Pan Tadeusz - geneza utworu i gatunek
Adam Mickiewicz pisał „Pana Tadeusza” między grudniem 1832 roku (wiemy to z listu, który pisze wtedy do Antoniego Edwarda Odyńca, mówiąc, że napisał już 1000 wierszy składających się na poemat szlachecki) a nocą z 13 na 14 lutego 1834 roku. W tym samym roku ten utwór wydrukowano. Co ważne w pierwszym wydaniu nie znalazł się Epilog, który przez całe życie Mickiewicza był w brudnopisie. Wydany został dopiero po śmierci poety w 1860 roku.
Informacji o motywacji rządzącej Mickiewiczem, który pisze „Pana Tadeusza” szukać można właśnie w tym dodanym później do utworu epilogu. Tutaj to bowiem znajduje się czytelne odesłanie do trudnej sytuacji tzw. Wielkiej Emigracji, a więc dużej grupy przede wszystkim polskich inteligentów, którzy po powstaniu listopadowym (z 1830 roku) uciekli z Polski do Francji w obawie przed represjami carskimi. Grupa ta wyraźnie tęskniła za ojczyzną, trudno jej się było odnaleźć na obczyźnie. „Pan Tadeusz” miał być więc taką kapsułą czasu, pozwalającą przenieść się do „kraju lat dziecinnych”, oderwać od trudnego, tułaczego losu emigranta, a jednocześnie przypomnieć wielkość narodu polskiego, przywołać piękno litewskiej przyrody, znaczenie obyczajów, pamięci kulturowej.
Co ciekawe, początkowo Mickiewicz „Pana Tadeusza” projektował jako utwór znacznie krótszy i o innym charakterze, o czym mówi choćby fragment listu do Odyńca, gdzie Mickiewicz porównuje „Pana Tadeusza” do „Hermana i Doroty” J.W. Goethego. W pierwszym zamyśle poety ten poemat szlachecki miał zbliżać się w stronę sielanki, utworu lekkiego, w którym to kluczowym wątkiem fabularnym będzie intryga miłosna. Dopiero z czasem, kiedy stopniowo w wyobraźni poety poemat się rozbudowywał zmieniał się także jego charakter. Świadczy o tym choćby fakt, że pomysł wprowadzenia do utworu rzeczywistych postaci polskich generałów – Dąbrowskiego i Kniaziewicza pojawił się dopiero pod koniec pisania. Stopniowo zmieniał się plan objętości (najpierw miało to być kilka ksiąg, w pewnym momencie 8, ostatecznie zaś wiemy, że „Pan Tadeusz” składa się z 12 ksiąg), jak i charakteru całości. Za epopeję narodową, czyli utwór wyjątkowo istotny dla określonej społeczności, „Pan Tadeusz” uznany został dopiero po czasie, przede wszystkim po upadku kolejnego powstania, a więc powstania styczniowego.
