Pan Tadeusz - cechy epopei narodowej
„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza to epopeja narodowa. Najsłynniejsze przykłady tego gatunku to przede wszystkim dwa utwory Homera – „Iliada” i „Odyseja”. Epopeja narodowa bywa także synonimicznie określana epopeją lub poematem historycznym. „Pan Tadeusz” Mickiewicza posiada wiele cech charakterystycznych dla tego gatunku:
- jest utworem wierszowanym,
- zapisanym wierszem podniosłym, który podnosi rangę opisywanych wydarzeń, w przypadku „Pana Tadeusza” jest to 13-zgłoskowiec ze średniówką po 7 sylabie, ostatnią akcentowaną 6 sylabą przed średniówką i po średniówce, który w polszczyźnie funkcjonuje jako tzw. wiersz bohaterski, a więc przeznaczony właśnie do opisywania podniosłej tematyki,
- utwór podzielony jest na księgi (składa się z 12 większych części zakończonych epilogiem),
- akcja poświęcona jest ważnym i legendarnym postaciom,
- jest to utwór obszerny i wielowątkowy, pojawia się tutaj szereg postaci epizodycznych, z których każda wnosi jednak do utworu swoją historię,
- dotyczy momentu historycznego istotnego dla danej społeczności (tutaj jest to przede wszystkim okres walk napoleońskich i związanej z nimi walki Polaków o odzyskanie niepodległości, historia polskich legionów spod znaku generała Dąbrowskiego),
- prezentuje bohatera, którego losy w istotny sposób splatają się z historią narodu (w „Panu Tadeuszu” takim bohaterem jest Jacek Soplica jako konkretna jednostka, natomiast najważniejszym bohaterem jest tutaj niewątpliwie bohater zbiorowy, a więc polska szlachta, której jako warstwa społeczna ma realny wpływ na losy ojczyzny i od jej wyborów w dużej mierze zależy to, jak potoczy się historia narodu; istotna jest tutaj tak walka z zaborcą, zaciąg do wojsk napoleońskich, patriotyczna konspiracja, jak i postępowanie zgodnie z określonym kodeksem moralnym czy też właściwe traktowanie włościan, którym Zosia i Tadeusz w ostatnich scenach dają wolność),
- wydarzenia prezentuje wszechwiedzący narrator (w „Panu Tadeuszu” występuje kilka rodzajów narracji, łącznie z narracją pierwszoosobową w inwokacji, natomiast dominująca jest narracja trzecioosobowa),
- prezentacja scen batalistycznych – tych akurat w „Panu Tadeuszu” nie ma szczególnie dużo, natomiast dotyczą one kilku ważnych momentów historycznych (wspomnienie ataku Moskali na zamek Stolnika, zajazd w Soplicowie i późniejsza bitwa z Moskalami, przejazd wojsk napoleońskich przez Litwę),
- charakterystycznym zjawiskiem jest także apostrofa w formie inwokacji, w utworach Homera najczęściej był to zwrot do muzy, w tym przypadku adresatką wypowiedzi jest Ojczyzna (Litwo! Ojczyzno Moja!) oraz Matka Boska (o której wstawiennictwo i pomoc się prosi).
Wszystkie te elementy epopei narodowej, wskazujące na podniosły styl i formę opowieści mogą z pozoru wydawać się sprzeczne z często błahymi tematami podejmowanymi w „Panu Tadeuszu”. Wystarczy choćby przypomnieć scenę z mrówkami, spór Asesora z Rejentem czy Wojskiego polowanie na muchy. Mickiewicz jednak świadomie wykorzystuje formę epopei do opowieści nie tyle np. o starciu militarnym istotnym dla konkretnej wspólnoty, ile prezentacji szlacheckich obyczajów.
Podniesiona do wysokiej rangi zostaje tutaj bowiem tradycja szlacheckiego świata, związanych z nimi wartości i ideałów. To jednak sprawia, że „Pan Tadeusz” momentami bardziej niż epopeję narodową przypomina gawędę szlachecką. Mimo że napisany 13-zgłoskowcem przypomina opowieść przekazywaną językiem potocznym. To napięcie jest dla „Pana Tadeusza” bardzo charakterystyczne i stanowi o jego wartości, jest to bowiem świadomy wybór Mickiewicza, który podkreśla w ten sposób znaczenie świata, który prawdopodobnie już nie wróci. Śladem tej świadomej decyzji są choćby wypowiedzi Podkomorzego i Sędziego podczas pierwszej uczty, w których to podkreśla się znaczenie dla trwania społeczności wiedzy o obyczajach, tradycjach i wartościach z nimi związanych. Ciekawym rozwiązaniem w tym kontekście są także rozbudowane (na kilkanaście czasem wersów) porównania homeryckie wykorzystywane do opisu przedmiotów, zjawisk, postaci.
Przedmioty bardzo często mają tutaj rangę rzeczy-symboli narodowej pamięci jak choćby słynna tabaka charakteryzowana przez księdza Robaka lub serwis z porcelany, na którym podano posiłki podczas zaręczyn Zosi i Tadeusza. W ten sposób Adam Mickiewicz podkreśla również związek postaci ze środowiskiem, z którego się wywodzą. Wskazuje na znaczenie pamięci zbiorowej i znaczenie stanu szlacheckiego dla przechowywania pamięci o polskiej kulturze (szeroko rozumianej). W „Panu Tadeuszu” nie bez powodu pojawia się co najmniej kilku bardzo wyraźnie zdefiniowanych tradycjonalistów takich jak Sędzia, Podkomorzy czy Wojski.
Warto zwrócić uwagę, że do kultury i historii polskiej przywiązana jest także szlachta zaściankowa, której reprezentantem w tym przypadku będzie Maciek nad Maćkami. Fascynacja niektórych bohaterów zagraniczną modą czy pięknem włoskich pejzaży (jak ma to miejsce w przypadku Hrabiego czy Telimeny) jest raczej wyśmiewana przez pozostałych bohaterów.
