Terminu modernizm używa się często zamiennie z określeniem Młoda Polska, a przejęto go z literatury zachodniej aby oznaczyć całokształt zjawisk przełomu wieków XIX i XX w., tak w dziedzinach sztuki jak i obyczajów, filozofii i przemian gospodarczych. Stał on w opozycji do zjawisk, wartości i konwencji poprzedzającego go pozytywizmu. Modernistą oznaczano postawę jednostki wybitnej, zbuntowanej przeciw szarości powszedniego życia. Opozycyjnymi postawami były postawy mieszczańskie - kołtuństwo i filisterstwo, które kładły nacisk tylko na przejawy pragmatyczne życia. Modernizm mieści w sobie własne, nowe prądy myślowe i artystyczne, jak symbolizm, dekadencja i impresjonizm.
Młoda Polska - pojęcie określające specyfikę warunków polskiego modernizmu, pierwszy raz ukute przez Artura Górskiego w cyklu felietonów w periodyku krakowskim "Życie". Wynikło z polemiki z polskimi pozytywistami; analogicznych nazw lokalnych używano w innych krajach europejskich. U nas kładło ono nacisk na nowoczesna i autonomiczną sztukę, na wykorzystywanie elementów rodzimych, bliski związek z romantyzmem oraz odejście od spraw pragmatycznych utylitaryzm sztuki) na rzecz mówienia o metafizyce i egzystencji.
Neoromantyzm - termin pochodzący z początku XX wieku, oddający solidarność pewnych tendencji artystycznych z romantyzmem, w tym zaś mieści się pewna opozycja do modernizmu. Neoromantyczne w tej epoce było wszystko to, co zawierało uniwersalizm romantyczny, czyli indywidualność, bunt, prymat uczuciowości nad racjonalizmem, a także kontynuacje romantycznych myśli i zapatrywań narodowo - wyzwoleńczych.
- Ukaż fascynacje folklorem w literaturze Młodej Polski.
Folklor, czyli postawy estetyczne wynikające z plebejskości a przejawiające się w ludowej twórczości artystycznej i jej naśladowaniu, wzbudził zainteresowanie jako remedium na postawy schyłkowe przełomu wieków w postaci hasła "powrót do natury". W okresie Młodej Polski zainteresowanie publicystyki i literatury (ale również całej sztuki w nurcie tzw. chłopomanii), tematyką folkloru i kultury wsi wzrosło do niespotykanych dotychczas rozmiarów. Występuje jako zjawisko wielopłaszczyznowe: jako folklorystyczna stylizacja (L. Rydel, a także twórczość B. Leśmiana, Or-Ota), jako rodzaj mitologizacji wsi kolorowej, piastowskiej uprawiany przez całą młodą inteligencję krakowską (replika na nią w Weselu S. Wyspiańskiego) oraz jako autentyczne zainteresowanie wsią i wzorcami ludowymi (np. J. Kasprowicz, K. Tetmajer, W. Orkan, W. Reymont w Chłopach). Na młodopolskie zainteresowanie folklorem miała też wpływ koncepcja S. Witkiewicza związana ze stylem narodowym, której trzonem była kultura Podhala. Na jej tle powstała "tatrzańska szkoła literatury".
Chłopomania (ludomania) - zjawisko artystyczne, które pojawiło się wśród inteligencji młodopolskiej w drugiej połowie XIX wieku. Charakteryzowała się fascynacją folklorem i codziennym życiem chłopów. Powodem owego zachwytu była wiara, że stagnacja jaka opanowała środowisko inteligencji oraz postępujący kryzys kulturowy spowodowane są życiem w mieście. Dlatego też postulowano powrót do natury, najlepiej na wieś, która miała być źródłem odnowy sił witalnych i artystycznych, nadwątlonych w wyniku dostosowania się do współczesnego trybu życia (np. w "Weselu" Wyspiańskiego).
- Po co S. Wyspiański wprowadził do Wesela osoby dramatu?
Po koniec aktu I "Wesela" młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa i rzuca na bohaterów urok, poprzez który każdy z nich zmaga się z Widziadłami, będącymi metaforą ich wewnętrznych rozterek, a także, w planie szerszym, są próbą odpowiedzi Wyspiańskiego na upadek kolejnych zrywów wolnościowych. I tak Widmo, zmarły narzeczony Marysi, francuski malarz, jest symbolem utraconej miłości prawdziwej na rzecz praktycznego małżeństwa z rozsądku. Stańczyk ukazuje się dziennikarzowi, i jest symbolem mądrości, postawy patriotycznej oraz ostrzeżeniem przed niebezpieczeństwem zaniku ducha walki, jeśli inteligencja nie poprowadzi wszystkich klas do walki. Rycerz , którego widzi Poeta, to wizualizacja patriotyzmu i aktywności. Jest uosobieniem pragnień Poety, który biernie tkwi w oparach dekadentyzmu. Hetman uświadamia Panu Młodemu , że żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że "chłopomania" to tylko poza, moda, a nie szczere bratanie się z ludem dla solidarności w walce z najeźdźcą. Upiór, czyli Jakub Szela, ukazuje się Dziadowi jako sygnał wciąż nie zagojonych antagonizmów z czasów galicyjskiej rabacji. Wernyhora ofiarowuje złoty róg Gospodarzowi jako sygnał do powstania; dowodzi on jednak, że ani chłopi, ani inteligencja nie są jeszcze dojrzali do kolejnego zrywu przeciw zaborcom.
- Przedstaw Wesele jako realizację postulatu syntezy sztuk.
"Wesele" jest połączeniem - syntezą realistycznej komedii obyczajowej, fantastyki romantycznej i dramatu symbolicznego. Wątek realistyczny dotyczy charakterystyki postaci i sytuacji. Oszczędność słów, operowanie kontrastami, w wyniku czego sytuacje liryczne sąsiadują z brutalnym realizmem, ze scenami, gdzie mówi się codziennym językiem, nie stroniącym od wulgaryzmów - to kolejne cechy syntetyczne dramatu. Po scenach realistycznych następują wyszukane efektów poetyckie z pogranicza jawy i snu, przesycone tajemniczością. Liryzm i realizm, proza życia i patos, groza i groteska, tragizm i efekty komediowe przeplatają się w "Weselu" wzajemnie się nie wykluczając. "Teatr ogromny", jak określał swe marzenie dramatopisarz, to teatr wizyjny - wykraczający poza sferę świata ziemskiego, to teatr uniwersalny. To nie tylko posługiwanie się słowem, ale muzyką, tańcem, malarstwem, pantomimą, czyli połączeniem wielu sztuk. "Wesele" wykorzystuje wplecione elementy plastyczne i muzyczne. Dekoracja, którą poeta szczegółowo zaprojektował, jest bardzo prosta i na wskroś realistyczna. Bardzo ważną rolę odgrywa w przedstawieniu odgrywa także oświetlenie. Panuje półmrok, pali się jedynie świeca czy mała lampka, z otwartych drzwi pada jasne światło. Ta przemyślana dekoracja pełni rolę tła wątku realistycznego i wizyjnego.
- "Wesele" S. Wyspiańskiego i "Moralność pani Dulskiej" Zapolskiej - omów dwa rodzaje dramatu młodopolskiego.
W "Moralności pani Dulskiej" pisarka przedstawia mieszczańską rodzinę zatopioną w mieszczańskim zakłamaniu i kołtuństwie. Jest to swoista satyra na fałsz, obłudę i zakłamanie mieszczaństwa, rozgrywająca się w konwencji tragifarsy, a to są jednocześnie cechy dramatu naturalistycznego. "Wesele" za punkt wyjścia bierze wesele inteligenta-poety z chłopką, które ma miejsce w chłopskiej chacie. Podjęte zostały tematy aktualne społecznie, jak zryw narodowy, niemoc społeczna, antagonizmy inteligencja - wieś, ludomania i dekadencja. Dramat obfituje w elementy symbolizmu - przedmioty symboliczne, jak podkowa czy Złoty Róg, osoby - jak Stańczyk czy Wernyhora, oraz sceny, jak finalny chocholi taniec.
6. Omów zagadnienie epopeiczności i bezczasu historycznego w "Chłopach" Reymonta.
"Chłopi" spełniają wiele cech epopei - są utworem realistycznym, opisującym obraz wsi na przełomie wieków, operującym bohaterem zbiorowym (chłopska społeczność), ukazanym na szerokim tle obyczajowym, w ważnym momencie historycznym, gdy budzi się świadomości klasowa i narodowa chłopów wynikająca z przemian po powstaniu styczniowym. Występuje w powieści epicki rozmach, dbałość o szczegóły w opisach obrzędów , prac i obyczajów. Elementem eposu jest także wystylizowany na Homera obraz bitwy: o jej wyniku decyduje postawa dowódców - Antek pokonuje borowego i doprowadza do zwycięstwa Lipczan. Samą bitwę poprzedza wymienienie wszystkich uczestników i ich krótka charakterystyka, a także opis uzbrojenia wieśniaków. W powieści zastosowano też mitologizację bohaterów i wydarzeń do mitu, czyli opowieści zawierającej archetypy postępowania czy stanów uczuciowych. Chłopi są także powieścią o przemijaniu czasu, powtarzalności i zmienności w ludzkim życiu. Czas akcji utworu zamyka się w obrębie jednego roku, ale trudno zaobserwować jakieś konkretne wydarzenia rozpoczynające i kończące dzieło Reymonta. Możemy tylko szukać analogi - "Chłopi" zaczynają się rozmową Agaty, która opuszcza wieś i udaje się "na żebry", z dobrodziejem, kończą się natomiast rozmową ślepego dziada, który również opuszcza wieś w podobnym celu, z Mateuszem i Nastusią.
- Rola symbolu w literaturze modernistycznej. Omów na wybranych przykładach.
Symbolizm młodopolski był przykładem opozycji wobec idei pozytywizmu. Poeci symboliczni głosili programowe używanie symbolu, co było obce pozytywistom, dla których tekst musiał nieść przejrzystą treść. Wieloznaczność symbolu niezgodna była z tym hasłem; symbolizm bazował na wielu kunsztownych środkach, jak metafora, epitet, figura czy synestezja. Poezja miała często charakter wieloznaczny co sprzyjało tajemniczości przekazu. Poprzez symbol poeta wyrażał niezbadane prawdy o egzystencji i psychice człowieka, a więc o wszystkim tym, od czego uciekali pisarze pozytywizmu. Odbiór takich poetów był więc wymagający i nie nadawał się do odbiorcy masowego.
- Dulszczyzna - zjawisko czasów G. Zapolskiej czy problem uniwersalny?
Dulszczyzna jest pojęciem wprowadzone do języka potocznego dzięki dramatowi "Moralność pani Dulskiej" Gabrieli Zapolskiej. Dulszczyzna odnosi się do postawy będącej kwintesencją cech filistra i kołtuna, czyli, gdyż można te cechy znaleźć bez względu na historyczny okres, uważane za typowe dla mieszczaństwa zakłamanie, obłudę i dbanie wyłącznie o pozory. Typowa opinia mówi o zespole cech i postaw charakteryzujących się dwulicowością, podwójną moralnością, z których jedna odkrywana jest tylko wobec siebie i najbliższych a druga, ukazywana wobec reszty ludzi i całego świata - co często przewija się u ludzi niewykształconych. .
- Postać chłopa w wybranych utworach literackich modernizmu.
"Chłopi" Reymonta ukazują przeświadczenie chłopstwa, iż ziemia jest jego żywicielką, od której zależą wszelkie plany, że wieś jest nierozerwalnie związana z naturą, a wszystko zależy od ilości posiadanej ziemi; mamy tu też kult pracy. Społeczność chłopska rządzi się swoimi prawami, zbiorowość decyduje o moralności. Chłopi są gotowi do obrony interesów wsi, co motywuje nieufność wobec dworu, religijni i okrucieństwo wobec nieużytecznych. Natomiast Stanisław Wyspiański w "Weselu" mówi o problemie niemożności integracji całego społeczeństwa wobec planów powstania, lecz wykazuje, że jest to w obecnej chwili możliwe, bo ani chłopi, ani inteligencja nie są gotowi do wspólnej walki. Pomimo, ze w chłopach tkwi ogromna siła, są oni zupełnie niezorganizowani i potrzebują kogoś, kto ich poprowadzi. Dodatkowo, iż budzi się w nich świadomość klasowa i narodowa, choć mimo to wciąż wyczekują przywódcy spośród inteligencji, ta jednak zbyt mało i zbyt powierzchownie jest świadoma potencjału chłopstwa, a tym raczej także sama nie czuje potrzeby integracji.
