Okoliczności zaistnienia I wojny światowej (1914-1918)
A) spory międzypaństwowe w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch wojny:
- rywalizacja Francji oraz Niemiec o posiadłości w Alzacji oraz Lotaryngii (od roku 1871), oraz o tereny kolonialne w Maroku
- rywalizacja Niemiec oraz Rosji o dominację na ziemiach tureckich, oraz o opanowanie cieśnin Bosfor i Dardanele
- rywalizacja Rosji oraz Austrii o kontrolowanie posiadłości bałkańskich; stanowisko rosyjskie popierające oraz broniące praw narodów słowiańskich (a zwłaszcza narodu serbskiego), zamieszkujących ziemie bałkańskie, pozostawało w sprzeczności z stanowiskiem austriackim, zwalczającym oraz uznającym Serbów za największych wrogów Monarchii Austriackiej na Półwyspie
- rywalizacja Niemiec oraz Anglii o pierwszeństwo w zbrojeniach, tzw. wyścig zbrojeń; polityka zbrojna Niemiec zakładająca konsekwentne rozbudowywanie floty w celu pozbawienia Wysp Brytyjskich znaczenia strategicznego, oraz nastania na ich bezpieczeństwo państwowe; angielska polityka wojenna określana mianem Two Powers Standard, czyli koncepcja zmierzająca do stworzenia przez państwo brytyjskie floty wojennej o potencjale porównywalnym z potencjałem połączonych, dwóch największych flot na świecie
B) powstanie dwóch zwalczających się bloków państwowych Trójprzymierza oraz Trójporozumienia
- w skład Trójprzymierza weszły takie państwa jak: Niemcy, Austro-Węgry oraz Włochy; powstanie Trójprzymierza miało miejsce z końcem XIX stulecia, zaś potwierdzeniu uległo ono w roku 1902
- w skład powstałego w roku 1907 Trójporozumienia wchodziły: Francja, Wielka Brytania oraz Rosja
C) wydarzenia w Sarajewie, ultimatum austriackie wobec państwa serbskiego
- w dniu 28 czerwca 1914 roku, w mieście Sarajewo zostają zamordowani arcyksiążę austriacki, przyszły monarcha, Franciszek Ferdynand oraz jego małżonka
- niespełna miesiąc później (23 lipca 1914 roku), strona austriacka podejrzewająca Serbów o dialog z zamachowcami monarszej pary, stawia państwu serbskiemu następujące, ultymatywne żądania:
a) ukrócenia antyaustriackiej polityki oraz antyaustriackich działań na obszarze państwa serbskiego
b) zablokowania działalności wszystkich organizacji występujących przeciwko Austriakom w Serbii, oraz konfiskaty ich własności prywatnej
c) wycofania z serbskiej oświaty wszelkich tekstów, które w sposób nieprzychylny bądź wrogi traktują o Austro-Węgrzech
d) uczestniczenia w polityce zwalczania serbskiej opozycji o charakterze antyaustriackim, cesarskiej kadry urzędniczej
e) przeprowadzenia śledztwa oraz procesu przeciwko winnym popełnienia zbrodni z dnia 28 czerwca 1914 roku, monitorowanych przez austriackich urzędników
- pomimo wyrażenia przez Serbię zgody na większość postulowanych przez Austriaków punktów ultimatum (odrzucone zostają tylko te wskazania, które pozostają w sprzeczności z uregulowaniami prawnymi o charakterze międzynarodowym), cesarstwo uznaje serbską gotowość do współpracy oraz dialogu za niewystarczającą, i z nastaniem dnia 28 lipca 1914 roku, wypowiada Serbii wojnę
Przebieg I wojny światowej
A) układ sił
- mianem I wojny światowej określa się konflikt zbrojny pomiędzy dwoma blokami zwalczających się państw, a mianowicie pomiędzy centralnymi oraz państwami Ententy
- działania zbrojne na forum I wojny światowej toczyły się na dwóch zasadniczych frontach: zachodnim (czyli na obszarze francuskim) oraz wschodnim (czyli na ziemiach polskich oraz rosyjskich); innymi terytoriami targanymi konfliktem zbrojnym lat 1914-1918, były: Włochy, Grecja, Serbia, jak również ziemie na Dalekim Wschodzie
B) kraje Ententy
- współpracę w ramach tzw. Entente Cordiale (czyli Serdecznego Porozumienia) nawiązały w roku 1907 takie europejskie państwa jak: Francja, Wielka Brytania oraz Rosja; z nastaniem sierpnia 1914 roku dotychczasowy układ poszerzony został o Japonię, w roku 1915 przyłączyły się do niego Włochy, a w kwietniu 1917 roku, także i Stany Zjednoczone; członkami Ententy były także takie państwa bałkańskie jak: Belgia, Serbia oraz Rumunia
- szacuje się, że w przededniu wybuchu wojny, wojska francuskie, doskonale wyszkolone oraz wyposażone, liczyły sobie blisko 4 miliony żołnierzy
- siły rosyjskie choć liczniejsze, to jednak tak przed wybuchem wojny, jak i w jej trakcie, prezentowały niższy stopień przeszkolenia oraz gorsze możliwości zaopatrzeniowe (zwłaszcza w broń oraz amunicję)
- w obliczu wybuchu I wojny światowej, Wielka Brytania dysponowała fantastycznie zorganizowaną oraz wyposażoną flotą wojenną, nie posiadała ona jednak regularnych wojsk lądowych; z nastaniem roku 1916 ogłasza się w Anglii przymusowy pobór rekruta do armii
C) kraje bloku centralnego
- w ramach sojuszu państw centralnych znalazły się: Niemcy, Austro-Węgry, Turcja oraz Bułgaria
- w warunkach przedwojennych, fantastycznym zapleczem militarnym dysponowali Niemcy, mogli oni wystawić około 4 milionów doskonale przygotowanych bojowo, oraz doskonale wyposażonych żołnierzy
- wojska austro-węgierskie choć sprawne technicznie, nie prezentowały wysokiej wartości bojowej
D) broń wykorzystana na szeroką skalę w toku I wojny światowej to:
- czołgi, użyte po raz pierwszy podczas starcia armii nad Sommą
- samoloty
- miotacze min
- moździerze
- karabiny maszynowe
- łodzie podwodne (z dużym powodzeniem wykorzystywane prze stronę niemiecką)
- gazy bojowe (szczególnie popularny iperyt, czyli gaz musztardowy, który swoją nazwę zawdzięcza bitwie pod Ypres, gdzie w roku 1915 został wykorzystany po raz pierwszy)
D) przystąpienie państw europejskich do wojny
- z dniem 28 lipca 1914 roku, państwo austriackie wypowiedziało wojnę państwu serbskiemu
- reakcją państwa rosyjskiego na wydarzenia z dnia 28 lipca, było postawienie swej armii w stan powszechnej mobilizacji
- ponieważ Rosja nie spełnia żądań niemiecki i nie zaprzestaje zbrojeń, z nastaniem dnia 1 sierpnia 1914 roku państwo niemieckie wypowiada wojnę państwu rosyjskiemu
- w dniu 3 sierpnia 1914 roku, państwo niemieckie wypowiada wojnę państwu francuskiemu
- w dniu 4 sierpnia 1914 roku, państwo angielskie wypowiada wojnę państwu niemieckiemu
- także w sierpniu 1914, w stan wojny z Niemcami wchodzi Japonia, zawężając pole walki do ziem Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza do Chin
- z nastaniem listopada 1914 roku przyłączając się do bloku państw centralnych, uczestnikiem wojny zostaje Turcja
E) Plan Schliffena
- mianem Planu Schliffena określa się niemiecką koncepcję prowadzenia I wojny światowej na dwóch frontach jednocześnie; zachodnim frontem walk wojennych, miały być ziemie francuskie, zaś frontem wschodnim - ziemie rosyjskie; pomysłodawcą planu był szef sztabu armii niemieckiej, niejaki Alfred von Schliffen
- w kontekście zachodnim, Plan Schliffena zakładał: spektakularne uderzenie wojsk niemieckich na ziemie holenderskie, belgijskie, luksemburskie oraz francuskie, otoczenie oraz doprowadzenie do szybkiego rozbicia sił zbrojnych francuskich
- w kontekście wschodnim: do czasu ostatecznego zdławienia przez Niemców armii francuskiej, na ziemiach rosyjskich miały pozostawać zaledwie pojedyncze jednostki niemieckie, miały one prowadzić ewentualne walki oraz działania obronne; Niemcy przewidywali, że Rosjanie będą się mobilizowali dłużej niż Francuzi, tym samym, w pierwszym okresie wojny wojska niemieckie stacjonujące na froncie wschodnim będą względnie bezpieczne
F) konfrontacja wojenna na froncie zachodnim
- pierwsze dni sierpnia 1914 roku - Niemcy uderzają na Luksemburg, Belgię oraz Francję
- początek września 1914 roku - Niemcy zbliżają się do granic Paryża
- 6 wrzesień 1914 roku - początek kilkudniowego starcia nad Marną; Niemcy zostają odrzuceni przez Francuzów spod Paryża (do sukcesu francuskiego przyczynili się Rosjanie atakujący Prusy Wschodnie)
- koniec 1914 roku - odstąpienie Niemiec od Planu Schliffena oraz przystąpienie do wojny pozycyjnej, trwającej do początków roku 1916
- luty-czerwiec 1916 roku - Niemcy prowadzą ofensywę swych wojsk przeciwko armii francuskiej pod Verdun; w krwawych starciach obie armie tracą po blisko 250 tysięcy żołnierzy
- czerwiec-październik 1916 rok - państwa Ententy prowadzą ofensywę swych wojsk przeciwko wojskom niemieckim nad Sommą, starty w ludności są równie wielkie co pod Verdun, niemniej jednak, przeważają po stronie niemieckiej (nie bez znaczenia była tutaj prowadzona jednocześnie na froncie wschodnim ofensywa armii rosyjskiej Brusiłowa)
- początek roku 1917 - strona niemiecka ogłasza przystąpienie do nieograniczonej wojny podwodnej; prowadzenie działań wojennych na morzach paraliżuje wymianę handlową Europy ze Stanami Zjednoczonymi
- 1917 rok - strona niemiecka bezskutecznie usiłuje wmanewrować Meksyk w wojnę ze Stanami Zjednoczonymi
- 6 kwietnia 1917 rok - Stany Zjednoczone przystępują do wojny z Niemcami
- kwiecień-lipiec 1917 roku - w Europie ląduje blisko milionowa, amerykańska armia dowodzona przez gen. Johna Perhinga
- marzec-lipiec 1918 roku - w obliczu podpisanego przez strony niemiecką oraz rosyjską pokoju brzeskiego (marzec 1918 rok), oraz stałego przerzucania przez Amerykanów ich wojsk do Europy, Niemcy przystępują do kolejnej ofensywy na froncie zachodnim
- lipiec 1918 roku - w obliczu kolejnej bitwy nad Marną, zwycięstwo nad Niemcami odnoszą armie państw Ententy
- sierpień 1918 roku - do ofensywy antyniemieckiej na froncie zachodnim przystępują sojusznicy z bloku Ententy
- listopad 1918 roku - przegrana państw centralnych w I wojnie światowej staje się faktem, ziemie niemieckie ogarnia rewolucja, a monarchia austro-węgierska ulega rozpadowi
- 11 listopada 1918 roku - podpisany zostaje aliancko-niemiecki rozejm w Campiegne, na jego mocy armia niemiecka miała opuścić wschodni brzeg Renu, oraz poddać się przymusowej demilitaryzacji
- sprawcami sukcesu alianckiego podczas I wojny światowej byli między innymi:
- dowódcy francuscy: Ferdynand Foch, Philippe Petaine, Joseph Joffre
- premier Francji Georges Clemenceau
- premier Wielkiej Brytanii David Lloyd Georgie
- prezydent USA Woodrow Wilson
G) działania wojenne na froncie wschodnim
- sierpień 1914 roku - armia rosyjska przystępuje do szturmu na ziemie galicyjskie oraz na Prusy Wschodnie
- sierpień 1914 roku - Rosjanie przegrywają z Niemcami w bitwie pod Tannenbergiem
- wrzesień 1914 roku - Rosjanie przegrywają z Niemcami w starciach nad Jeziorami Mazurskimi
- 1915 roku - Kongresówka, Ryga, Wilno oraz Łuck przechodzą w posiadanie państw centralnych
- czerwiec-sierpień 1916 roku - przystąpienie Rosjan do ofensywy Brusiłowa; pomimo zajęcia przez stronę rosyjską Bukowiny oraz Galicji Wschodniej, jej położenie strategiczne na froncie wschodnim nie ulega poprawie
- luty 1918 rok - państwa centralne przeprowadzają kolejną ofensywę wschodnią w toku której, przejmują kontrolę nad ziemiami bałtyckimi (sięgającymi Narwi), białoruskimi (aż po Płock) oraz ukraińskimi (po doński Rostów)
- 3 marca 1918 roku - na mocy podpisanego w Brześciu nad Bugiem traktatu pokojowego, strona rosyjska zrzeka się wskazanych wcześniej ziem, jak również Finlandii
H) działania wojenne na pozostałych frontach
- 1915 rok - do wojny przeciwko państwom centralnych przystępują Włochy; utworzony zostaje nowy, austriacko-włoski front wojennych walk, niemniej jednak przez całą wojnę będzie on spełniał drugorzędną rolę
- w latach 1914-1918 starcia wojenne toczyły się na frontach bałkańskim oraz tureckim, jak również w Afryce oraz na Dalekim Wschodzie
- 1916 rok - morska bitwa jutlandzka postawiła naprzeciw siebie doskonale zorganizowane floty: angielską oraz niemiecką; bitwy nie udało się jednak rozstrzygnąć
Konferencja paryska oraz traktat wersalski
A) konferencja paryska
- obrady konferencji rozpoczęły się z nastaniem stycznia roku 1919, i niemal natychmiast zostały zdominowane przez takie państwa zwycięskie jak: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Stany Zjednoczone oraz Japonia
- faktyczny kształt obradom oraz późniejszym postanowieniom wersalskim nadały Wielka Brytania, Francja oraz Stany Zjednoczone
- na konferencję paryską przedstawiciele Stanów Zjednoczonych przybyli słabo przygotowani, nie orientowali się oni w europejskiej polityce, kładąc jedynie nacisk na powołanie do życia Ligi Narodów
- priorytetem francuskiej polityki na konferencji paryskiej, było doprowadzenie do maksymalnego osłabienia Niemiec w dobie powojennej, do utworzenia ośrodka państwowości na obszarze Nadrenii oraz do wzmocnienia państwa polskiego
- Wielka Brytania optowała natomiast za utrzymaniem zasady równowagi sił w Europie, a tym samym sprzeciwiała się maksymalnemu osłabianiu pozycji powojennych Niemiec, kosztem rosnącej we wpływy oraz siłę Francji
B) traktat wersalski
- został podpisany w dniu 28 czerwca 1919 roku
- traktat stanowił o:
a) przywróceniu praw francuskich do Alzacji i Lotaryngii, oraz na czas przejściowy do Zagłębia Saary
b) przyłączeniu do Polski (kosztem Niemiec) - Wielkopolski, oraz części ziem pomorskich i śląskich
c) okupowaniu przez państwa zwycięskiej Ententy terenów Nadrenii, aż do czasu uiszczenia ciążącego na Niemczech odszkodowania wojennego
d) po zapłaceniu przez Niemców kontrybucji wojennej, Nadrenia miała uzyskać statut obszaru zdemilitaryzowanego
e) w Niemczech miała stacjonować nie przekraczająca 100 tysięcy żołnierzy, armia ochotnicza; w kraju nie miały prawa istnieć takie jednostki strategiczno-wojskowe jak: lotnictwo bojowe, łodzie podwodne czy ciężka artyleria
f) powojenne państwo niemieckie pozbawiono posiadłości kolonialnych
g) państwu austriackiemu zakazano w przyszłości połączenia się z państwem niemieckim
h) postanowiono, że powstanie Liga Narodów
C) regulacje pokojowe z innymi państwami przegranymi
- traktat pokojowy z Austrią państwa alianckie podpisały w miejscowości Saint Germain; na jego mocy została między innymi ograniczona mobilność wojskowa powojennego państwa austriackiego, oraz nałożono na nie wysoką kontrybucję wojenną
- traktat pokojowy z Turcją podpisano w Serves, na jego mocy pozbawiono Turcję większości jej nabytków terytorialnych, za wyjątkiem Anatolii
- traktat pokojowy z Węgrami Alianci podpisali w Trianon, na jego mocy odebrano państwu węgierskiemu blisko 2/3 wszystkich wcześniejszych nabytków terytorialnych, a więc między innymi: Siedmiogrodu, Chorwacji czy Słowacji; Węgry miały też w latach powojennych uiścić wysoką reparację wojenną
- w traktacie pokojowym z Bułgarią, podpisanym w Nienilly, pozbawioną ją blisko 10% ziem, zobligowano do zapłaty kontrybucji wojennej, jak również zmniejszono potencjał militarny powojennego państwa bułgarskiego
D) Mały traktat wersalski
- podpisany przez Polskę, Jugosławię, Rumunię, Czechosłowację oraz Grecję
- obligował wspomniane państwa do ochrony oraz przestrzegania praw mniejszości narodowych w ich granicach
Funkcjonowanie Ligi Narodów
- za powstaniem Ligi Narodów szczególnie mocno postulowała strona amerykańska oraz sam prezydent Woodrow Wilson
- w dobie powojennej Liga Narodów miała stać na straży ładu i bezpieczeństwa na świecie, miała monitorować działalność poszczególnych państw, aby już nigdy nie dopuścić do konfliktu zbrojnego, porównywalnego z I wojną światową
- Liga miała być gwarantem integralności oraz suwerenności terytorialnej poszczególnych państw na świecie, miała także pracować nad sukcesywnym ograniczaniem zbrojeń na wszystkich kontynentach ludzkiego globu
- w czasie swego istnienia Liga nie spełniła oczekiwań, które przed nią stawiano, ani celów, które jej wytoczono
A) do organów Ligi Narodów zaliczano:
- Zgromadzenie Ogólne, zbierające się raz w roku oraz skupiające przedstawicieli wszystkich państw członkowskich
- Rada Ligi Narodów, składająca się z czterech przedstawicieli stałych oraz czterech przejściowych (niestałych); stałymi reprezentantami Ligi byli Brytyjczycy, Francuzi, Włosi oraz Japończycy
- Sekretariat, kierujący wszelkimi praca organizacji
- w Genewie, w Szwajcarii, znajdowała się siedziba międzywojennej Ligi Narodów
B) realne działania podejmowane przez Ligę w okresie międzywojennym to:
- prowadzenie mało efektywnej polityki na rzecz ograniczania zbrojeń
- prowadzenie działalności humanitarnej
- powołanie takich instytucji jak: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Międzynarodową Organizację Pracy oraz Międzynarodowego Instytutu Współpracy Kulturalnej
C) perturbacje członkowskie
- rok 1926 - wstąpienie do Ligi Narodów Niemiec
- rok 1933 - wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów
- rok 1934 - Rosja Radziecka członkiem Ligi Narodów
- rok 1933 - Japonia występuje z Ligi Narodów
- rok 1937 - Włochy przestają być państwem członkowskim Ligi
- rok 1940 - przeprowadzenie ostatniego posiedzenia Ligi Narodów
- rok 1946 - Liga Narodów zostaje rozwiązana a jej miejsce zajmuje Organizacja Narodów Zjednoczonych (przejmuje ona także majątek Ligi)
Przewrót lutowy w Rosji
A) przyczyny rewolucji:
- niepowodzenia armii rosyjskiej w toku I wojny światowej
- na skutek niekorzystnych regulacji międzypaństwowych oraz zablokowania rosyjskiego handlu z Niemcami, niemal zupełnie przestaje funkcjonować wymiana towarów z zagranicą
- na skutek wojennej mobilizacji oraz przestawienia produkcji przemysłowej na typowo zbrojeniową, szereg osób porzuciło pracę w rolnictwie, a tym samym, przyczyniło się do jego upadku (szacuje się, że z nastaniem czasów wojny, aż 1/3 ziem rosyjskich mogła leżeć odłogiem)
- nieustępliwa i wsteczna polityka carska
- kompromitacja władzy centralnej spowodowana działalnością Rasputina
B) przebieg rewolucji lutowej:
- marzec 1917 roku - w piotrogrodzkiej fabryce Putiłowa dochodzi do wybuchu strajku, którego konsekwencją są szerzące się w mieście demonstracje uliczne
- 11 marca 1917 roku - po stronie niezadowolonego społeczeństwa opowiadają się pierwsze jednostki wojsk państwowych
- 15-16 marca 1917 roku - Mikołaj II abdykuje, w Rosji dokonuje się upadek caratu; niemal natychmiast powstają dwa ośrodki władzy: pierwszy to Rząd Tymczasowy (któremu przewodzi Jerzy Lwow), drugi to Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich
- 16 kwietnia 1917 roku - do kraju powraca Włodzimierz Lenin
- lipiec 1917 roku - wojska rosyjskie przystępują do nieudanej ofensywy skierowanej przeciwko państwom zgrupowanym w bloku centralnym
- lipiec 1917 roku - na skutek wojennego fiaska w kraju upada rząd Jerzego Lwowa, a w jego miejsce powołany zostaje nowy gabinet na czele z Aleksandrem Kiereńskim
- wrzesień 1917 roku - gen. Ławr Kornikow przeprowadza nieudaną próbę zamachu stanu
Rosyjska rewolucja październikowa
A) przebieg
- noc z 6 na 7 listopada 1918 roku - dochodzi do wybuchu kolejnej rewolucji rosyjskiej, bolszewicy przejmują Pałac Zimowy, oraz tworzą nowy rząd (Radę Komisarzy Ludowych) na czele z Włodzimierzem Leninem
- decyzją Rady Komisarzy Ludowych wydane zostają dwa dekrety: pierwszy o pokoju, drugi zaś o ziemi
- 3 marca 1918 roku - bolszewicy podpisują traktat pokojowy z państwami bloku centralnego w Brześciu, oddając tym samym niemal całą zachodnią część niedawnego władztwa carów
B) etap wojny domowej
- 9 marca 1918 roku - państwa alianckie interweniują w Rosji, do Murmańska przybywają jednostki brytyjskie, zaś do Władywostoku oraz Archangielska wojska amerykańskie, brytyjskie oraz japońskie
- maj 1918 roku - w Rosji rozpoczyna się wojna domowa pomiędzy dwoma zwaśnionymi ze sobą obozami, tj. pomiędzy białymi oraz czerwonymi; tych pierwszych reprezentują rosyjscy oficerowie oraz kadra dowódcza, tych drugich - bolszewicy; wybuch konfliktu zainicjował bunt tzw. Korpusu Czechosłowackiego
- 1919 rok - pasmo sukcesów białych oficerów, a mianowicie: gen. Denikin zajmuje Zakaukazie, oraz część Ukrainy i Powołża, gen. Kołczak przejmuje w swe posiadanie ziemie nad Uralem, zaś gen. Judenicz kontroluje obszar łotewski, będąc jednocześnie zagrożeniem dla Piotrogrodu
- początek 1920 roku - do ofensywy przechodzą czerwoni; wkrótce stają się także wielkimi zwycięzcami rewolucji październikowej
- nie ulega najmniejszej wątpliwości, że sukces czerwonych wynikał z wizji przyszłości, jaką bolszewicy zaszczepili w rosyjskim, ciemiężonym i uciskanym dotychczas, narodzie; perspektywa zmian na lepsze musiała kusić, a co za tym idzie, musiała porwać społeczeństwo do ochoczego udziału w rewolucyjnym zrywie
C) Komintern
- funkcjonuje w latach 1919-1943
- jego priorytetowymi celami oraz działaniami, było eksportowanie zrywu bolszewickiego w europejskich krajach, oraz inspirowanie do prężnego funkcjonowania partii komunistycznych
Włoski faszyzm
A) totalitaryzm
- totalitaryzm jest taką formą sprawowania władzy, która obejmuje wszystkie aspekty życia, a więc politykę, prawodawstwo, gospodarkę, społeczeństwo, kulturę, a nawet religię
- wszystkie elementy życia państwowego, a więc na przykład wszelkiego rodzaju ruchy społeczne, partie polityczne, stowarzyszenia kulturowe czy związki zawodowe, które nie wyrażają woli podporządkowania się systemowi totalitarnemu, są przez ten system likwidowane
- w totalitaryzmie naród (społeczeństwo) traci kontrolę nad władzą
- w totalitaryzmie rozbudowie poddawany zostaje aparat terroru oraz przemocy
- totalitaryzm monitoruje procesy edukacji oraz kształcenia obywateli, jak również manipuluje informacją
- w totalitaryzmie nawet sfera życia prywatnego obywateli jest kontrolowana, a co za tym idzie, ulega ograniczeniom
- ideologia stanowi fundament funkcjonowania państwa totalitarnego, oraz jego obywateli
B) faszyzm
- jeden z totalitaryzmów międzywojennej Europy
- ideologiem kierunku na Półwyspie Apenińskim był Benito Mussolini, który przekonywał:
a) że władzy i państwu należy się kult
b) że władzy przysługuje kategoria nieomylności
c) że polityka państwa winna się opierać na: antykomunizmie, narodowej jedności oraz autorytecie państwa
d) że nieuniknione, wręcz konieczne jest ciągłe podkreślanie związków łączących XX-wieczne Włochy ze starożytną Italią
C) warunki funkcjonowania powojennych Włoch
- niezadowolenie z korzyści osiągniętych przez państwo na kongresie wiedeńskim; w kraju kolportowane jest przekonanie o tzw. kulawym zwycięstwie, tzn. że pomimo wielkich strat (zwłaszcza w ludziach) poniesionych w latach 1914-1918, w formie rekompensaty Włochy uzyskały zaledwie szczątkowe posiadłości terytorialne; nie tego spodziewano się po obradach paryskich
- powojenny kraj ogarnął kryzys gospodarczy; znalezienie pracy przez żołnierzy graniczyło na Półwyspie z prawdziwym cudem
- społeczeństwo włoskie po roku 1918, obawiało się komunizmu w wersji radzieckiej oraz ewentualnej anarchizacji życia codziennego
- w kraju szerzą się starcia komunistów z ugrupowaniami nacjonalistycznymi; każdego dnia wybuchają nowe strajki robotnicze
- w obawie przed komunizacją życia, swego wsparcia udziela faszystom włoski kościół oraz rodzime grupy przemysłowe
D) faszyści i władza
- rok 1919 - z inicjatywy Benito Mussoliniego powstają Włoskie Związki Bojowe (czyli Fasci Italiami di Comabatimento)
- rok 1921 - po utworzeniu przez Mussoliniego Narodowej Partii Faszystowskiej, startuje ona w wyborach parlamentarnych, zdobywając 35 mandatów poselskich
- 28 październik 1922 rok - włoscy faszyści (tzw. czarne koszule) organizują tzw. marsz na Rzym, wymuszając reakcję króla, oraz powołanie w dniu następnym (29 października 1922 roku) Benito Mussoliniego na urząd premiera; Mussolini tworzy we Włoszech gabinet koalicyjny
- rok 1924 - faszyści Mussoliniego wygrywają kolejne wybory parlamentarne; nowoutworzony gabinet ma oblicze wyłącznie faszystowskie
- rok 1924 - prawdopodobnie z rąk popleczników Mussoliniego, ginie przedstawiciel włoskiego nurtu opozycyjnego, niejaki Giacomo Matteotti; kraj doświadcza czystek politycznych oraz partyjnych
- pomimo zachowania instytucji monarchii oraz parlamentu, we Włoszech triumfy święci faszystowski totalitaryzm; większą część uprawnień parlamentarnych przejmuje Wielka Rada Faszystowska
- rok 1926 - wszelkie ugrupowania (a więc partie polityczne, związki zawodowe oraz organizacje społeczne) nie mające profilu faszystowskiego, zostają na Półwyspie zlikwidowane
- rok 1929 - Włochy oraz Stolica Apostolska podpisują Układy Laterańskie, czyli konkordat, który likwiduje Państwo Kościelne oraz jednoczy Stolicę Apostolską z resztą Półwyspu Apenińskiego
- faszystom udaje się przezwyciężyć powojenny kryzys gospodarczy (między innymi poprzez wprowadzenie programu robót publicznych oraz wykorzystanie sprzyjającej koniunktury gospodarczej na świecie)
Rosja Radziecka
A) powstanie ZSRR
- z nastaniem dnia 30 grudnia 1922 roku, został powołany do życia Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR)
B) Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP)
- sytuacja gospodarcza, w jakiej znalazła porewolucyjna i powojenna Rosja Radziecka była fatalna, znacznie gorsza od tej, w jakiej tkwiła w pierwszych latach dwudziestolecia międzywojennego większość państw na świecie; opłakaną do granic możliwości sytuację polityczną oraz społeczną, pogłębiała jeszcze działalność Czeki, czyli Ogólnopaństwowej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem
- wobec wciąż nowych, wybuchających w różnych częściach kraju, powstań chłopskich, wobec buntu marynarzy z Kronsztadu (1921 rok), w roku 1921 Włodzimierz Lenin prezentuje wytyczne tzw. Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP)
- na NEP składać się miały następujące postulaty:
a) utrzymanie przewodniej roli państwa w jego systemie gospodarczym
b) dopuszczenia inwestycji prywatnych do sektora drobnych przedsiębiorstw, jak również do handlu oraz rolnictwa
c) zniesienia obowiązującego w państwie przymusu pracy
- założenia NEP sprawdziły się w powojennych realiach radzieckich, gospodarka na ile to możliwe została usprawniona, zlikwidowano także głód
C) Stalin u sterów władzy w ZSRR
- styczeń 1924 roku - po śmierci Włodzimierza Lenina, ster władzy w kraju przechodzi do rąk Józefa Stalina (w dużej mierze za sprawą i przy udziale Feliksa Dzierżyńskiego)
- zmiana na kierowniczym stanowisku państwowym powoduje automatyczne odstąpienie od gospodarczego NEP
- rok 1928 - przystąpienie do kolektywizacji radzieckich wsi
- późne lata 20-te XX wieku - w ZSRR kiełkuje polityka wykorzystywania więźniów łagrów oraz obozowiczów do tworzenia wszelkiego rodzaju zamysłów oraz inwestycji stalinowskich
- lata 1931-1933 - kraj ogarnia fala potężnego głodu, na jego skutek w ZSRR śmierć ponosi od 4 do 10 milionów ludzi
- realizowana jest także polityka tzw. czystek; obejmują one szeregi partyjne (np. w roku 1929 do ucieczki z kraju zmuszony zostaje, zamordowany w Meksyku w roku 1940, Lew Trocki), aparat bezpieczeństwa (np. życia pozbawieni zostają działacze NKWD - Henryk Jagoda oraz Mikołaj Jeżow), jak również wojsko (masowe oczyszczanie szeregów radzieckiej armii, miało miejsce w roku 1937)
- 1936 rok - w ZSRR uchwalono demokratyczną Konstytucję, której wytycznych faktycznie nigdy nie wprowadzono w życie
Stalinizm a faszyzm i hitleryzm
- wydaje się, że pod względem charakteru oraz skali, ludobójstwo czasów stalinowskich, było zjawiskiem znacznie bardziej rozbudowanym oraz o wiele bardziej przerażającym od tego, praktykowanego przez Niemców-hitlerowców lub przez włoskich faszystów
- ważnym elementem stalinizmu było wyeliminowanie sektora prywatnego z gospodarki, a tym samym jej upaństwowienie
- stalinizm nie akcentował tak wyraźnie jak faszyzm czy hitleryzm, rasizmu w swej ideologii
- ważnym elementem stalinowskiej ideologii był za to internacjonalizm
- teoretycznie stalinizm gwarantował powszechny dostęp do kształcenia swych obywateli, ale w praktyce poziom nauki był niezwykle niski
- istotą stalinizmu był także powszechny, bo przymusowy, ateizm
Niemcy w dwudziestoleciu międzywojennym
A) narodziny Republiki Weimarskiej (1919-1933)
- styczeń 1919 roku - w toku wyborów do Zgromadzenia Narodowego, zwycięstwo odnoszą socjaliści
- od miejsca, w którym odbyło się pierwsze posiedzenie nowo wybranego parlamentu, tj. od Weimaru, istniejącą w latach 1919-1933 Republikę, nazywa się Weimarską
- na godność prezydenta Republiki Weimarskiej powołany został Fryderyk Bert
- sierpień 1919 roku - uchwalenie nowej Konstytucji, zakładającej istnienie w Republice ustroju parlamentarno-demokratycznego
B) powojenne realia życia w Niemczech
- smutek spowodowany przegraną wojną, oraz niezadowolenie z postanowień wersalskich, były w powojennych Niemczech zjawiskami powszechnymi
- gospodarka państwa była, podobnie jak w większości ówczesnych krajów, osłabiona i niezwykle niestabilna
- z nastaniem roku 1924, uchwalony został tzw. Plan Dawesa, który nie tylko przyznawał państwu niemieckiemu specjalne kredyty na usprawnienie wewnętrznego systemu gospodarczego, ale także odraczał spłatę powojennej kontrybucji ciążącej na Niemczech; Plan miał na celu wyrwanie Republiki z dotkliwej zapaści gospodarczej
- jednym z najbardziej znanych i najbardziej wybitnych polityków niemieckich czasów Republiki Weimarskiej był, pełniący funkcję ministra spraw zagranicznych, Gustaw Stresemann
Rapallo i Locarno
A) 1922 rok - układ z Rapallo
- podpisany przez Rosję Radziecką oraz Republikę Weimarską, miał na celu wyrwanie obu państw z pogrążającej ich zapaści międzypaństwowej i międzynarodowej
- układ z Rapallo przewidywał:
a) iż oba państwa zrezygnują ze wszelkich ciążących na nich wobec siebie zobowiązań finansowych
b) iż oba państwa łączyć będą wzajemne więzi dyplomatyczne oraz stosunki handlowe
c) początek współpracy militarnej pomiędzy oboma państwami
B) 1925 rok - układ z Locarno
- na układ z Locarno składały się tzw. pakty reńskie
- pakty reńskie sygnowały takie państwa europejskie jak: Niemcy, Francja, Wielka Brytania oraz Włochy
- w paktach reńskich, strona niemiecka potwierdzała nienaruszalność swojej granicy zachodniej, nie gwarantowała natomiast nietykalności swej linii granicznej z Polską oraz Czechosłowacją
- układ z Locarno otworzył państwu niemieckiemu drogę do Ligi Narodów, oraz do uaktywnienia w przyszłości polityki rewizjonistycznej
Wielki kryzys gospodarczy na świecie
A) okoliczności zaistnienia
- dominujący prąd w powojennej, światowej gospodarce, a mianowicie podaż przewyższa popyt
- ubożenie społeczeństw, konsekwentne spadki płac
- mechanizacja miejsc pracy powoduje intensyfikujące się z dnia na dzień bezrobocie
- ustanowienie przez poszczególne państwa niezwykle wysokich wewnętrznych barier celnych
- przemysł się monopolizuje, tym samym surowiec jest niezwykle tani, a wytworzony z niego produkt, niezwykle drogi i kosztowny
B) przebieg kryzysu
- 24 październik 1929 rok - nowojorska giełda doświadcza niespotykanego wcześniej krachu, blisko 70 milionów wystawionych na sprzedaż akcji, traci na swej wartości niemal o połowę
- z Ameryki Północnej niemal natychmiast kryzys gospodarczy dociera także do państw europejskich
- w roku 1932 następuje apogeum wielkiego światowego kryzysu gospodarczego
- w dobie kryzysu spadek wytwórczości przemysłowej w poszczególnych państwach przedstawia się następująco: Niemcy - 47%, Polska oraz Stany Zjednoczone - 46%, Kanada - 42 %, Czechy - 40%
- szczególnie dotkliwie kryzys gospodarczy doświadczył państwa rolnicze, oraz państwa w których namacalne było zjawisko tzw. nożyc cenowych (czyli tam, gdzie następował szybki wzrost cen na artykuły przemysłowe i niski na artykuły konsumpcyjne)
C) New Deal
- 1932 rok - prezydentem Stanów Zjednoczonych zostaje Franklin Delano Roosevelt
- w roku 1933 prezydent zainicjował w USA politykę gospodarczą tzw. Nowego Ładu (New Deal), która polegała między innymi na:
a) wprowadzeniu kontroli nad bankami, a tym samym miała się ona przyczynić do ustabilizowania sytuacji na rynku pieniężnym
b) wprowadzeniu tzw. tanich kredytów, oraz na zwiększeniu zamówień rządowych w sektorze państwowym (tzw. interwencjonizm państwowy)
c) walce z bezrobociem
d) organizowaniu robót publicznych
e) zmniejszeniu procesów produkcyjnych w sektorze konsumpcyjnym
D) przezwyciężenie kryzysu
- New Deal przyspieszył proces wychodzenia światowych gospodarek z pogrążającego je kryzysu
- w roku 1933 kryzys zwalczyły bogate państwa
- w roku 1935 w większości krajów na świecie, wielki kryzys gospodarczy był już tylko przykrym wspomnieniem
E) konsekwencje kryzysu:
- odejście od liberalizmu doktrynalnego
- przejęcie sterów władzy przez Adolfa Hitlera w państwie niemieckim
Hitleryzm niemiecki
A) NSDAP
- w roku 1920, powstała rok wcześniej (1919) partia Adolfa Hitlera, uzyskuje nazwę Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (Nationnalsozialistische Deutsche Arbeitpartai)
- 1923 rok - z inicjatywy Hitlera oraz Ludendorffa przeprowadzony zostaje chybiony pucz monachijski
B) ideologia faszyzmu niemieckiego
- została wyłożona w dziele spisanym przez Hitlera, podczas jego 9-miesięcznego uwięzienia, zatytułowanym Mein Kampf
- podstawowe założenia hitleryzmu przedstawione w Mein Kampf, to:
a) potrzeba zwalczania oraz obalenia regulacji parysko-wersalskich
b) rasizm, antysemityzm
c) uznanie narodu niemieckiego za naród wybrany, wyjątkowy, najlepszy
d) potrzeba podjęcia przez Niemców walki o tzw. przestrzeń życiową
e) potrzeba podjęcia walki z komunizmem
C) hitleryzm a społeczeństwo niemieckie
- odrzucenie przez Niemców ideologii liberalnej, spowodowane obawą przed indywidualizmem, czy odpowiedzialnością jednostki nawet za nią samą
- niechęć powojennych kapitalistów do instytucji demokratycznych (w tym do demokracji parlamentarnej)
- zwątpienie oraz brak bezpieczeństwa jakie wzbudził w Niemcach kryzys gospodarczy, szły w parze z apatią polityczną jakiej doświadczało państwo w końcu lat 20-tych i w początkach lat 30-tych
- szacuje się, że z nastaniem roku 1933, NSDAP liczyło sobie już blisko 700 tysięcy członków, podczas gdy w roku 1920 było ich zaledwie 64
- powodzenie społeczne NSDAP przekładało się na wzrastającą liczbę jej działaczy w krajowych parlamentach
- w roku 1932 za NSDAP opowiadają się także niemieccy kapitaliści, którzy wspierają partię Hitlera finansowo, a jego samego czynią coraz potężniejszym i coraz bardziej wpływowym człowiekiem w państwie
- 30 styczeń 1933 roku - z ramienia prezydenta Paula Hindenburga Adolf Hitler zostaje kanclerzem państwa niemieckiego
- luty 1933 roku - płonie budynek Reichstagu, w odpowiedzi Hitler rozwiązuje parlament oraz ogranicza swobody obywatelskie
- marzec 1933 roku - prezydent Hindenburg nadaje Hitlerowi specjalne prerogatywy, na podstawie których, z nastaniem lipca kanclerz delegalizuje wszystkie partie polityczne za wyjątkiem NSDAP
- 1934 rok - po śmierci prezydenta Hindenburga pełnia władzy politycznej w Niemczech trafia w ręce Adolfa Hitlera
- obok Adolfa Hitlera międzywojenny aparat faszystowski w Niemczech budowali: Rudolf Hess (pierwszy zastępca wodza-kanclerza), Joseph Goebbels (stojący na straży propagandy), Heinrich Himmler (dowódca SS, policji i Gestapo) oraz Ernest Rohm (szef SA)
- noc z 29 na 30 czerwca 1934 roku - noc długich noży, wymordowanie kierownictwa SA na czele z Ernestem Rohmem, zlecone bezpośrednio przez Hitlera
- 1935 rok - wprowadzenie antyżydowskich ustaw norymberskich
- 1938 rok - kryształowa noc, pogromy antyżydowskie organizowane z polecenia hitlerowców w całej Rzeszy Niemieckiej
D) hitleryzm a faszyzm
- hitleryzm to zdecydowanie bardziej zbrodnicza oraz nienawistna odmiana faszyzmu praktykowanego w międzywojennych Włoszech
- faszyzm włoski nie głosił doktryny antysemickiej
- dla Mussoliniego priorytetem było państwo, dla Hitlera naród
Europejskie totalitaryzmy oraz systemy polityczne lat międzywojennych
A) o tym, czym jest totalitaryzm pisałam wspominano już wyżej, w tym miejscu celem powtórzenia przypomnijmy raz jeszcze, że:
- totalitaryzm jest taką formą sprawowania władzy, która obejmuje wszystkie aspekty życia, a więc politykę, prawodawstwo, gospodarkę, społeczeństwo, kulturę, a nawet religię
- wszystkie elementy życia państwowego, a więc na przykład wszelkiego rodzaju ruchy społeczne, partie polityczne, stowarzyszenia kulturowe czy związki zawodowe, które nie wyrażają woli podporządkowania się systemowi totalitarnemu, są przez ten system likwidowane
- w totalitaryzmie naród (społeczeństwo) traci kontrolę nad władzą
- w totalitaryzmie rozbudowie poddawany zostaje aparat terroru oraz przemocy
- totalitaryzm monitoruje procesy edukacji oraz kształcenia obywateli, jak również manipuluje informacją
- w totalitaryzmie nawet sfera życia prywatnego obywateli jest kontrolowana, a co za tym idzie ulega ograniczeniom
- ideologia stanowi fundament funkcjonowania państwa totalitarnego, oraz jego obywateli
B) o tym, czym był faszyzm także była już mowa, i także w formie przypomnienia powtórzmy, że:
- faszyzm to jeden z totalitaryzmów międzywojennej Europy
- ideologiem kierunku na Półwyspie Apenińskim był Benito Mussolini, który przekonywał:
a) że władzy i państwu należy się kult
b) że władzy przysługuje kategoria nieomylności
c) że polityka państwa winna się opierać na: antykomunizmie, narodowej jedności oraz autorytecie państwa
d) że nieuniknione, wręcz konieczne jest ciągłe podkreślanie związków łączących XX-wieczne Włochy ze starożytną Italią
C) innym totalitaryzmem, także pośrednio opisywanym powyżej, był hitleryzm
- hitleryzm, czyli niemiecki faszyzm był zbliżony do faszyzmu włoskiego, ale nie był z nim tożsamy
- hitleryzm charakteryzuje się:
a) postawieniem w centrum zainteresowań narodu, a nie jak w swej odmianie włoskiej, państwa
b) ogromną dozą zbrodniczości, terroru oraz przemocy i gwałtów
c) sformułowaniem pojęcia rasy panów, czyli rasy aryjskiej, niemieckiej; poza nią wszystkie inne rasy nie zasługiwały na szacunek oraz współistnienie
d) olbrzymim antysemityzmem oraz ksenofobią
D) komunizm
- komunizm to równie jak hitleryzm zbrodniczy, okrutny i wypaczony ideologicznie, totalitaryzm
- komunizm wiąże się z takimi elementami funkcjonowania państwa, jak:
a) upaństwowienie gospodarki
b) ateizacja życia społecznego
c) internacjonalizm
d) niski poziom kształcenia
e) dobrze sprecyzowanym mechanizmem sprawowania władzy przez konkretną jednostkę
Autorytaryzm
- cechuje się niezwykłym wzmocnieniem władzy wykonawczej w kraju, a więc władzy prezydenta czy króla-monarchy
- w autorytaryzmie zmniejszona zostaje rola parlamentu, najczęściej bowiem rada ministrów odpowiada przed władzą wykonawczą
- rządy autorytarne ograniczają swobody obywatelskie swych mieszkańców
- w autorytaryzmie minimalizuje się swobody polityczne ogółu, oraz monitoruję się i cenzuruje prasę
- różnice między totalitaryzmem a autorytaryzmem sprowadzają się do:
a) stopnia oraz zakresu represyjności danego kraju
b) w autorytaryzmie brak sztandarowej ideologii
c) w autorytaryzmie brak rasizmu, antysemityzmu czy ateizacji życia społecznego
d) w autorytaryzmie obywatele cieszą się większą niż w totalitaryzmie, dozą życia prywatnego, zawodowego czy religijnego
Demokracja parlamentarna
- jeszcze inną od totalitaryzmu i autorytaryzmu formą ustrojową występującą w dwudziestoleciu międzywojennym, była demokracja parlamentarna
- niemniej jednak, w latach 1918-1939 z roku na rok, liczba demokracji europejskich ulegała zmniejszeniu
- demokracją parlamentarną w Środkowej Europie była Czechosłowacja, zaś na Zachodzie - Francja, Anglia czy kraje Beneluxu
Hiszpania
- rok 1931 - po detronizacji króla Alfonsa XIII, w Hiszpanii wprowadzony zostaje ustrój republikański
- luty 1936 roku - w wyborach parlamentarnych sukces odnoszą frakcje skupione we Froncie Ludowym, a więc socjaliści, lewicowcy oraz komuniści; na godność premiera wyniesiony zostaje Francisco Caballero
- lipiec 1936 roku - na skutek buntu wojsk dowodzonych przez gen. Francisco Franco, w kraju wybucha wojna domowa
- wkrótce działania gen. Franco w Hiszpanii spotykają się z poparciem takich państwa, jak: faszystowskie Włochy, hitlerowskie Niemcy, ZSRR czy Meksyk
- wojna wymusza na obu stronach stosowanie ogromnego terroru oraz przemocy; z czasem nastroje społeczne związane z konfliktem w kraju, wyraźnie się radykalizują
- marzec 1939 roku - gen. Franco zdobywa Madryt, tym samym wojna domowa dobiega końca
- rządy dyktatorskie w Hiszpanii trwały aż do roku 1978
Europa w drugiej połowie lat 30-tych XX wieku
- rok 1935 - Adolf Hitler wprowadza w Rzeszy Niemieckiej obowiązek powszechnej służby wojskowej
- rok 1936 - wobec braku sprzeciwu ze strony państw zachodnich, armia niemiecka wkracza oraz zajmuje ziem nadreńskie
A) Anschluss Austrii
- lipiec 1934 rok - na skutek nieudanego puczu, w Wiedniu życia pozbawiony zostaje kanclerz austriacki Engelbert Dollfuss
- luty 1938 roku - hitlerowcy niemieccy żądają od kanclerza państwa austriackiego, Kurta von Schuschnigga, desygnowania na tamtejsze ministerstwo spraw zagranicznych, faszysty Artura Seyss-Inquarta; roszczenie to zostaje przez stronę austriacką spełnione
- miesiąc później, 11 marca 1938 roku, Hitler w sposób ultymatywny domaga się od Schuschnigga ustąpienia z zajmowanego stanowiska i powierzenia go temuż samemu Seyss-Inquartowi; Austriacy dopełniają żądania nocą z 11 na 12 marca 1938 roku
- 13 marca 1938 roku - Niemcy hitlerowskie dokonują Anschlussu posiadłości austriackich
B) sprawa Czechosłowacji
- 29 września 1938 roku - decyzją konferencji monachijskiej (odbywającej się z udziałem Niemiec, Włoch, Francji oraz Wielkiej Brytanii, ale bez udziału zainteresowanej Czechosłowacji), posiadłości sudeckie mają zostać włączone do Rzeszy
- 1 październik 1938 roku - Sudety zostają włączone do Niemiec; prezydentem kraju zostaje Emil Hacha (w miejsce Edwarda Benesza)
- 16 marca 1939 roku - po zajęciu przez wojska niemieckie posiadłości czeskich, utworzony zostaje z nich protektorat Czech i Moraw; na czele zależnej od Rzeszy Słowacji staje ksiądz Józef Tiso
C) inne wydarzenia poprzedzające II wojną światową
- listopad 1936 roku - zawiązanie Paktu Antykominternowskiego przez Niemcy oraz Japonię (w roku 1937 pakt zostaje poszerzony o Włochy, a w roku 1939 o Hiszpanię)
- marzec 1939 roku - Niemcy nastają na litewską Kłajpedę
- marzec-sierpień 1939 roku - nieudane pertraktacje Francji, Wielkiej Brytanii oraz ZSRR, mające na celu przeciwdziałanie agresywnej polityce hitlerowskiej w Europie
- z 23 na 24 sierpnia 1939 roku - podpisanie radziecko-niemieckiego układu dwustronnego, powszechnie nazywanego układem Ribbentrop-Mołotow; do ustaleń o nieagresji pomiędzy ZSRR a Rzeszą, dołączono także tajny protokół, przewidujący sposób podziału wpływów na Starym Kontynencie pomiędzy sygnatariuszami aktu; i tak Rosja Radziecka miała przejąć Finlandię, Łotwę, Estonię, część Rumunii (Besarabię), jak również wschodnią część Polski (aż po linię rzek Narew-Wisła-San); z kolei Niemcy miały wejść w posiadanie Litwy oraz zachodnich ziem polskich
-1 wrzesień 1939 roku - Niemcy dokonują agresji zbrojnej na ziemie polskie
