1. Na przykładzie "Antygony" Sofoklesa wymień cechy dramatu antycznego.

Cechy dramatu antycznego:

1. zasada trzech jedności: czasu (doba), miejsca (plac przed pałacem) i akcji (jeden główny wątek)

2. istnienie chóru - ma ściśle ograniczone kompetencje: wprowadza aktorów, komentuje i ocenia przebieg wydarzeń, pełni rolę narratora, informuje widzów o tym, co się dzieje poza sceną, czasami wyraża wolę widzów.

3. zasada decorum (stosowności) - poważny temat - wysoki styl (tragedia), a błahy temat - niski styl (komedia)

4. nie pokazywanie na scenie ludzkiej śmierci, scen pojedynków, okaleczeń itp. (funkcja posłańców)

5. zasada jedności estetyki, która wykluczała przeplatanie scen tragicznych z komicznymi

6. brak scen zbiorowych - na scenie mogły być maksymalnie trzy osoby

7. zasada niezmienności charakterów postaci

8. tytułowanie utworu imieniem głównego bohatera

9. katharsis, czyli "oczyszczenie", którego doznaje widz pod wpływem oglądanej sztuki.

10. występowanie konfliktu tragicznego.

Punktem wyjścia akcji dramatu Sofoklesa jest przedstawiona w Prologu rozmowa dwóch sióstr, Antygony i Ismeny, w czasie której widzowie dowiadują się o wydanym przez króla Kreona zakazie grzebania zwłok Polinejkesa. Potem następuje systematyczny wzrost napięcia (Antygona lekceważy rozkaz Kreona i sprawia bratu pogrzeb; rozmowa tytułowej bohaterki ze stryjem i skazanie jej na śmierć), który ostatecznie osiąga punkt kulminacyjny (śmierć Antygony, która pociąga za sobą samobójstwa Eurydyki i Hajmona). PO tych tragicznych wydarzeniach napięcie akcji gwałtownie opada.

2. Odwołując się do znanego Ci dramatu Sofoklesa, wyjaśnij następujące pojęcia: tragizm i konflikt tragiczny.

Tragizm - jedna z podstawowych kategorii dramatu starożytnego. Jak twierdzili starożytni Grecy, tragizm istnieje w życiu człowieka już od momentu jego narodzin, gdyż zmuszony jest on przyjąć taki los, jaki przypadł mu w udziale. Nie ma możliwości dokonywania wyborów ani zmiany swojego losu. O wszystkim decyduje fatum, które jest przyczyną tragizmu. W przypadku Antygony, głównej bohaterki dramatu Sofoklesa, jej tragizm wynikał z klątwy, jaka ciążyła nad całym rodem Labdakidów.

Konflikt tragiczny - konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego celu z góry skazana jest na klęskę. Nie można go ocenić ani etycznie, ani prawnie. Każdy wybór prowadzi do klęski bohatera. W tragedii Sofoklesa mamy do czynienia z typowo tragicznymi wyborami głównych bohaterów. Antygona musi wybrać pomiędzy prawem boskim i prawem ludzkim (według prawa boskiego musi pochować zwłoki brata, ale decyzja Kreona, czyli prawo ludzkie się temu sprzeciwia). Każde rozwiązanie pociąga za sobą złe konsekwencje, gdyż albo zostanie ukarana za życia (przez stryja) albo po śmierci (przez bogów).

3. Wymień znaczenia następujących mitów: mit o Prometeuszu, mit o Dedalu i Ikarze oraz mit o Syzyfie.

Mit o Prometeuszu - historia losów Prometeusza, który stworzył człowieka i podarował mu ogień, za co został srogo ukarany przez Zeusa. Postawa prometejska oznacza postawę humanitarną, gotową do poświęceń w imię wyższego celu, którym jest osiągniecie dobra i szczęścia dla drugiego człowieka. Oprócz tego prometeizmem określa się także występowanie przeciwko największym świętością i przeciwko Bogu (Prometeusz oszukał Zeusa przy podziale wołu).

Mit o Dedalu i Ikarze (tzw. mit Ikaryjski) - historia Dedala i Ikara obrazuje odwieczne dążenia ludzi do wzbicia się w powietrze i do lotu ku słońcu. Dedal symbolizuje tęsknotę za wolnością, niezależnością i swobodą, ale wszystko to w granicach rozsądku. Z kolei postawa Ikara oznacza młodzieńczą nierozwagę, brak rozsądku, próby zrealizowania marzeń za wszelką cenę, nawet za cenę własnego życia.

Mit o Syzyfie - historia losów Syzyfa obrazuje odwieczne ludzkie marzenie o nieśmiertelności. Bohaterowi wydaje się, że przechytrzył Bogów, przetrzymując bożka Tanatosa. Za wszystkie przewinienia czeka go okrutna kara - syzyfowa praca, która jest wtaczanie pod górę kamienia, który będąc już przy wierzchołku, za każdym razem spada w dół. Określenie to oznacza pracę bezcelową, nie dającą żadnych efektów.

4. Wyjaśnij pojęcia: topos i archetyp.

Topos - obraz lub stały motyw pochodzący z mitologii i często występujący w obrębie literatury i sztuki różnych epok w danej kulturze. Występowanie toposów świadczy o jedności kulturowej danej cywilizacji oraz wskazuje na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Przykłady toposów: topos wędrówki, arkadii, tułacza, cykliczności pór roku itp.

Archetyp - pradawne, stałe i niezmienne wzorce ludzkich zachowań i postaw, które są utrwalone w świadomości społecznej; pierwowzór. Pojecie to wprowadził twórca psychologii analitycznej C.G. Jung. Pierwsze wzorce archetypiczne zostały utrwalone w mitach, np. czułość matki (Demeter), marzyciela (Ikar).

5. "Iliada" i "Odyseja" Homera. Cechy eposu homeryckiego.

Biografia Homera.

Homer (imię oznacza dosłownie: "ślepy" lub "zakładnik") żył w VIII wieku p.n.e. Uważa się, że jego ojczyzną była Azja Mniejsza. Urodził się prawdopodobnie w Chios, a o jego pochodzenie spiera się aż siedem miast (Itaka, Smyrna, Pylon, Argos, Kolofon, Chios, Ateny). Tego niewidomego śpiewaka wędrownego, akompaniującego sobie na lirze, uznaje się za jednego z najsławniejszych poetów starożytnej Grecji i przypisuje się mu autorstwo dwóch wielkich eposów: "Iliady" i "Odysei". Jednak ta ostatnia kwestia (tzw. kwestia homerycka) jest do dnia dzisiejszego sporna. Po raz pierwszy w wątpliwość poddali ją już badacze aleksandryjscy w III w. p.n.e. Są trzy stanowiska w tej sprawie. Jedni uważają, że Homer jest autorem obu utworów, a różnice między nimi wynikają z tego, iż "Iliada" powstała w czasie jego młodości, a "Odyseja" w wieku dojrzałym. Z kolei drudzy badacze odbierają Homerowi autorstwo "Odysei" przypisując go komuś innemu. Trzecie stanowisko w tej kwestii mówi, iż Homer nie napisał ani "Iliady", ani "Odysei", a ich autorami mieli być jacyś inni aojdowie.

Eposy Homera z czasem podzielono na 24 pieśni, a motywy z nich zaczerpnięte wykorzystywano wielokrotnie także w późniejszych wiekach. Już w starożytnej Grecji znajomość obu poematów epickich uznawano za podstawę wykształcenia. Na "Odysei" wzorował się m.in. rzymski Wergiliusz, tworząc swoją "Eneidę" - opowieść o wędrówkach Eneasza.

Najważniejsze cechy gatunkowe eposu homeryckiego:

1. Epos składa się tylu pieśni, by ich liczba była podzielna przez sześć.

2. Rozpoczyna się inwokacją, w której poeta zwraca się bezpośrednio do jakiegoś bóstwa z prośbą o natchnienie i pomoc w tworzeniu niniejszego dzieła.

3. Każdy epos pisany jest wierszem, tu: heksametrem.

4. Całość pisana jest językiem podniosłym, patetycznym i uroczystym.

5. Narrator jest osobą wszechobecną, obiektywną i wszystkowiedzącą.

6. Fabuła ma swoje podłoże w mitologii.

7. Świat bogów przeplata się ze światem ludzkim. Paralelizm akcji - rozgrywa się tu i tu.

8. Występowanie retardacji, która spowalnia tempo akcji.

9. Bogactwo środków stylistycznych.

10. Porównania homeryckie.

11. Stałe epitety tzw. homeryckie.

12. Realistyczne opisy i bardzo dokładne, statyczne i dynamiczne. Najbardziej znany opis pochodzący z "Iliady" to opis tarczy Achillesa.

"Iliada"

Fabuła "Iliady" opowiada o końcówce wojny trojańskiej. Według mitologii wszystko zaczęło się podczas wesela Tetydy i Peleusa, które odbywało się w pieczarze centaura Chejrona. Nagle zjawiła się nie zaproszona przez nikogo bogini niezgody Eris i ze złością rzuciła na stół jabłko z napisem "dla najpiękniejszej". Pomiędzy trzema boginiami (Herą, Ateną i Afrodytą) doszło do kłótni. Sędzią miał być Parys. Ten zdecydował, że jabłko otrzyma Afrodyta, gdyż obiecała mu za to rękę pięknej Heleny. Niedługo po tym wydarzeniu Parys udał się po swoją nagrodę. Podstępem porwał Menelaosowi piękną żonę i wywiózł ją do Troi. Grecy postanowili przemocą uwolnić Helenę. W ten oto sposób rozpętała się wojna trojańska, która trwała dziesięć lat. Wojskami greckimi dowodził Agamemnon, brat Menelaosa. W jego szeregach znalazło się wielu sławnych i walecznych bohaterów, m.in.: Odyseusz, Ajaks, Diomedes i bohaterski Achilles. Do starć dochodziło na równinie położonej nad Skamandrem. Walczono opieszale. Bogowie również angażowali się w prowadzone działania wojenne. Po dziewięciu latach nieudanych prób odbicia Heleny w obozie greckim doszło do konfliktu pomiędzy Agamemnonem i Achillesem - najlepszym wojownikiem greckim. Poszło o brankę Achillesa, którą mu odebrano. Bohater grecki zaprzestał walk. Dopiero gdy zginął jego najbliższy przyjaciel - Patrokles (walczył w zbroi Achillesa), postanowił pomścić jego śmierć. Doszło do ekscytującego pojedynku między Achillesem i Hektorem - najlepszym wojownikiem pochodzącym z Troi. W wyniku starcia ten ostatni zginął. Ale i Achilles długo nie pożył, gdyż niedługo później zginął ugodzony w piętę strzałą wypuszczoną przez Parysa. W dziesiątym roku walk Trojanie byli przekonani o swojej klęsce. Niespodziewanie zauważyli, jak Grecy odpływają. Pod murami wrogiego sobie miasta zostawili oni pięknego, drewnianego konia. Trojanie zaczęli cieszyć się ze swojego zwycięstwa i przyjmując prezent od Greków, wciągnęli konia do miasta. W nocy okazało się, że była to pułapka. Najdzielniejsi wojownicy greccy na czele z Odyseuszem znajdowali się w środku prezentu. Gdy Trojanie spali po długiej i wyczerpującej uczcie, podstępnie wydostali się z drewnianego konia i od środka zdobyli miasto. Lata walk zakończyły się odzyskaniem Heleny, a Grecy mogli spokojnie odpłynąć do domu i do swoich rodzin.

"Odyseja"

Utwór powstał w pierwszej połowie VIII wieku p.n.e. Składa się z dwudziestu czterech ksiąg. Fabuła tego eposu obejmuje dzieje powrotu Odyseusza spod Troi do rodzinnego domu, w którym czekali na niego żona Penelopa i syn Telemach. Akcja trwa czterdzieści dni. Bogowie mszcząc się za zburzenie Troi, nie pozwalali mu szybko wrócić do rodziny. Odyseusz wraz ze swoją załogą błąkał się więc po morzach i przeżywał różne niebezpieczne przygody, np. oślepił syna Posejdonia, czym ściągnął na siebie gniew boga, spotkał się z cyklopami, gościł u czarodziejki Kirke, która zmieniła jego towarzyszy w wieprze, był również na wyspie Feaków i u króla Albinosa. W końcu, po wielu latach tułaczki bogowie ulitowali się nad Odyseuszem i pozwolili mu dopłynąć do Itaki. Po dotarciu do domu grecki bohater musiał się jeszcze rozprawić z zalotnikami, którzy podczas jego nieobecności nękali Penelopę. Osobno rozwija się wątek Telemacha, który wyruszył na poszukiwanie zaginionego ojca. Jemu autor poświecił głównie cztery pierwsze księgi eposu.

6. Nazwa, powstanie i podział Biblii.

Biblia - jest ot dzieło szczególne, ponieważ jest nie tylko zabytkiem kultury i literatury, ale także (a może przede wszystkim) sacrum, czyli świętą księgą dla chrześcijan. Zawiera ona wykładnię religii monoteistycznej, która oparta jest na wierze w jednego, wszechmogącego Boga. Nazwa "Biblia" pochodzi od greckiego słowa "biblios" i oznacza dosłownie "zwoje papirusu". Określenie to z czasem nabrało również znaczenia "księgi".

Powstanie Biblii.

Pismo Święte powstawało przez wiele wieków. Uznaje się, że ustnie Stary Testament przekazywano sobie już w XVIII w. p.n.e, a spisano go między XIII a I w. p.n.e. (dokonano tego w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim). Z kolei Nowy Testament w formie pisemnej powstał między 51 a 96 rokiem n.e. (w języku greckim, Ewangelia św. Mateusza prawdopodobnie w języku aramejskim).

Podział Biblii.

Biblia dzieli się na dwie główne części: Stary Testament i Nowy Testament.

Stary Testament stanowi zbiór pism judaistycznych, który obejmuje 46 ksiąg zgrupowanych w cztery części:

1. Pięcioksiąg, czyli tzw. Tora - obejmuje następujące księgi: Księgę Rodzaju, Księgę Wyjścia, Księgę Kapłańską, Księgę Liczb, Księgę Powtórzonego Prawa.

2. Księgi Proroków - w sumie 21 ksiąg.

3. Pisma - liczą 13 ksiąg.

4. Pozostałe siedem ksiąg uznajemy za apokryfy.

Wszystkie księgi wchodzące w skład Starego Testamentu dzielimy na trzy grupy:

1. historyczne: Pięcioksiąg Mojżesza (Księgę Rodzaju, Księgę Wyjścia, Księgę Kapłańską, Księgę Liczb, Księgę Powtórzonego Prawa).

2. dydaktyczne: Księga Hioba, Księga Psalmów, Księga Przysłów, Księga Mądrości, Księga Koheleta, Pieśń nad Pieśniami.

3. prorocze: Księga Izajasza, Księga Ezechiela, Księga Daniela, Księga Jeremiasza.

Nowy Testament składa się z 27 ksiąg.

1. Księgi historyczne: cztery Ewangelie (Ewangelia według św. Mateusza, Ewangelia według św. Łukasza, Ewangelia według św. Marka, Ewangelia według św. Jana) oraz Dzieje Apostolskie.

2. Księgi dydaktyczne: Listy, m.in.: św. Pawła, św. Judy, św. Jana, św. Piotra, św. Jakuba.

3. Księgi prorocze: Apokalipsa według św. Jana.

7. Wymień gatunki literackie, które występują w Biblii.

Podział gatunków według podziału na księgi:

1. księgi historyczne:

- poemat epicki

- saga rodowa

- kronika

- opowiadanie historyczne

- nowela dydaktyczna

- zbiór praw

2. księgi dydaktyczne:

- dialog filozoficzny

- monolog filozoficzny

- pieśń miłosna

- przypowieść

- psalm

­- aforyzm

- przysłowie

- hymn

3. księgi prorocze:

- kazanie

- lamentacja

- kazanie

- wyrocznia

- list

- apokalipsa

8. Omów problematykę Księgi Hioba.

Znajdująca się w Starym Testamencie Księga Hioba opowiada o losach człowieka cierpiącego niewinnie. Próbuje ona dać odpowiedź na jedno z wielu nurtujących ludzkość pytań. Chodzi mianowicie o to, dlaczego świat jest tak urządzony, że cierpią także osoby, które żyją dobrze i są bogobojne. Biblijny Hiob był prawym człowiekiem. Żył zgodnie z bożymi nakazami, a jednak Bóg doświadczył go trądem, utratą całej rodziny i majątku. Nie wiedział, że jest to próba jego wiary, a jednak przeszedł ją pomyślnie. Mimo ciężkich doświadczeń nie wyparł się on Boga i nie buntował się. Cierpliwie wszystko znosił. Stwórca widząc, że nawet w obliczu tak tragicznej sytuacji Hiob nie wyparł się go, postanowił wynagrodzić mu te cierpienia, zwrócił szczęście i zapewnił o swojej opiece i pomocy. Losy Hioba pokazują, że przyjmowane z pokorą cierpienie może służyć pięknym rzeczom. Okazuje się, że ktoś, kto ma czyste sumienie i wie, że nie popełnił żadnego grzechu, nie musi się niczego obawiać, a jedynie czekać na odmianę losu. Pismo Święte uczy nas, że każdy może zostać dotknięty cierpieniem, gdyż taka sytuacja najlepiej uczy człowieka pokory wobec Boga oraz umacnia go w wierze.

9. Wymień przykłady późniejszych nawiązań do Biblii.

1. średniowiecze:

liczne przekłady np. Psałterz floriański i Psałterz puławski; wiersze, np.: "Lament świętokrzyski", "Bogurodzica"; misteria Męki Pańskiej.

2. renesans:

"Psałterz Dawidowy" Jana Kochanowskiego, "Czego chcesz od nas, Panie" i "Treny" Jana Kochanowskiego.

3. barok:

sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, wiersze Daniela Naborowksiego, "Psalmodia polska" Wespazjana Kochowskiego, "Raj utracony" Johna Miltona.

4. oświecenie:

Kolędy i pieśni religijne Franciszka Karpińskiego.

5. romantyzm:

"Dziady cz. III" Adama Mickiewicza, "Księgi narodu polskiego" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza, "Balladyna" Juliusza Słowackiego, "Nie-Boska Komedia" Zygmunta Krasińskiego, poezja Cypriana Kamila Norwida.

6. Młoda Polska:

"Hymny" Jana Kasprowicza, poezja Leopolda Staffa, itp.

7. literatura XX wieku:

"U wrót doliny" Zbigniewa Herberta, "Żona Lota" Wisławy Szymborskiej, "Piosenka o końcu świata" i "Dar" Czesława Miłosza, "Mała apokalipsa" Tadeusza Konwickiego, "Wieża" i "Drugie Przyjście" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, "Mistrz i Małgorzata" Michaiła Bułhakowa