,
* Mistycyzm - wiara w tajemną płaszczyznę wszystkich zjawisk, przeświadczenie o możliwości pozazmysłowej więzi człowieka z Bogiem,
* Impresjonizm - (od impressio) czyli wrażenie:
A) metoda twórcza, która polegała na utrwalaniu przelotnych, indywidualnych i niedefiniowalnych stanów psychicznych; był to zapis tego, co artysta doznawał albo obserwował w konkretnej chwili,
B) korzystanie z efektów malarskich - stosowanie pastelowych barw oraz świetlnych refleksów,
* Ekspresjonizm:
A) dynamiczne przedstawianie emocji, stanów i przeżyć psychicznych, wizji człowieka,
B) sięganie po kontrowersyjne tematy,
* Symbolizm - kierunek artystyczno-literacki, który opierał się na przedstawianiu myśli za pomocą symbolu, czyli znaku posiadającego dwa znaczenia: realne i ukryte; symbol starał się wyrazić niewyrażalne; symbol mógł być interpretowany różnorodnie ze względu na odwoływanie się do ukrytych treści.
8. Twórcy modernizmu:
LITERATURA:
* Francja: Guy de Maupassant
* Anglia: Joseph Conrad, Oscar Wilde
* Rosja: Antoni Czechow, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj
* Skandynawia: Henryk Ibsen
MALARSTWO:
* Impresjoniści: Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Leon Wyczółkowski, Józef Pandziewicz,.
* Ekspresjoniści: Vincent van Gogh, Edvard Munch.
* Symboliści: Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojkiewicz, Stanisław Wyspiański.
MUZYKA: Claude Debussy, Maurice Ravel, Mieczysław Kozłowicz.
9. Utwory poetów modernistycznych - Ch. Baudelaire:
"Padlina" - wiersz z tomiku "Kwiaty zła"; szokowanie czytelnika naturalistycznym opisem ludzkich zwłok, które ulegają rozkładowi; podmiot rejestruje wrażenia wzrokowe, słuchowe i zapachowe; sięgnięcie po mało poetycką tematykę; egzystencjalne refleksje - człowiek nieustannie zmierza w stronę śmierci, brzydota jest doświadczeniem codziennym, podlegamy prawom natury.
"Spleen II" - liczne odwołania do założeń filozoficznych Schopenhauera - podmiot liryczny jest osamotniony, osaczony, przygnębiony, przestraszony, towarzyszą mu przerażające wizje.
"Oddźwięki" - nawiązanie do romantyzmu poprzez wykorzystanie tematu natury; przeświadczenie, że przyroda pełna jest tajemnic (mistycyzm); wykorzystanie synestezji - środka artystycznego, który polega na przypisywaniu doświadczeń jednego zmysłu pozostałym zmysłom.
10. "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa - typowa postawa dekadencka.
Stale powtarzający się refren ma pogłębia atmosferę smutku, przygnębienia i melancholii. Kolejne trzy strofy zawierają poetyckie obrazy, które pomagają w analizie stanu psychicznego podmiotu lirycznego:
Światło, którego w istocie nie ma:
- brak życiowego celu, tułaczka, bezkres,
- pesymistyczny motyw grobu,
- uczucie wszechogarniającej rozpaczy (personifikacja tego zjawiska - "rozpacz płacze")
Samotność, śmierć i ludzkie nieszczęścia, wybrana przez człowieka postawa dekadencka, odizolowanie od społeczeństwa.
Użyta metafora - ogród jako ludzkie życie, w którym dominuje zło. Duża ilość zła na świecie powoduje rozpacz i przerażenie nawet diabła ("płacze szatan").
11. Motyw poety - artysty:
W romantyzmie:
poeta był wieszczem i prorokiem, osamotnionym indywidualistą, który stawał ponad światem, pełnił rolę narodowego przywódcy, nawoływał do działania.
W Młodej Polsce:
artyści oraz cyganeria artystyczna tworzyli zwartą, ale hermetyczną grupę, dzięki nastawieniu ich samych byli wyizolowani ze społeczeństwa, cechował ich skrajnie negatywny stosunek wobec mieszczan, których nazywali kołtunami lub filistrami.
Utwory:
Ch. Baudelaire "Albatros" - artyście jako osoby ponadprzeciętne, mają duże mniemanie o sobie, rozpiera ich duma i pycha, z pogardą odnoszą się do społeczeństwa, czują się niezrozumiani przez odbiorców, typowa alienacja artystów w społeczeństwie; wyśmiewany albatros jest symbolem poety wyobcowanego ze społeczeństwa.
Kazimierz Przerwa Tetmajer "Evviva l'arte" - zestawienie z królami i z Bogiem, poczucie dumy; apoteoza kultu sztuki; nihilizm i dekadencja (hasło: sztuka dla sztuki); pogarda i lekceważenie mieszczan, negacja materializmu; symbol: orzeł z połamanymi skrzydłami.
12. Poetycka twórczość Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
"Koniec wieku XIX" - manifest dekadentów, nawiązania do założeń filozoficznych Schopenhauera.
Zgodnie z teorią Schopenhauera można przezwyciężyć tragizm ludzkiego życia na kilka sposobów:
- dzięki sztuce, w tym "sztuce dla sztuki" - "Evviva l'arte";
- dzięki religii, a przede wszystkim zaczerpniętej z religii wschodnich nirwanie, która polega na całkowitym oderwaniu się od nieprzyjaznej rzeczywistości, do której dochodzi się dzięki medytacji lub użyciu środków odurzających - "Hymn do Nirwany" - utwór ma charakter litanii do nirwany, wyraża chęć oderwania się od szarego życia pełnego zła, cierpienia i rozpaczy, uwidacznia się kryzys wartości i wiary.
- dzięki tatrzańskiej przyrodzie: liryki tatrzańskie tworzy zbiór wierszy opiewających piękno górskiej przyrody: "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej" - spojrzenie na naturę okiem impresjonisty, na co wskazują zastosowana kolorystyka i światłocienie: "srebrotęczowy sznur", "potok skrzy się i mieni", "mgła złocista"; przyroda jest upersonifikowana: "skały zasnęły", "las drzemie"; występuje synestezja: "srebrnokryształowa cisza" oraz elementy typowe dla dekadentyzmu; "Melodia mgieł nocnych" - impresjonistyczny obraz ulotnych mgieł górskich.
13. Obraz kujawskiej wsi w cyklu sonetów Jana Kasprowicza "Z chałupy":
Historia sonetu jako gatunku literatury polskiej:
* Mikołaj Sęp Szarzyński (barok),
* Jan Andrzej Morsztyn (barok),
* Adam Mickiewicz (romantyzm).
Tematyka sonetów: Bóg, miłość, przyroda;
Utwór o charakterystycznej budowie: 14-wersowy, dwie 4-wersowe strofy opisowe i dwie 3-wersowe strofy refleksyjne.
Dla sonetów charakterystyczna była zasada decorum, czyli dostosowania formy utworu do jego treści, jednakże w cyklu Kasprowicza ta zasada jest złamana: występuje kontrast między "niską" treścią a "wysoką" formą.
Wykorzystane techniki artystyczne:
* realizm - przestawienie sytuacji ekonomiczno-społecznej wsi polskiej z przełomu XIX i XX wieku;
* naturalizm - pokazanie negatywnych elementów życia na wsi, co łączy się z młodopolskim pesymizmem, a nawet dekadentyzmem - życie chłopów jest niezwykle trudne - brak realnych efektów głoszonego w pozytywizmie hasła pracy u podstaw.
Tematyka cyklu "Z chałupy" jest bliższa pozytywistycznym opowiadaniom i nowelom niż poezji.
14. Katastrofizm i ekspresjonizm hymnu Jana Kasprowicza "Dies irae":
Hymn - to utwór liryczny sławiący bóstwo przy użyciu podniosłego stylu. Od romantyzmu zatracił się religijny charakter hymnów, poeci zaczęli sięgać na przykład po zagadnienia egzystencjalne. W hymnach zaczęto wychwalać idee, wartości, sławne postaci i ich dokonania.
"Hymny" Jana Kasprowicza (1902) to cykl wierszy, w której występuje silne nawiązanie do apokalipsy św. Jana. Apokaliptyczna wizja końca świata: oznajmiające wydarzenie odgłosy trąb, trzęsienia ziemi, rzeki spływające krwią, mgły, ciemności, zimno, widok walących się skał i niebios, giną rośliny i zwierzęta, wychodzą węże, pijawki, jaszczurki, objawiają się tajemnicze zjawiska (ogień krzepnie), pojawiają się pioruny, nagle wyrastają cmentarze.
Opis zachowania ludzi w chwili sądu ostatecznego: zmarli powstają, większość odczuwa poczucie winy, przeklinają i bluźnią, płaczą i jęczą, dyszą; pojawia się też rozpacz albo szaleńczy śmiech, który wskazuje na obłęd; ludzie odczuwają cierpienie, ale niektórzy oddają się rozpuście i orgiom, zaczynają walczyć ze sobą nawzajem, pojawia się żądza krwi i niskie instynkty.
Podmiot liryczny: wygłasza swe kwestie w imieniu całej zbiorowości ludzkiej, czuje na sobie grzech pierworodny, oskarża Boga o brak miłosierdzia w stosunku do grzeszników, początkowo prosi o Jego litość, a potem bluźni przeciwko Niemu (postawa prometejska), na końcu pojawia się poważny zarzut przeciwko Bogu, że na Nim spoczywa odpowiedzialność za całe zło na świecie.
Obraz Boga: jest bezlitosny i okrutny, Jego rola zamiast sprawiedliwego sędziego oznacza kata (jest surowy, zarzuca wykonywanie wyroków); sąd Boży nie jest litościwy w stosunku od ludzi, Bóg jest przerażający i bezwzględny, jest ukazany jako przyczyna całego zła.
Katastrofizm: apokaliptyczny obraz zagłady świata i ludzkości; zło na świecie jako wynik Bożej działalności.
15. Poezja Leopolda Staffa:
"Deszcz jesienny" - manifest dekadentów, odwołanie do filozofii Schopenhauera.
"Kowal" - nawiązanie do założeń filozoficznych Nietzschego; metaforyczno-symboliczna wizja pracy nad doskonaleniem własnego charakteru i osobowości; kult silnej jednostki: "Serce hartowne, mężne, dumne, silne"; przezwyciężenie dekadentyzmu: "Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopim razem,/ Niżbyś miało własną słabością przeklęte,/ Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte".
"Przedśpiew" - nawiązanie do humanizmu renesansowego; zdobywanie doświadczenia życiowego poprzez przeplatające się bolesne i radosne doświadczenia.; całkowite pogodzenie się z całym światem; niezachwiana wiara w człowieka: "Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce."
16. Literacka synteza poezji modernistycznej:
dekadentyzm:
"Deszcz jesienny" Staffa - dekadenckie wyznanie podmiotu lirycznego
"Krzak dzikiej róży" Kasprowicza - pomimo zetknięcia z naturą podmiot liryczny doznaje melancholii i smutku
"Evviva l'arte" Tetmajera - symbol orła z połamanymi skrzydłami
"Albatros" Baudelaire'a - symbolika albatrosa
"Dies Irae" Kasprowicza - motyw szatana i Ewy
impresjonizm:
tatrzańskie wiersze Tetmajera i Kasprowicza
ekspresjonizm:
"Dies Irae" Kasprowicza - wyrażanie negatywnych emocji i uczuć względem Boga
"Krzak dzikiej róży" Kasprowicza - ekspresja wyrażająca się w kolorystyce
mistycyzm:
"Krzak dzikiej róży" Kasprowicza - mistyczny kontakt człowieka z przyrodą.
"Spleen II" Baudelaire'a
realizm:
"Sonety z chałupy" Kasprowicza - obraz polskiej wsi
naturalizm:
"Padlina" Baudelaire'a - opis zwłok ulegających rozkładowi
nihilizm:
"Dies Irae" Kasprowicza - po zagładzie świata niczego nie będzie
17. Dramat i teatr młodopolski:
W epoce Młodej Polski charakterystyczne są dwie tendencje:
* Dramat naturalistyczny, który reprezentuje Gabriela Zapolska ukazująca w utworach zachłanność ludzi, nieustępliwą walkę o byt, klęskę wrażliwych jednostek, krytykuje dwulicową moralność mieszczan i ośmiesza odrażające wady swoich bohaterów albo całych grup polskiego społeczeństwa. Utwory: "Moralność pani Dulskiej", "Żabusia", "Ich czworo".
* Dramat symboliczny tworzony przez Stanisława Wyspiańskiego; w dramacie symbolicznym relacje między obiektywną rzeczywistością a tą przedstawioną w utworze nie polegają na zasadzie naśladownictwa i odwzorowania, a fabuła i postaci służą uniwersalnym odniesieniom.
W epoce ważną rolę odgrywały dwie teoretyczne koncepcje teatru:
* Idea teatru monumentalnego (ogromnego) o tematyce narodowej, która zakładała charakterystyczny repertuar (przede wszystkim dramaty polskiego romantyzmu i klasykę światową) i inscenizacje (realizacja dramatu miała się odbywać w inscenizacjach reżysersko i scenograficznie nowoczesnych).
* Idea teatru jako autonomicznej sztuki, która nie musi przekazywać tekstu dramatycznego, ale tworzyć swoistą estetyczną rzeczywistość z elementów sztuki słownej, muzyki, śpiewu, plastyki, światła, tańca, rzemiosła reżyserskiego i aktorskiego.
