Dzieje polityczne starożytnego Egiptu

Początki Egiptu faraonów. Okres wczesnodynastyczny. Zanim powstało państwo egipskich faraonów, na terenie Egiptu ukształtowało się wiele drobnych państewek. Te niewielkie organizmy polityczne stanowiły nomy, których początkowo było kilkanaście, ale później ich liczba wzrosła do około czterdziestu. Z czasem państewka te połączyły się w dwa większe organizmy - Egipt Dolny (obejmujący deltę Nilu do Memfis) oraz Egipt Górny (od granicy Egiptu Dolnego do I katarakty). Obydwie te części Egiptu różniły się od siebie charakterem. O ile nomy w Egipcie Dolnym były bardzo dobrze rozwinięte, a ludność zajmowała się głównie rolnictwem i hodowlą, o tyle nomy Górnego Egiptu stały na niższym poziomie rozwoju, a ich mieszkańcy żyli przeważnie z łowiectwa, prowadząc koczowniczy tryb życia.

Dzieje starożytnej cywilizacji egipskiej rozpoczynają się od zjednoczenia obu tych części Egiptu w jedno państwo. Nastąpiło to w latach około 2850 - 2650 p.n.e., w czasie panowania I i II dynastii. Był to bowiem proces stopniowy, choć za tego, który zjednoczył Egipt uważa się Menesa, który jednocześnie był założycielem I dynastii z miasta Tinis. Zjednoczenie dokonało się na drodze podboju Dolnego Egiptu przez władców Górnego Egiptu.

Upłynęło wiele czasu zanim z tych dwóch różnych części ukształtowało się jednolite państwo. Największe zmiany musiały zajść w koncepcji i ideologicznych podstawach władzy królewskiej. Z początku państwo egipskie miało charakter patriarchalny. Oznaczało to, że król traktował państwo jako swoją ojcowiznę i zarządzał nią przy pomocy swej rodziny. Dopiero z czasem doszło do krystalizacji podstaw ideologicznych władzy faraona; władza ta miała pochodzić od bogów, a sam faraon miał być reprezentantem bogów na ziemi. Na tych właśnie podstawach ideologiczno-religijnych oparty został despotyzm władców egipskich. Już w tym okresie ukształtował się podział społeczeństwa egipskiego, który przetrwa przez następne tysiąclecia.

Urzędy zamiast członkami rodziny królewskiej zaczęto obsadzać ludźmi niespokrewnionymi z królem. Urzędnicy ci w zamian za służbę otrzymywali ziemię. Otrzymywali ją nomarchowie, czyli zarządcy podstawowych w Egipcie jednostek administracyjnych - nomów; ziemia ta podobnie jak i urząd była dziedziczna. W ten sposób powstała warstwa ludzi posiadających wielkie majątki ziemskie oraz narodziła się prywatna własność. Bardzo dużo ziemi należało do świątyń, które również były właścicielem ziemskim. Najniżej spośród wolnej ludności Egiptu usytuowani byli chłopi, którzy stanowili główną siłę roboczą w tym państwie. Zajmowali się oni uprawą roli i byli bezwzględnie posłuszni władzy państwowej. Część mieszkańców Egiptu stanowili też niewolnicy, ale było ich tak niewielu, że nie odgrywali właściwie żadnej roli.

Egipt w czasach Starego Państwa (III-VI dynastia). W kolejny okres swych dziejów Egipt wszedł jako już jednolite państwo z silną władzą centralną i aparatem administracji. Władza faraona ostatecznie zatraciła swój wczesny, patriarchalny charakter i stała się władzą despotyczną, absolutną. Pełnię władzy skupiał w swoich rękach faraon. Egipcjanie uznawali go za żyjącego boga, a później nawet za syna boga Re. Faraon posiadał nie tylko władzę polityczną, ale także religijną. Był więc najwyższym kapłanem oraz sędzią. Poza tym sprawował dowództwo nad armią egipską. Najbardziej chyba wyrazistym przykładem absolutnej władzy faraona jest monumentalne budownictwo tego okresu - w szczególności piramidy. Największą potęgę w czasach Starego Państwa osiągnął Egipt za rządów faraonów z III i IV dynastii. Pierwszą piramidę wzniesiono w Sakkarze koło Memfis dla faraona Dżesera z III dynastii (faraon ten przeniósł stolicę Egiptu z Tinis do Memfis), a jej budowniczym był architekt Imhotep. Budowla ta miała kształt sześciostopniowej piramidy schodkowej. Następne piramidy wyglądały już inaczej i przybrały swój klasyczny kształt. Proste grobowce (mastaby) zastąpione zostały przez monumentalne budowle, których najlepszym przykładem jest największa z egipskich piramid - piramida Cheopsa (Chufu). Ewolucję tę zapoczątkowały jednak wcześniejsze od niej dwie piramidy faraona Snefru (założyciela IV dynastii), które wzniesiono w okolicach Memfis. Największy i najbardziej znany zespół piramid znajduje się w Gizie, gdzie obok piramidy Cheopsa wnoszą się jeszcze dwie inne - Chefrena i Mykerinosa. Budowa tych wielkich dzieł trwała latami i wymagała od społeczeństwa egipskiego ogromnego wysiłku.

W okresie Starego Państwa rozwijała się także egipska kultura oraz ukształtowały się inne elementy cywilizacji. Do najważniejszych należy pismo, którego wynalezienie było jednym z największych osiągnięć Egipcjan. Powstało ono już około 3000 r. p.n.e. i początkowo miało bardzo skomplikowany charakter (hieroglify). Ulegało ono jednak stałemu doskonaleniu, a jego ewolucja szła ku jego uproszczeniu. Rozwinęło się z niego pismo hieratyczne (kapłańskie), a później powstała najprostsza forma pisma egipskiego - pismo demotyczne (ludowe). Drugim ważnym osiągnięciem cywilizacyjnym Egipcjan było wynalezienie kalendarza (ok. 3000 r. p.n.e.), który powstał na podstawie obserwacji wylewów Nilu. Egipcjanie podzielili rok na 365 dni i 12 miesięcy.

Pierwszy okres przejściowy. Po tym okresie wielkiego rozwoju pojawiły się pierwsze oznaki kryzysu - władza faraona osłabła, a wzrosły wpływy warstwy urzędników, a szczególnie niezależność monarchów. Za panowania IV dynastii państwo egipskie podzieliło się na wiele odrębnych księstewek dzielnicowych. Upadek władzy centralnej szybko doprowadził do anarchii w państwie. Sytuację pogorszyły bunty ludności chłopskiej, niezadowolonej ze wzrostu obciążeń podatkowych. Egipt rozpadł się na niezależne nomy.

Średnie Państwo. Kryzys ten udało się jednak w końcu opanować. Odtworzyły się dwa główne ośrodki państwowe - w Egipcie Dolnym w Herakleopolis i w Egipcie Górnym wokół Teb. Zjednoczenie Egiptu po raz kolejny dokonało się przez podbój Dolnego Egiptu przez Górny. Władcy z XI dynastii wprowadzili nowy podział administracyjny kraju oraz przeprowadzili poważne zmiany w aparacie urzędniczym. Faraonowie Średniego Państwa zaczęli się także interesować polityka zagraniczną, a szczególnie ekspansją swego państwa. Za panowania XII dynastii Egipt opanował Nubię, krainę leżącą na południu, aż do III katarakty Nilu. Podboju całej Nubii ostatecznie dokonał Sezostris III. Zbudowano także system fortyfikacji na granicy z Palestyną. Egipt prowadził także ożywiony handel z wieloma krajami - Arabią, Mezopotamią, miastami fenickimi oraz Kretą.

Ogólna struktura społeczeństwa egipskiego nie zmieniła się, ale podziały uległy dalszemu pogłębieniu. W związku z rozwojem handlu i gospodarki w Egipcie wzrosła rola rzemieślników i umocniła się ich pozycja. Powstały miasta, których mieszkańcami byli rzemieślnicy, kupcy oraz rozwinięte klasy urzędniczo - kapłańskie. Miasta te stały się głównymi ośrodkami kraju. Władze zajęły się uregulowaniem Nilu oraz podjęły prace nad budową systemu kanałów melioracyjnych w oazie Fajum.

Okres Średniego Państwa przyniósł także zmiany w kulcie religijnym; na dalszy plan zeszły kulty sił natury, a na pierwszy plan wysunęły się bóstwa lokalne, a szczególnie kult boga stolicy - Amona tebańskiego (za XII dynastii). Nastąpił także rozwój literatury (tzw. klasyczny okres egipski).

Drugi Okres Przejściowy. Po tym okresie rozwoju i dobrobytu państwo egipskie przeżyło kolejny kryzys. Egipt znów rozpadł się na drobniejsze organizmy polityczne i zanikła władza centralna. Na osłabione poważnie w XVIII w. p.n.e. państwo egipskie spadł potężny najazd Hyksosów (federacja plemion semickich i huryckich), którzy przybyli ze swoich pierwotnych siedzib w Azji Przedniej. Hyksosi, którzy najpierw zaczęli osiedlać się w delcie Nilu, szybko dokonali podboju całego Egiptu (koniec XVIII w. p.n.e.). Następnie panowali oni w Egipcie do 1680 r. p.n.e. (stworzyli jako tzw. Wielcy Hyksosi XV dynastię), a ich wpływy sięgały do Palestyny. Później ich władza nieco osłabła (tzw. Mali Hyksosi z XVI dynastii panowali do 1580 r. p.n.e.) i ograniczyła się tylko do Dolnego Egiptu. Ponownie Górny Egipt miał zjednoczyć państwo egipskie. W tej części Egiptu ukształtował się bowiem ośrodek oporu wobec Hyksosów, a głównym jego centrum były Teby. Wyzwolenie Egiptu od Hyksosów dokonało się za XVII dynastii, ale Hyksosów wyparł z Egiptu ostatecznie założyciel XVIII dynastii Jahmes. W dużym stopniu pomogło w tym przejęcie od najeźdźców nowych rodzajów broni (broń brązowa, konie, wozy bojowe).

Nowe Państwo. Po opanowaniu kryzysu i wyzwoleniu kraju Egipt przystąpił do odbudowy swej potęgi. Faraonowie podporządkowali sobie Nubię i skierowali ekspansję Egiptu na Syrię, Palestynę i Fenicję. Sukcesy zapewniła im świetnie zorganizowana i uzbrojona armia oraz dostatek środków finansowych, których kopalnią była Nubia ze swoim złotem. Ekspansję w tym kierunku zapoczątkował Amenhotep I około 1525 r. p.n.e., docierając do Eufratu, ale zdobycze egipskie okazały się nietrwałe. Po pokojowych rządach królowej Hatszepsut, w czasie których Egipt nie tylko nie poszerzył swoich zdobyczy, ale nawet je utracił tron faraona objął Totmes III (ok. 1491 - 1436). Jego panowanie położyło podwaliny pod potęgę państwa egipskiego. Liczne podjęte przez niego wyprawy zaowocowały opanowaniem terenów Syrii i Palestyny. Armii egipskiej udało się pokonać koalicję miast syryjskich wokół miasta Kadesz oraz rozbić Mitanni. Egipcjanie na podbitych terenach pozostawili swoje załogi wojskowe mające strzec tam porządku, ale nadal główną rolę odgrywali tam lokalni władcy uzależnieni od Egiptu.

Ekspansja Egiptu spowodowała poważne zmiany w wielu dziedzinach życia Egipcjan. Sukcesy państwa egipskiego wzmocniły pozycję faraona i stały się dla niego źródłem prestiżu. Jednocześnie rozrastające się państwo potrzebowało coraz więcej urzędników. Wzrost ich liczebności pociągnął za sobą także wzmocnienie pozycji całej warstwy urzędniczo - kapłańskiej. Rola kapłanów także rosła; najwyższą pozycję zdobyli sobie kapłani boga Amona. Wyrazem tych zmian był fakt, iż arcykapłan stał się drugą osobą w państwie. Świątynie stały się prawdziwą potęgą gospodarczą, a kapłani zaczęli odgrywać role polityków. Inaczej wyglądały zmiany w sytuacji chłopów. Obciążenia podatkowe związane z wysokimi kosztami wojny oraz ogromne zniszczenia spowodowały, że położenie tej warstwy uległo znacznemu pogorszeniu. Powiększeniu uległa liczba niewolników, których jako jeńców dostarczały liczne kampanie wojenne. W armii umacniały się wpływy obcoplemiennych dowódców wojsk najemnych i zaczęły sięgać także spraw państwowych.

Jednocześnie wraz z ekspansją rozkwit przeżywał handel i rzemiosło.

Na drodze do dalszej ekspansji napotkał Egipt na dwóch poważnych przeciwników - Asyrię i Hetytów. Tymczasem państwo egipskie pogrążyło się w wewnętrznym kryzysie. Słabnący już za panowania Amenhotepa III Egipt miał jeszcze bardziej stracić na sile za rządów jego syna - Amenhotepa IV (Echnatona). Władca ten wsławił się próbą reformy władzy faraona, a w szczególności próbą dokonania zasadniczej zmiany w religii egipskiej. Wprowadził mający monoteistyczny charakter kult boga słońca Atona, który miał stać się dominującym kultem państwowym. Przystąpił więc do walki z wyznawcami innych bóstw, których spotkały represje. Ze szczególną siłą zaczął zwalczać kapłanów boga Amona. Wzniósł nową stolicę państwa - Echaton

(dzisiejsze Tell el-Amarna w środkowym Egipcie). Reformy Echnatona spotkały się z oporem Egipcjan, a w kraju narastał chaos. Tymczasem rosła potęga Hetytów, którzy zaczęli poważnie zagrażać Egiptowi. Opanowali nawet całą Syrię. Opozycja wobec Echnatona doprowadziła w końcu do jego obalenia. Uczynili to kapłani sprzymierzeni z wojskowymi pod patronatem królowej Nefretete. Stary porządek religijny został przywrócony, a władzę objął zięć Echnatona - Tutenchamon. Jego następcą był faraon Horemheb i na nim kończy się XVIII dynastia.

Za panowania XIX dynastii Egipt ciągle jeszcze zachowywał pozycję politycznej potęgi na starożytnym wschodzie. Z tej dynastii pochodzą wybitni władcy - Ramzes I, Ramzes II i Merneptah. Najważniejszym rywalem Egiptu na drodze do dominacji na starożytnym wschodzie byli Hetyci, z którymi władcy egipscy toczyli zacięte boje o Syrię i Palestynę. W 1285 r. p.n.e. miała miejsce bitwa pod Kadesz. Nie rozstrzygnęła ona jednak tej rywalizacji. W 1269 r. p.n.e. doszło do zawarcia pokoju między Egiptem i Hetytami , na mocy którego obie potęgi podzieliły między siebie wpływy na spornym obszarze. Wydarzenia te miały miejsce za rządów faraona Ramzesa II. Za panowania jego następcy Merneptaha, prawdopodobnie doszło do wyjścia Izraelitów pod wodzą Mojżesza z Egiptu.

Sytuacja Egiptu zaczęła się jednak stopniowo pogarszać. Jeszcze w 1190 r. p.n.e. armia egipska obroniła państwo przed inwazją egejskich "ludów morskich". Był to już ostatni wielki sukces wojenny Egiptu. Słabe i nieudolne rządy kolejnych faraonów XX dynastii (następców Ramzesa III) pogorszyły sytuację wewnętrzną i zewnętrzną Egiptu. Do głosu doszła warstwa kapłanów, a szczególnie kapłani boga Amona, której faraonowie nie potrafili się już przeciwstawić. W 1085 r. p.n.e. kapłani zdobyli rządy w kraju, a władcą Egiptu został arcykapłan Herhor (pokonał on w walce o władzę Ramzesa IX).

Walki o władzę, jakie toczyły się za czasów XXI dynastii (1085 - 950 p.n.e.) między arcykapłanami Amona z Teb (Herhor i jego następcy) a wielmożami z Tanis (Smenedes i jego linia) były zwiastunem nadchodzącej katastrofy. W latach 945 - 924 p.n.e. Egiptem rządził Szeszonk wódz najemnych wojsk libijskich, który dał początek XXII dynastii. Państwo egipskie powoli zaczęło się rozpadać. Część kapłanów Amona z Teb przeniosła się do Nubii, gdzie założyła własne państwo. Chaos, jaki panował w Egipcie za XXIII i XXIV dynastii (817 - 715 p.n.e.) wykorzystał nubijski władca Pianchi, który zdobył władzę w Egipcie i założył XXV dynastię. Choć władcy z tej dynastii próbowali zahamować upadek Egiptu nie uchroniło to państwa przed kolejnym najazdem. W 671 r. p.n.e. na Egipt napadli Asyryjczycy, którzy dokonali ogromnych zniszczeń i podporządkowali sobie ziemię egipską aż po Teby. Podbój ten był dziełem Aszurbanipala. W Egipcie mianował on swego namiestnika. Został nim Psametyk (664 - 610). Psametyk jednak zbuntował się przeciw Asyrii i dzięki sojuszowi z Lidią zrzucił jej władzę. W 652 r. p.n.e. opanował Egipt i założył XXVI dynastię. Jego panowanie oraz rządy jego następców zapewniły ostatni okres rozwoju i świetności upadającemu Egiptowi. Odrodziła się sztuka, literatura, architektura, religia. Do Egiptu dotarli Grecy (z Miletu), którzy w ramach Wielkiej Kolonizacji założyli w zachodniej części delty Nilu swoją kolonię - Naukratis. Egipt podjął w tym czasie jeszcze ekspansję w kierunku Syrii i Palestyny. Wszystko to było jednak już spóźnione. Aby odzyskać wpływy na tych terenach faraon Neho (610-595 p.n.e.) zdecydował się udzielić poparcia Asyrii. Z innych ważnych wydarzeń należy wspomnieć uruchomienie kanału, który połączył Nil z Morzem Czerwonym. W 605 r. p.n.e. za sprawą Nabuchodonozora babilońskiego armia egipska poniosła klęskę w bitwie pod Kakemisz.

O losie Egiptu przesądziła bitwa pod Pelsium w 525 r. p.n.e. Psametyk III poniósł klęskę z rąk Persów. Egipt stracił swą niezależność. Wprawdzie Egiptem nadal rządziły kolejne dynastie (XXVII-XXX), ale ich poczynania podlegały ścisłej kontroli władz perskich i były przez nie krępowane.

W 332 r. p.n.e. Persowie zostali pokonani przez Aleksandra Macedońskiego, a Egipt stał się częścią jego imperium. Po śmierci Aleksandra władzę w Egipcie przejęła dynastia Ptolemeuszy (Lagidów) i sprawowała ją do 30 r. p.n.e., kiedy Egipt został podbity przez Rzym i stał się jedną z rzymskich prowincji.