Pan Tadeusz - problematyka

„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza to utwór, który rozpatrywać można na kilku poziomach: od utworu „ku pokrzepieniu serc” emigrantów po fabułę wskazującą na głęboką metamorfozę bohatera. Ogromną wartością konstrukcji utworu jest jednak przede wszystkim przenikanie się kolejnych wątków, ich nakładanie na siebie, co pozwala Mickiewiczowi zbudować utwór wyjątkowo mocno przemawiający do wyobraźni.

„Pan Tadeusz” a pamięć o przeszłości

Jeśli przyjąć, że Mickiewicz „Pana Tadeusza” napisał jako utwór pozwalający na uwolnienie pamięci i wspomnienie lat młodzieńczych, odrywające od nędzy emigracji, to zwrócić uwagę na elementy, które tę wizję przeszłości budują:

• nakreślenie historii Polski od Konstytucji 3 Maja (o której wspomina się przy okazji Stolnika) po przemarsz wojsk napoleońskich przez Litwę w 1812 roku, a właściwie aż po sytuację emigracji po upadku powstania listopadowego (lata 30. XIX wieku). Mickiewicz kreśli szeroki plan, w którym Polska i Litwa nie zostają przedstawione w sposób absolutnie jednoznaczny. Oczywiście funkcjonują w optyce narratora „Pana Tadeusza” jako kraj lat dziecięcych, ukochana ojczyzna, na co wskazuje przede wszystkim inwokacja do „Pana Tadeusza”, lecz nie stroni się w tym utworze od pokazywania klęsk, przyczyniających się do nich podziałów, braku odpowiedzialności u części szlachty itd. W odniesieniu do Konfederacji Targowickiej zwraca się uwagę na nieprzemyślane działania Jacka Soplicy, które musiał on później odkupić. W przypadku przemarszu wojsk napoleońskich, a właściwie wcześniejszego wyjazdu Tadeusza i Hrabiego, ksiądz Robak zwraca uwagę, że jeśli większa część szlachty nie weźmie odpowiedzialności za los własnego kraju, to nikt za Polaków niepodległości nie odzyska. W końcu porywcze działania Gerwazego motywowane chęcią zemsty na Soplicach przyczyniają się do upadku długo przygotowywanego przez Robaka powstania. Mickiewicz buduje więc z jednej strony wizję ojczyzny, za którą się tęskni, ale wobec współobywateli bywa krytyczny, pokazują także bolesne momenty historii kraju.
• obyczaje, tradycja, pamięć o przeszłości: w „Panu Tadeuszu” bardzo wiele mówi się o tym, jak duże znaczenie dla przyszłości kraju ma pamięć o losach poprzednich pokoleń, pamięć o historii ojczyzny. Wskazuje się na słynny serwis opisywany przez Wojskiego, tabakierę Robaka, które mają podkreślać, że nawet przedmioty mogą stać się nośnikami pamięci. Bardzo duża uwaga jest w poemacie zorientowana na prezentację zwyczajów i obyczajów polskiej szlachty (grzybobranie, polowanie, gra na rogu, sposób spędzania kolacji, przyjmowania gości itd.). Z jednej strony jest to z pewnością pozostałość po pierwszym projekcie „Pana Tadeusza” jako lekkiej sielanki szlacheckiej. Z drugiej jednak mowy Sędziego, Podkomorzego, Wojskiego podkreślają, jak istotne dla trwałości narodu polskiego, podtrzymywania polskości mimo braku niepodległości jest przywiązanie do tradycji, zwyczajów, obrzędów. To one budują poczucie wspólnoty, dają poczucie uczestnictwa we wspólnym systemie wartości, a ten z kolei spaja silniej niż fizycznie wydzielone granice. Już samo uczynienie szlachty polskiej najważniejszym (zbiorowym) bohaterem tego utworu wydaje się zabiegiem wyraźnie wskazującym na ten właśnie trop myślenia Mickiewicza, który pokazuje emigrantom, po co mogą dziś sięgnąć, bo podtrzymać polską tożsamość i poczucie wspólnoty narodowej. W tym kontekście bardzo wymowną sceną jest także koncert Jankiela na cymbałach, w którym to zawiera on ostatnie kilkadziesiąt lat historii Polski.

Wszystkie te elementy mają ogromne znaczenie dla budowania narodowo-wyzwoleńczego wątku w „Panu Tadeuszu”. Mimo wielu scen komediowych (np. spór o Kusego i Sokoła, Wojskiego polowanie na muchy, wątek filtru między Telimeną z Tadeuszem) w poemacie konsekwentnie mówi się o konieczności walki za ojczyznę, odpowiedzialności za naród, ale i właśnie ogromnej roli pamięci o przeszłości uzasadniającej tę walkę i ją napędzającej.

Metamorfoza Jacka Soplicy

Niezaprzeczalnie jednym z najważniejszych bohaterów „Pana Tadeusza” jest Jacek Soplica, którego przez większość czasu poznajemy jako księdza Robaka – bernardyna, zakonnika, który w Soplicowie działa na rzecz konspiracji wojsk napoleońskich. Jest to bohater, który stara się tutejszą szlachtę przekonać do wzięcia odpowiedzialności za los kraju, a jednocześnie zbudować w nich wiarę, że ich poświęcenie przyniesie wreszcie pozytywne skutki (jesteśmy już wszak nie tylko po rozbiorach, ale próbach walki z Rosją jak choćby powstanie kościuszkowskie z 1794 roku). Robak okazuje się niezwykłym zakonnikiem jednak nie tylko przez swoją szeroką wiedzę polityczną i militarną. To on w końcu zabija niedźwiedzia, to on też ratuje Hrabiego podczas walki z Moskalami.

Dopiero pod koniec poematu dowiadujemy się, że pod habitem ukrywa się Jacek Soplica – niegdyś skompromitowany, ponieważ w porywie złości i zazdrości zabija Stolnika, który odmówił mu praw do ręki swojej córki, którą Jacek kochał. Soplica na łożu śmierci próbuje wytłumaczyć swój czyn, ale jednocześnie przyjmuje, że był on hańbiący. Podkreśla, jak wiele starał się zrobić, aby swoje winy wobec Horeszków, jak i ojczyzny odkupić (walka w legionach, konspiracja, opieka na Zosią). Jest to jeden z pierwszych bohaterów w literaturze polskiej, pierwszy z pewnością u Mickiewicza, który przechodzi skuteczną przemianę ze skutkiem pozytywnym. Udaje mu się zrehabilitować, odkupić swoje winy i zadbać o szczęścia tak swojego syna (Tadeusza), jak i córki ukochanej (Zosi), a tym samym pojednać zwaśnione (z jego Jacka winy) rody. Historia Jacka Soplicy istotna jest więc tak z punktu widzenia fabuły i konstrukcji utworu, jak i jego wymowy patriotycznej.

Społeczeństwo w „Panu Tadeuszu”

„Pan Tadeusz” podziałów klasowych nie czyni głównym tematem utworu, ale kwestie te jednak porusza, wskazując pośrednio również na ich znaczenie w kontekście możliwości powodzenia walk narodowowyzwoleńczych. Przede wszystkim utwór pokazuje ogromne rozwarstwienie polskiej szlachty. Przyczyną tego stanu rzeczy jest oczywiście przede wszystkim różny status majątkowy, w dużej mierze związany z posiadaną lub nie ziemią. W efekcie szlachta dzieli się na magnaterię, arystokrację, szlachtę średniozamożną ziemiańską, szlachtę urzędniczą, a także zubożałą oraz zaściankową.

• Jedynym właściwie przedstawicielem magnaterii w „Panu Tadeuszu” jest Stolnik. Pojawia się on jedynie w opowieści Gerwazego i księdza Robaka. Zaprezentowany zostaje jak bardzo butny, pewny siebie, zapatrzony wyłącznie we własne interesy, a Jacka Soplicę świadomie wykorzystywał do własnych celów. Był jednak także szczerym patriotą, zwolennikiem Konstytucji 3 maja – postępowcem i zwolennikiem reform. Zupełnie inaczej zaprezentowany zostaje przedstawiciel arystokracji, jakim jest Hrabia – miłośnik cudzoziemszczyzny, niespecjalnie zainteresowany swoim historycznym spadkiem, historią Horeszków. Był człowiekiem bogatym, który dobrze traktował chłopów. Dopiero pod wpływem walki z Moskalami podczas zajazdu budzi się w nim instynkt patriotyczny, który sprawia, że Hrabia zaciąga się do legionów, finansuje pułk.
• Sędzia Soplica to przedstawiciel średniozamożnej szlachty, patriota, zwolennik tradycji. Zaprezentowany zostaje jako opiekuńczy, troszczący się o gospodarstwo, ale jednak niewolny od typowych szlacheckich wad popędliwości i zapalczywości.  Wzbudzał jednak zazdrość wśród biedniejszych szlachciców.
• Rejent i Asesor to z kolei reprezentanci biedniejszej szlachty, a przy tym szlachty bardzo kłótliwej, zainteresowanej tylko własnym punktem widzenia, łatwo trwoniącej majątek z błahych powodów. Nie mniej zawzięty był także Klucznik. Gerwazy to przedstawiciel tej szlachty, która pożąda zemsty, prowokuje kłótnie i uniemożliwia zorganizowanie wspólnego frontu przez polską szlachtę. Na koniec jednak także i on się zmienia. Jest mimo swoich wad walecznym patriotą. Podobne wady i zalety można przypisać Protazemu.
• Przedstawicielami zubożałej zaściankowej szlachty są Dobrzyńscy. To szlachta, która uprawia ziemię samodzielnie bez pomocy służby i chłopów. To grupa, która jest odcięta od intelektualnych dysput prowadzonych w Soplicowie. Kultywują dawne tradycje, ale coraz bliżej im do chłopów, od których za wszelką cenę chcą się uwolnić. Żywią się zazdrością wobec Sopliców, którzy dysponują majątkiem pozwalającym im na utrzymanie zupełnie innej pozycji. Najważniejszym przedstawicielem jest Maciej – tradycjonalista, patriota walczący w konfederacji barskiej oraz powstaniu kościuszkowskim, realista, ale i pesymista, który często zmienia poglądy polityczne, podobnie jak cała szlachta zaściankowa.

Rywalizacja między poszczególnymi grupami, zazdrość, skłonność do kłótni i pieniactwa wśród biedniejszych szlachciców, egoizm i fascynacja obczyzną u bogatszych to jedne z ważniejszych wad punktowanych przez Mickiewicza. Często bohaterom wypomina się niechęć do nowinek, zmian, postępu. Odważna decyzja Zosi i Tadeusza dotycząca uwolnienia chłopów nie przez wszystkich zostaje równie pozytywnie przyjęta. Ważnym problemem, na który wskazuje pośrednio „Pan Tadeusz” jest też słabe wykształcenie Polaków, niechęć do nowoczesnej edukacji. Jednocześnie jednak Mickiewicz pokazuje dominujący u większości odwagę, patriotyzm, przywiązanie do tradycji, a także solidarność w obliczu zagrożenia bytu narodowego.

Wątki miłosne w „Panu Tadeuszu”

Miłość jest ważnym tematem „Pana Tadeusza”. Szczególnie mocno widać to w pierwszych księgach poematu. Fabuła utworu w dużej mierze opiera się na dylematach miłosnych młodego Tadeusza Soplicy i intrydze miłosnej, w której bierze on udział. Jest to także ślad pierwszego zamysłu Mickiewicza dotyczącego całości utworu, kiedy to „Pan Tadeusz” miał być lekką sielanką, a niekoniecznie utworem patriotycznym podnoszącym do rangi tematu kluczowe tematy narodowe. Mickiewiczowi ostatecznie udało się w przez postać Tadeusza, Zosi i Telimeny osiągnąć oba cele – sielankowego przedstawienia i uwypuklenia ważnych tematów narodowych.

Tadeusz zaprezentowany od początku jest jako młodzieniec, który dopiero wchodzi w dorosłe życie. Zaraz po powrocie do domu, jego uwagę zwraca kobieta, która zamieszkuje jego dawny pokój. Ponieważ ucieka ona jednak przed nim, Tadeusz nie do końca wie, kim ona jest. Warto zwrócić uwagę jednak, że tutaj Mickiewicz bawi się ulotną wizją kochanki, onirycznym jej wyobrażeniem, sentymentalnym obrazem, typowo sielankową wizją (co jeszcze mocniej podkreśla wizja Hrabiego, który podgląda Zosię). Zosia od początku prezentowana jest jako:

• czysta, niewinna,
• niezmanierowana,
• naturalna,
• urocza, ale nie w wystudiowany na potrzeby salonu sposób,
• piękna bez dodatku makijażu, ozdób itd.

Jej absolutnym przeciwieństwem (tym bardziej ironiczna potem okazuje się pomyłka Tadeusza i dlatego też tak mocno on sam ją sobie wyrzuca) jest Telimena – daleka ciotka Zosi, kobieta dojrzała, doskonale obyta w świecie, która wyróżnia się:

• doskonałym obyciem w świecie arystokracji i szlachty,
• radzi sobie w każdej słownej salonowej konwersacji i potyczce,
• przyciąga uwagę świadomie i umiejętnie potrafi ją podtrzymać,
• doskonale zna atuty swojej urody i jej mankamenty, dlatego korzysta z możliwości, jakie daje gra strojem, makijażem,
• ma jednak problemy z panowaniem nad własnymi reakcjami, bywa ironiczna, arogancka, nad wyraz emocjonalna, co Tadeusz w pewnym momencie zauważa i krytykuje w myślach.

Mickiewicz obdarza krytycznym spojrzeniem zarówno Tadeusza, który jest niedojrzały, nie ma w wielu momentach odwagi, aby jasno zaprezentować swoje stanowisko, ale jednocześnie nie chce przecież nikogo zranić, jak i kobiety – Zosia okazuje się w dużym stopniu bezwolna, uzależniona od woli Sędziego, Jacka Soplicy, Telimeny; ta ostatnia natomiast bawi się w miłosne intrygi i sztuczki, choć jest do pewnego stopnia także postacią tragiczną, ponieważ widać jej desperackie poszukiwania męża. Mimo całej swojej erudycji, nabycia, umiejętności poruszania się z salonowym świecie Telimena doskonale zdaje sobie sprawę, że bez protekcji męża szybko swoją wypracowaną pozycję może stracić i z atrakcyjnej dojrzałej kobiety przeistoczyć się z nic nieznaczącą starą pannę. Warto na Telimenę spojrzeć także pod tym kątem. Pod tym względem bowiem zarówno ona, jak i Zosia tak samo mocno są zależne od męskich protektorów, co wiele mówi o świecie XIX-wiecznego społeczeństwa (nie tylko zresztą polskiego).