Powstanie kościuszkowskie było to narodowe powstanie przeciwko Rosji, które następnie obróciło się też przeciw Prusom. Trwało od 24 III do 16 XI 1794. Swym zasięgiem objęło ono praktycznie wszystkie ziemie ówczesnej Polski.

Chronologia ważniejszych wydarzeń z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej a także zakres działań:

- 4 IV 1794 r. - zwycięstwo pod Racławicami

- 17 IV 1794 r. - Insurekcja Warszawska

- 7 V 1794 r. - Uniwersał Połaniecki

- 10 X 1794 r. - Bitwa pod Maciejowicami

- 5 XI 1794 r. - Kapitulacja Warszawy

Insurekcja obejmowała tereny Warszawy i okolic, województwa krakowskiego i wielkopolskiego. Wkrótce po Warszawie powstanie wybuchło też na Litwie.

Zapoznając się z wydarzeniami i faktami dotyczącymi Insurekcji Kościuszkowskiej a także rozbiorów Polski trzeba by postawić pytanie : W jaki sposób upadło państwo polskie?

I Rozbiór Polski (1772r.).

Na skutek I rozbioru Prusy uzyskały następujące polskie ziemie: Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia), tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km2 i 580 tys. mieszkańców. Rosja (rosyjski zabór) objęła swym panowaniem obszary położone pomiędzy Dźwiną, Drucią i Dnieprem, o powierzchni 92 tys. km2 i 1 mln 300 tys. ludności. Austria uzyskała część południową województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) a także część województwa bełskiego, w sumie 83 tys. km2 i 2 mln 600 tys. ludności.

Zaborcy zażądali aby sejm Rzeczypospolitej zatwierdził traktat rozbiorowy. Nie odniosły żadnych skutków zabiegi na europejskich dworach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz protest Tadeusza Rejtana. Sejm został też zmuszony do przyjęcia poza traktatem bardzo niekorzystnych uchwał handlowych i gospodarczych. Sejm rozbiorowy (1773-1775) podjął się próby przeprowadzenia reformy państwa. Utworzona została Rada Nieustająca i Komisja Edukacji Narodowej, zwiększono liczebność armii do 30 tys. żołnierzy oraz przeprowadzono jej reorganizację. Wprowadzono również reformę skarbową.

Polska po I rozbiorze:

W okresie między I a II rozbiorem przeprowadzono w Polsce szereg znaczących reform. Najważniejszą z nich było uchwalenie pierwszej w Europie konstytucji z 3 maja 1791 roku. Od tego momentu Rzeczpospolita stała się monarchią dziedziczną. Władzę ustawodawczą sprawował sejm a wykonawczą Straż Praw. Konstytucja spotkała się z dużym uznaniem w całej Europie.

II Rozbiór Polski (1793r.)

Bezpośrednim powodem II rozbioru Polski była klęska w wojnie z Rosją z 1792r., jaka toczyła się w obronie Konstytucji 3 Maja. Król ustąpił wobec żądań carycy Katarzyny II i w lipcu 1792r. przeszedł na stronę konfederacji targowickiej. Członkowie patriotycznego Stronnictwa Reform zostali zmuszeni opuścić kraj. 23 I 1793r. w Petersburgu Rosja i Prusy podpisały konwencję dotyczącą II rozbioru Polski. Został on następnie zatwierdzony przez zwołany do Grodna (czerwiec 1793r.) sejm, będący pod wpływem targowiczan.

W II rozbiorze Prusy zajęły: województwo poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie, sieradzkie, łęczyckie, inowrocławskie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską, część województw rawskiego i mazowieckiego oraz Toruń i Gdańsk, w sumie 58 tys. km2 i ponad 1 mln mieszkańców. Rosja objęła w swe posiadanie ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, razem 280 tys. km2 i 3 mln mieszkańców.

Polska po II Rozbiorze :

Sytuacja polityczna i gospodarcza była katastrofalna. Załamała się produkcja przemysłowa, wieś bardzo ciężko znosiła nałożoną kontrybucję, ceny gwałtownie poszły w górę, skarb świecił pustkami. Wszystko to powodowało wrzenie wśród ludności. Nad tym wrzeniem próbowała zapanować organizacja spiskowa, chcąc w jakiś sposób zorganizować buntujących się ludzi.

O dalszym rozwoju wydarzeń zadecydowała strona przeciwna. Z początkiem 1794 r. szpiedzy carskiego ambasadora Igelstroma odkryli spiskową działalność, tak w Warszawie, jak również na prowincji. Obawiając się kolejnych dekonspiracji do Kościuszki została wysłana delegacje z prośbą o przyspieszenie wybuchu powstania. Spiskowcy obawiali się redukcji wojsk jaką planował generał Igelstrom i nie chcieli do niej dopuścić. 15 marca 1794r. upływał termin redukcji dlatego też przed tym dniem należało rozpocząć powstanie. Jego dalsze odwlekanie było bardzo niekorzystne a wręcz groźne dla spiskowców. Gen. Antoni Madaliński wraz z dowodzoną wielkopolską brygadą kawalerii już 12 marca 1974r. odmówił posłuszeństwa władzom co do przeprowadzenia redukcji wojska i spod Ostrołęki wyruszył w kierunku Krakowa. To wydarzenie spowodowało, że Kościuszko musiał przyspieszyć powstanie. Planował wprowadzić wojskową dyktaturę aby zapewnić sprawność działań wojskowych oraz powstrzymać mogące wymknąć się spod kontroli ruchy społeczne.

Tadeusz Kościuszko (1764 - 1817) urodził się w Mereczowszczyźnie na Wołyniu. Pochodził ze średnioszlacheckiej rodziny. Naukę pobierał w szkole pijarów w Lubieszowie a następnie w Szkole Rycerskiej w Warszawie. Gdy ukończył naukę wysłano go jako królewskiego stypendystę do Paryża. Tam poznawał wiedzę z zakresu inżynierii wojskowej. Miał również kontakt z francuskimi oświeceniowymi prądami. Odwiedził wówczas m.in. Anglię, Szwajcarię, Włochy i Niemcy. Gdy przebywał za granicą doszły go wieści o pierwszym rozbiorze Polski. Wrócił do kraju ale nie mógł znaleźć w polskiej armii stanowiska dla siebie. Na skutek osobistych problemów, kiedy to nie zostały przyjęte jego starania o córkę hetmana Sosnowskiego, postanowił wyjechać do Ameryki Północnej. Walczył tam w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Zasłynął przy oblężeniu Saratogi w 1777 r., za co uzyskał honorowe obywatelstwo Stanów Zjednoczonych a także awansowano go na generała brygady. Do kraju wrócił w 1784 r., osiadł następnie w rodzinnym majątku Siechnowice. W trakcie Sejmu Czteroletniego został przyjęty do wojska polskiego w stopniu generała majora. Walcząc u boku księcia Józefa Poniatowskiego w kampanii 1794 r., wyróżnił się w bitwie pod Dubienką za co otrzymał order VIRTUTI MILITARI od króla. Jednak gdy król i ks. Józef Poniatowski a także większość generalizacji przeszli na stronę Targowicy, Kościuszko złożył dymisję i opuścił kraj. Przebywając na emigracji, w Saksoni, był związany z radykalnym obozem. W 1794 r. podczas spotkania z krajowymi spiskowcami miał ponoć powiedzieć, że "za samą szlachtę bić się nie będzie".

W opuszczonym przez Rosjan Krakowie w dniu 24 maca 1794 r. Kościuszko na Krakowskim Rynku ogłosił Akt powstania. Na mocy którego stawał się on Najwyższym Naczelnikiem Sił Zbrojnych Narodowych z dyktatorską władzą. Na Rynku Naczelnik złożył przysięgę przy obecności licznie zebranego społeczeństwa. Powiedział, że zostaną powołane naczelne władze powstańcze oraz sąd kryminalny w celu ścigania i karania zdrajców. W województwie krakowskim powołana została Komisja Porządkowa, która miała sprawować władzę. Podobne komisje powstawać miały na ziemiach oswobodzonych. Głównym celem powstania miało być "uwolnienie Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i zabezpieczenie całości jej granic". Przyjęto ostrożne hasło, które by nie drażniło szlachty i nie kojarzyło jej się z francuską rewolucją. Gasłem tym były słowa: "Wolność - Całość - Niepodległość".

Kościuszko planował, że siły zbrojne będą się składać z miejskiej regularnej armii oraz milicji wiejskiej a także z ludowego pospolitego ruszenia. Dlatego nałożono na duchowieństwo i szlachtę podatek, rekwirowano kosztowności oraz kościelne dzwony na cele powstania. Liczebność armii miała być zwiększona do stu tysięcy żołnierzy przez powszechny pobór. Jednak szybko okazało się to nierealne. Wówczas zadecydowano, że z pięciu gospodarstw powołany zostanie jeden pieszy a z pięćdziesięciu jeden jeździec. W województwie krakowskim utworzono samodzielną formację, liczącą dwa tysiące kosynierów czyli chłopów uzbrojonych w postawione na sztorc kosy, piki i siekiery. Po połączeniu z oddziałami generała Madalińskiego ta niewielka armia liczyła około cztery tysiące żołnierzy. Wyruszyła ona naprzeciw dwóm największym europejskim armiom - rosyjskiej i pruskiej.

Korzystając z faktu zaskoczenia Kościuszko zaatakował pod Racławicami 4 kwietnia 1794r. rosyjski korpus gen. Aleksandra Tormasowa i odniósł zdecydowany sukces. W bitwie odznaczyły się chłopskie oddziały kosynierów, które to zajęły rosyjskie baterie. To zwycięstwo miało ogromne moralne znaczenie oraz zadecydowało o późniejszych losach powstania. Kościuszko postanowił w jeszcze większym stopniu wykorzystać bojową siłę chłopów. Zarówno Rosja, jak też Prusy nie były dostatecznie przygotowane do natychmiastowego podjęcia działań wojskowych. Armia pruska, w prawdzie, przekroczyła polską granicę, ale z bardzo słabymi siłami.

Dnia 17 kwietnia 1794r. po zwycięstwie pod Racławicami wybuchło powstanie w Warszawie. Znaczną rolę odegrała tu radykalna grupa Kuźnicy Kołłątajowskiej, utrzymywała ona ciągły kontakt z Kościuszką. Przedstawiciele Kuźnicy włączyli do spisku wielu mieszczan, na czele których stał bogaty szewc Jan Kiliński. Powstańcze wojska wyparły garnizon rosyjski po trwających dwa dni, zaciętych walkach. Udział w nich brali podwarszawscy chłopi, młodzież czeladnicza, robotnicy i żydowska biedota a także drobna szlachta. Ambasador Igelstrom został zmuszony do ucieczki ze stolicy. W ręce powstańców wpadły działa, zapasy broni, wiele magazynów i kas wojskowych a także tajne archiwum ambasadora, gdzie zawarty był spis szpiegów i zdrajców ojczyzny. Król Stanisław August był zakładnikiem ludu, a władzę w Warszawie sprawowała Rada Zastępcza Tymczasowa, w skład której weszli przedstawicieli magnaterii, szlachty, patrycjatu oraz mieszczaństwa. Rada pod wpływem ludu została zmuszona aresztować szczególnie znienawidzonych targowiczan.

Wkrótce po Warszawie powstanie wybuchło także na Litwie. Dnia 23 kwietnia 1794r. oswobodzone zostało Wilno przez radykalnych spiskowców na czele z pułkownikiem Jakubem Jasińskim, którym udało się rozbić rosyjski garnizon. Następnie powołano Radę Najwyższą Litewską oraz Sąd Kryminalny przeciwko zdrajcom - targowiczanom.

Niestety po racławickim zwycięstwie chłopi nie odczuli oczekiwanej zmiany swego położenia. Odbiło się to na zmniejszeniu ich aktywności oraz osłabieniu zapału do walki. Po bitwie Kościuszce nie udało się przedostać do Warszawy, postanowił on wtedy wzmocnić i przeorganizować armię oraz uregulować kwestię chłopską. Nawoływania Naczelnika, by szlachta nie nazywała rodzinom ochotników odrabiać pańszczyzny nie odnosiły skutku. Wobec tego 7 maja 1794 r. Kościuszko wydał w obozie pod Połańcem uniwersał zwany odtąd połanieckim. Regulował on ekonomiczną i prawną sytuację chłopstwa.

Na mocy uniwersału chłopi otrzymali osobistą wolność, zmniejszeniu uległa pańszczyzna, gospodarstwa chłopów uczestniczących w powstaniu miały na okres trwania powstania nie podlegać pańszczyźnie. Roztoczono nad chłopami opiekę sądowa, chłop nie mógł być usunięty z ziemi o ile wypełniał swoje powinności.

Uniwersał połaniecki znosił sądowniczą władzę panów nad chłopami. Powstały również tzw. Dozory gdzie przyjmowano skargi i zażalenia chłopów a także rozstrzygano konflikty z dziedzicami. W wypadku naruszenia postanowień uniwersału administracji oraz szlachcie groziła odpowiedzialność przed sądem. We wsiach tekst uniwersału mieli ogłosić duchowni z ambon i miał być wprowadzony w życie. Uniwersał połaniecki był pierwszą, konkretną próbą ulżenia doli chłopów oraz poprawienia prawnej sytuacji włościan, jaka została podjęta przez powstańcze władze. Jednak zdecydowanie przeciwna uniwersałowi była szlachta, zupełnie go nie przestrzegała, a nawet nie dopuszczała aby został opublikowany.

Gdy z Lubelszczyzny nadeszły polskie oddziały gen. Grochowskiego zmusiło to główne rosyjskie siły, blokujące dotąd Kościuszkę do przejścia na zachód. Naczelnik zdecydował się stoczyć bitwę z połączonymi i przeważającymi siłami rosyjsko - pruskimi. Jednak pod Szczekocinami 6 czerwca 1794r. odniósł ciężką porażkę. W tym też czasie poniósł klęskę pod Chełmnem gen. Józef Zajączek. Powstańcze wojska wycofane zostały w kierunku stolicy. Kraków bez walki zajęli Prusacy.

W Warszawie od początku insurekcji trwała dyskusja na temat charakteru powstania między dwoma ugrupowaniami - umiarkowanym i radykalnym. Rada Tymczasowa chroniła targowiczan, sprzeciwiała się aresztowaniom i egzekucjom, niszczyła znalezione w rosyjskiej ambasadzie dokumenty. Natomiast nurt jakobiński działał przez zakładanie klubów, domagały się one oczyszczenia kraju z kontrrewolucji a także postępowania podobnego do poczynań francuskich jakobinów.

W dniu 8 maja 1794r. doszło do wybuchu w Warszawie zamieszek, będących wynikiem burzliwych demonstracji organizowanych przez jakobinów. Pod wpływem tłumu 9 maja skazano na śmierć a następnie powieszono targowickich hetmanów : Piotra Ożarowskiego i Józefa Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej Józefa Ankwicza oraz biskupa Józefa Kossakowskiego. Te ludowe wystąpienia były zwycięstwem dla jakobinów i w konsekwencji doprowadziły do reorganizacji powstańczych władz. W miejsce Rady Zastępczej Tymczasowej Kościuszko powołał Radę Najwyższą Narodową, w szeregach jej znaleźli się współpracownicy Naczelnika jeszcze z lat konspiracji - ksiądz Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki. Dużym ciosem dla powstańczej lewicy było odsunięcie a później odwołanie z Wilna Jakuba Jasińskiego za zbytni radykalizm. Pomimo utworzenia nowych władz niezadowolenie w stolicy nie zostało zlikwidowane. Do kolejnego wzrostu wrzenia w Warszawie doszło w wyniku niepowodzeń odnoszonych na froncie. Ludność zarzucała Radzie bezczynność, pojawiały się nawet oskarżenia o zdradę. Do Warszawy zbliżały się coraz szybciej pruskie wojska. Tymczasem niezadowolenie społeczne sięgało zenitu i 28 czerwca lud wtargnął do więzień, powyciągał kilku targowiczan (m.in. biskupa Ignacego Massalskiego) a następnie ich powiesił na Rynku Starego Miasta bez wyroku sądu. Symboliczne szubienice ustawiono także przed siedzibą króla i prymasa Michała Poniatowskiego.

W lipcu i sierpniu rosyjsko - pruskie wojska oblegały Warszawę. Mimo wszystko jednak nie zakończyło to sporów co do kierunku insurekcji. Jakobini zarzucali Radzie nie przestrzeganie uniwersału, żądali wprowadzenia trybunałów rewolucyjnych. Kościuszko zbliżył się do jakobinów.

Armia powstańcza oraz miejska milicja przy wykorzystaniu fortyfikacji zbudowanych przez lud stolicy dzielnie się broniła przed dwudziestopięciotysięczną pruską armią i kilkunastotysięcznym rosyjskim korpusem gen. Iwana Fersena. Władze powstańcze miały poważne trudnościami jeżeli chodzi o zaopatrzenie w amunicję i broń, stąd też wprowadzono drastyczne rekwizycje i podatki. 6 września 1794r. pruska armia zmuszona została do likwidacji oblężenia i wycofania się za rzekę Bzurę. Nad Pilicę natomiast wycofały się rosyjskie wojska. Warszawie udało się przetrwać pierwsze i zarazem bardzo trudne oblężenie.

Prusacy odeszli spod Warszawy głównie z powodu wybuchu powstania w Wielkopolsce, któremu na pomoc wyruszył trzytysięczny oddział gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. 2 października zdobył on Bydgoszcz i wkroczył na Pomorze.

Dużo gorzej przedstawiała się sprawa powstania na Litwie. 12 sierpnia, w skutek rosyjskiej ofensywy padło Wilno, zaś polska armia została zmuszona wycofać się na Polesie. Rosyjski korpus pod wodzą gen. Aleksandra Suworowa przeszedł do ataku od strony Ukrainy. Gen. Fersen chcąc połączyć się z Suworowem przeszedł na prawy brzeg Wisły. Kościuszko, nie chcąc dopuścić aby połączyły się rosyjskie wojska, mając do dyspozycji 7 tysięcy żołnierzy zdecydował się 10 października na bitwę z Fersenem pod Maciejowicami. Niestety zakończyła się ona totalną klęską. Idący na pomoc Kościuszce korpusu Adama Ponińskiego nie zdołał dotrzeć na czas. Kościuszko odniósł ciężkie rany i z całym swoim sztabem oraz tylko dwoma tysiącami żołnierzy został wzięty do niewoli. Reszta powstańców poległa, w pień wycięto m.in. regiment grenadierów krakowskich, który nie chciał ustąpić w walce, ani poddać się.

Klęska pod Maciejowicami była momentem przełomowym w powstaniu. Załamała wolę walki powstańców. Nowym Naczelnikiem powstania został Tomasz Wawrzeckiego. Jednak ani on, ani też dowódca wojsk gen. Zajączek nie mieli takiej popularności i autorytetu jak Kościuszko. Do samego końca wierna powstaniu pozostała ludność stolicy. Kiedy 29 października 1794r. wojska rosyjskie gen. Suworowa stanęły pod warszawską Pragą, broniło jej zarówno regularne wojsko jak i ochotnicy pochodzący przede wszystkim z miejskiej biedoty. Obroną stolicy dowodził gen. Zajączek. 4 listopada została zajęta Praga, a rosyjskie wojska dokonały tam makabrycznej rzezi. Zamordowano około dwanaście tysięcy ludzi, także kobiet i dzieci. Zrujnowano domy, zagrabiono majątki. Następnego dnia Rada zadecydowała o kapitulacji miasta. 9 listopada Suworow bez jakichkolwiek oporów wkroczył do Warszawy. Resztki powstańczej armii dowodzonej przez Wawrzeckiego rozeszły się pod Radoszycami.

Po klęsce powstania władzę w Warszawie objął Suworow. Głównych przywódców powstania tak jak Kościuszkę wywieziono do Petersburga. Pozostałych internowano w pruskich i austriackich więzieniach. Król Stanisław August zabiegał o względy dla uwięzionych generałów powstania. Jednak on sam był faktycznym więźniem carycy. Na jej żądanie musiał wyjechać do Grodna, zaś po trzecim rozbiorze abdykował, następnie udał się do Petersburga, gdzie w 1798 r zmarł.

Dnia 3 stycznia 1795 r. Austria podpisała z Rosją układ rozbiorowy. W październiku 1795 r. dołączyły do niego Prusy. Po opanowaniu Warszawy przez Suworowa państwa zaborcze nie czekając już na traktatowe rozstrzygnięcie, od razu przystąpiły do zajmowania jak największych terytoriów.

III Rozbiór Polski (1795r.).

Klęska skierowanego przeciw zaborcom powstania kościuszkowskiego (1794) była bezpośrednią przyczyną ostatecznej likwidacji państwa polskiego. Po długotrwałych sporach 24 X 1795 państwa rozbiorowe wreszcie ustaliły granice zaborów. Na skutek III rozbioru Rosja uzyskała resztę ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich na wschód od Bugu, o łącznej powierzchni 120 tys. km2 i 1,2 mln ludności. Prusy - część Podlasia i Mazowsza z Warszawą oraz skrawki Żmudzi i Małopolski o powierzchni 55 tys. km2 i 1 mln ludności. Austria otrzymała Kraków wraz z częścią Małopolski między Pilicą, Wisłą i Bugiem, część Podlasia i Mazowsza o łącznej powierzchni 47 tys. km2 i 1,2 mln ludności.

Król Stanisław August Poniatowski wywieziony do Grodna abdykował 25 XI 1795. Mocarstwa rozbiorowe w 1797r. zawarły tzw. konwencję petersburską. Zawierała ona postanowienia co do długów państwa i króla polskiego a także zobowiązanie, iż monarchowie państw zaborczych nie będą nigdy używać w tytulaturze nazwy Królestwo Polskie.

Polska po III Rozbiorze:

Rzeczpospolita w 1795 r. stała się ofiarą braku równowagi w Europie, a także własnej słabości, samolubstwa magnaterii i ciemnoty politycznej szlachty. Takiego stanu nie udało się przezwyciężyć ani światłym reformom z początków panowania Stanisława Augusta, ani dorobkowi Sejmu Czteroletniego z jakże nowatorską Konstytucją 3 Maja.

Upadek Rzeczypospolitej stał się narodową tragedią. Nawet Powstanie Kościuszkowskie dające przykład głębokiego społecznego patriotyzmu już nie było w stanie uchronić Polski przed klęską. Przyczyniło się do niej zapewne niezdecydowanie powstańczych władz, a przecież międzynarodowa sytuacja sprzyjała takim rewolucyjnym ruchom, przykładem czego była Francja.

Bezpośrednim skutkiem rozbiorów było zarówno pozbawienie Polski państwowości i ograniczenie życia politycznego jak i znaczne zahamowanie gospodarczego i kulturalnego rozwoju. Polska znalazła się pod panowaniem rządów absolutnych, wrogo nastawionych do jakichkolwiek przemian społecznych.