Obozy koncentracyjne były miejscami odosobnienia, więzienia, pracy przymusowej lub wręcz niewolniczej i masowej zagłady, zorganizowanymi przez hitlerowskie władze w latach: 1933 - 1945 zarówno na terenie III Rzeszy, jak i na terenach innych krajów okupowanych. Przed rokiem 1939 stały się narzędziem służącym do izolowania i wyniszczania wszelkiej antyhitlerowskiej opozycji. Po wybuchu drugiej wojny światowej zostały rozbudowane i przekształcone w podstawowy instrument niemieckiego terroru i eksploatacji siły roboczej podbitych terenów oraz realizacji hitlerowskiego programu ludobójstwa (podbitych przez Niemców narodów Europy).
Obozy koncentracyjne w całym systemie obozów hitlerowskich odgrywały rolę najważniejszą i podstawową. Zaczęto je tworzyć po objęciu władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera. Ich inicjatorami byli: Hermann Göring i Heinrich Himmler. Podstawą formalną ich działalności stwarzały rozporządzenia z 28 lutego 1933 roku "o ochronie narodu i państwa" oraz analogiczne "o zdradzie narodu niemieckiego i przygotowaniu zdrady głównej", które wprowadziły w Niemczech znaczne ograniczenia praw obywatelskich i zezwoliły na bezterminowe pozbawianie wolności ludzi uznawanych za wrogów niemieckiego państwa i narodu na mocy decyzji politycznej policji i bez sądu.
Od kwietnia 1934 roku wyłączny i całkowity nadzór nad obozami koncentracyjnymi trafił w ręce dowódców SS. Obozy koncentracyjne zorganizowano między innymi w: Sachsenhausen, Dachau, Ravensbrück, Oranienburgu, Buchenwaldzie i Mauthausen.
Liczba więźniów, którzy (w sumie) przeszli przez piekło obozów koncentracyjnych jeszcze przed rokiem 1939 to około 170 tysięcy osób.
Po wybuchu drugiej wojny światowej obozy istniejące na terenie Rzeszy rozbudowywano, a w miarę rozszerzania się niemieckiej okupacji, organizowano nowe, w kolejnych krajach Europy. Wtedy powstały obozy koncentracyjne w: Stutthof, Neuengamme, Auschwitz, Natzweiler - Struthof, Majdanku, Płaszowie, Gross - Rosen, Dora - Mittelbau i Bergen - Belsen.
Organizacja licznych obozów koncentracyjnych na okupowanych przez Niemców obszarach Europy, służyła hitlerowskim planom pełnej likwidacji elit podbitych krajów i wyniszczeniu ludności żydowskiej i słowiańskiej, co miało się stać wstępem do niemieckiej kolonizacji ziem wschodnich, która miała być realizowana w ramach tzw. Generalnego Planu Wschodniego. Lokując nowe obozy hitlerowskie pod uwagę brano ich położenie (musiało być dogodne pod względem komunikacyjnym i musiało sprzyjać ukryciu śladów popełnianych zbrodni. Stąd, często lokalizowano je w sąsiedztwie dużych skupisk ludzkich (narodów przeznaczonych do eksterminacji), dużych zakładów przemysłowych, kopalń i kamieniołomów, w których niewolnicza praca więźniów (przed eksterminacją) mogła być łatwo wykorzystana.
Katastrofalnemu położeniu więźniów oprócz planów eksterminacji i konieczności pracy niewolniczej, sprzyjały też często niekorzystne warunki klimatyczne (tereny bagniste, albo zatrute chemikaliami), a także poważne choroby atakujące zwykle ludzi wycieńczonych. W obozach ludzie ginęli więc na skutek wyniszczających warunków bytowania, ciężkiej pracy dla niemieckich koncernów, głodu i tortur. Zabijani byli zastrzykami z fenolu i z benzyny oraz cyklonem B. Od roku 1941 do masowego uśmiercania ludzi zaczęto wykorzystywać komory gazowe. Zwłoki więźniów palono na stosach, spopielano w krematoriach lub zagrzebywano w dołach z wapnem. Od roku 1942 lekarze - - eksperymentatorzy z SS na więźniach obozów prowadzili (na ogromną skalę) zbrodnicze eksperymenty medyczne - celowo zarażali ich malarią, gruźlicą, tyfusem albo ropowicą. Zamrażali im organy, przeszczepiali mięśnie i kości oraz masowo sterylizowali i kastrowali. W ten sposób zadawali im okrutne cierpienia i doprowadzali do trwałego kalectwa lub śmierci. Od stycznia 1945 roku, kilkadziesiąt tysięcy więźniów zginęło także od kul, z wycieńczenia i z zimna podczas ewakuacji w tzw. "marszach śmierci".
Realizując decyzję władz III Rzeszy dotyczącą wymordowania Żydów, SS utworzyła na ziemiach polskich (gdzie mieszkała najliczniejsza w Europie społeczność żydowska) obozy zagłady, gdzie w komorach gazowych uśmiercano ogromne grupy deportowanych osób. Ofiar nawet nie ewidencjonowano. Obozami zagłady stały się między innymi ośrodki w Auschwitz, Majdanku, Bełżcu, Treblince i Sobiborze oraz w pobliżu Chełmna.
Na terenach okupowanych, w systemie hitlerowskim szeroko rozbudowany był też system obozów pracy przymusowej, które także podlegały władzy dowódców SS i Gestapo. Osadzeni w nich więźniowie wykonywali niewolnicze prace na rzecz niemieckich koncernów. Obozy takie istniały między innymi w: Łodzi, Rawiczu, Mysłowicach, Poniatowej, Starachowicach, Skarżysku - Kamiennej, Częstochowie, Krakowie, Wieliczce, Lubiczu i w Sulejowie. Warunki bytowe w tych obozach niewiele różniły się od warunków panujących w obozach koncentracyjnych, a z tej niewolniczej pracy korzystały między innymi koncerny Farben, Siemensa, Flicka, Mannesmanna, Kruppa i Hoescha.
Trochę innym rodzajem obozów były obozy przesiedleńcze i przejściowe przeznaczone dla ludności wysiedlonej i wywożonej na przymusowe roboty do III Rzeszy. Na polskich terenach założono je między innymi w: Potulicach, Poznaniu, Łodzi, Inowrocławiu i Działdowie, Zwierzyńcu i w Zamościu.
Innymi formami koncentracji ludności okupowanych terenów, były (zakładane z myślą o ludności żydowskiej głównie w Europie środkowej i wschodniej) getta.
Funkcje eksterminacji niepożądanych w hitlerowskiej Rzeszy nacji spełniały także tzw. więzienia policyjne przy organach Gestapo (służące do przetrzymywania i torturowania przesłuchiwanych osób). Na ziemiach polskich były to: Fort VII (w Poznaniu), Fort VII (w Toruniu), Pawiak (w Warszawie), Zamek w Lublinie, Pałac w Zakopanem, Rotunda w Zamościu oraz więzienia w Radogoszczy i przy ulicy Montelupich w Krakowie.
Szczególnym rodzajem obozów hitlerowskich były też obozy dla dzieci i młodzieży. Na terenie okupowanego państwa polskiego zorganizowano je między innymi w Łodzi i w Potulicach. Ich charakter i organizacja zbliżone były do zwykłych obozów koncentracyjnych dla osób dorosłych. Natomiast dla dzieci (przez hitlerowskich antropologów) uznanych za cenne rasowo i nadające się do germanizacji, zaczęto organizować specjalne obozy germanizacyjne.
Z formalnego punktu widzenia, inny charakter miały podległe Wehrmachtowi obozy jenieckie (oflag lub stalag), jednak wiele spośród nich (wbrew prawom i międzynarodowym konwencjom wojennym) naziści przekształcili w zwykłe ośrodki zagłady. Podobna była sytuacja w oddziałach specjalnych i karnych w Dęblinie, Hohensteinie, Łambinowicach, Rawie Ruskiej, Szebnie i Żaganiu).
Polacy znaleźli się w prawie we wszystkich hitlerowskich obozach. Duża ich liczba miała tam status więźniów politycznych, co spowodowało, że poddani zostali szczególnie brutalnym formom terroru i wszelkim rodzajom eksterminacji.
W przemówieniu wygłoszonym 15 lutego 1940 roku do komendantów obozów koncentracyjnych Heinrich Himmler stwierdził, że należy: ustalić, odnaleźć i unieszkodliwić przywódców narodu polskiego, że należy Polaków wytępić szybko, "w ustalonych etapach" i że naród niemiecki zniszczenie "wszystkich Polaków" powinien uznać za swoje główne, dziejowe zadanie. W ten sposób przedstawił więc program planowej zagłady narodu polskiego. Realizując ten plan, już w sierpniu i na początku września 1939 roku w obozach hitlerowskich osadzono ponad 2 tysiące działaczy polonijnych w III Rzeszy. Systematyczne wysyłki polskich obywateli do obozów zaczęły się już we wrześniu 1939 - Polacy ustanowili pierwszą grupę więźniów osadzonych w obozie w Auschwitz, który potem stał się jednym z największych ośrodków zbrodni hitlerowskich w Europie.
Do obozów hitlerowskich (wszelkich typów) ludzi kierowano na podstawie decyzji policji politycznej, władz wojskowych, administracji cywilnej lub prokuratury.
Ogółem, na całym terenie III Rzeszy oraz na terenach siedemnastu okupowanych przez nią państw, hitlerowcy zorganizowali około 12 tysięcy obozów i im podobnych instytucji. Przeszło przez nie około 18 milionów więźniów i jeńców wojennych. Zginęło około 11 milionów (z tego co najmniej 7.200.000 osób w ośrodkach planowej zagłady).
O rozmiarach ludobójstwa i terroru dokonanych na ziemiach polskich świadczy fakt zorganizowania na jej terenie prawie 6 tysięcy obozów hitlerowskich, w których uwięziono około 7,5 miliona ludzi, a życia pozbawiono około 6,7 milionów osób. Spośród około 5 milionów obywateli państwa polskiego (uwięzionych w obozach hitlerowskich), zginęło około 3,5 miliona.
Za ludobójstwo mające miejsce w obozach hitlerowskich odpowiedzialne są najwyższe władze III Rzeszy - hitlerowscy zbrodniarze oraz organizacje takie, jak: Wehrmacht, Gestapo, SA, SS i SD. Do popełnienia tych zbrodni przyczyniły się też: hitlerowskie organy wymiaru sprawiedliwości, propaganda i różne instytucje naukowe.
Problematyka zagłady w obozach hitlerowskich stała się przedmiotem refleksji i została odzwierciedlona w dwudziestowiecznej sztuce i literaturze. O grozie tamtych dni i tamtych miejsc najdobitniej świadczą opublikowane po wojnie przerażające relacje więźniów obozów hitlerowskich. Planowe działania nazistów i ludobójcze warunki egzystencji panujące w tych obozach spowodowały, że duża część więźniów zginęła. Tym, którzy ten koszmar przeżyli, wspomnienia i uszczerbki na zdrowiu pozostały na zawsze.
