Początki literatury średniowiecznej.

Średniowiecze zapoczątkowało literaturę narodową większości europejskich krajów. Literatura ta wywodzi się głównie z oralnej (ustnej) twórczości ludowej, opierającej się na dawnych wierzeniach i folklorze. Średniowiecze jest również okresem, kiedy w Europie zaczyna panować chrześcijaństwo, formuje się Kościół. Warto również wspomnieć o średniowiecznych wędrówkach ludów, które przyczyniły się do powstawania nowych państw i narodowości.

W średniowieczu językiem oficjalnym była łacina, której używano w życiu religijnym, kulturalnym oraz naukowym. Języki narodowe nie wyszły jednak z użycia - miały zastosowanie w życiu codziennym, a w późniejszym średniowieczu zaczęły przenikać do literatury.

Początki dzieł literackich wiążą się z inspiracjami antycznymi: twórczością i poglądami Platona, Cycerona, Arystotelesa czy Horacego. Duży wpływ na rozwój literatury miały również starożytna retoryka i poetyka.

Największy wpływ na twórczość literacką miało jednak chrześcijaństwo. Podstawowe normy filozoficzne czy kulturalne, sformułowane przez Ojców Kościoła, mocno oddziaływały na literaturę. Stworzono wówczas tzw. gradualistyczny obraz świata. Według niego rzeczywistość to zamknięta, stała hierarchia bytów i zjawisk. Na szczycie wszystkich znajdował się oczywiście Bóg, za nim dopiero ludzie oraz przedmioty. Pisarz czy poeta był wedle tej koncepcji odkrywcą boskich praw, kształtował etyczne oraz osobowe wzorce chrześcijańskie.

Kultura średniowieczna tworzyła się przede wszystkim w dwóch ośrodkach: kościele oraz dworach szlacheckich. Kościół był pierwotnym źródłem inspiracji oraz miejscem, gdzie kształtowała się estetyka i idee dotyczące postaw ludzkich. Kościół usiłował całkowicie zdominować literaturę poprzez przekazanie właściwych sobie wzorów, myśli czy postaw. Dwory szlacheckie usiłowały stworzyć dla kościoła konkurencję. Literatura jednak w głównej mierze pozostawała w średniowieczu religijna, inspirowano się Biblią oraz historiami z życia ludzi świętych.

Podstawowe gatunki literatury religijnej średniowiecza:

  • apokryf (gr. apokrypohs - tajemny, ukryty, niejasnego pochodzenia) to pismo starożydowskie bądź starochrześcijańskie, nawiązujące treściowo, gatunkowo i stylistycznie do historii biblijnej, ze względu na niejasne pochodzenie, falsyfikatowy charakter czy treści heretyckie pozostające poza kanonem Biblii
  • hagiografia (gr. hagios - święty; grapho - piszę) obejmuje utwory przedstawiające żywoty świętych. Jest to więc odmiana średniowiecznej biografistyki. Hagiografia istnieje niemal od początków chrześcijaństwa, choć najpierw funkcjonowała w obiegu ustnym. Bohaterem piśmiennictwa hagiograficznego był święty, osoba historyczna, rzadziej fikcyjna, posiadająca cnoty chrześcijańskie i kultywująca je. Święty służy za wzór osobowości i jest otoczony kultem. Na typowe dzieło hagiograficzne składają się trzy części: vita (żywot świętego), passio (opis procesu i męczeńskiej śmierci) i miracula (opis cudów czynionych przez świętego w ciągu życia, podczas męczeństwa i po śmierci). Hagiografia stanowi cenne źródło historyczne, zwłaszcza w dziedzinie kultury i obyczajowości. Żywoty świętych były zwykle budowane według jednego wzorca, a cechy indywidualne podporządkowywano cechom idealnym. Poszczególne żywoty świętych mogły mieć charakter ogólnoeuropejski bądź tylko lokalny.
  • hymn to utwór o charakterze podniosłym, uroczystym. Ma z reguły na celu wychwalenie Boga, ojczyzny, bóstwa lub wartości.
  • psalm (łac. psalmu - śpiew przy akompaniamencie muzycznym) to utwór pochwalny, błagalny, dziękczynny itp., skierowany do Boga. Psalmy wywodzą się z biblijnej Księgi Psalmów (Psałterza) i cieszą się ogromnym zainteresowaniem czytelników.
  • dramat liturgiczny to gatunek dramatyczno-teatralny, obejmujący przedstawienia ściśle związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów i ściśle podporządkowane ich strukturze. Dramaty liturgiczne odgrywano w kościołach lub miejscach dokładnie określonych, dostępne były gronu odbiorców znającemu łacinę. Tematyka dramatów czerpana była z Pisma Świętego i z apokryfów. Teksty wygłaszano po łacinie, a aktorami byli zakonnicy i klerycy, nigdy kobiety.
  • moralitet to gatunek dramatyczny ukształtowany w późnym średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym. Występowały w nim postacie alegoryczne, poruszające kwestie moralne. Stanowiły pewnego rodzaju przypowieść na temat uniwersalnych prawideł ludzkiego losu. Bohaterami często były personifikowane pojęcia, takie jak Dobro czy Zło, toczące walkę o ludzkie życie. Nierzadko moralitet służył celom satyrycznym bądź panegirycznym.
  • mirakl to gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Przedstawiał przede wszystkim obrazy z życia Maryi, rzadziej świętych i męczenników, wysuwając na plan pierwszy cudowne wydarzenia, boskie interwencje w losy postaci, które miały służyć za przykłady.
  • misterium -gatunek ten wyrósł z dramatu religijnego poprzez rozluźnienie i zeświecczenie jego form treściowych i środków wyrazu. Oprócz elementów religijno-dydaktycznych wprowadzono również sceny o charakterze realistyczno-rodzajowym czy komiczno-satyrycznym. Misteria odgrywane były poza murami kościołów, w miejscach specjalnie do tego przeznaczonych. Odgrywano je w językach narodowych, tak, aby wszyscy mogli je rozumieć. Fabuła składała się z luźnych epizodów, uwzględniała cały cykl wydarzeń. Forma misteriów była wierszowana, a ich celem było zbliżenie wątków historyczno-biblijnych do współczesnych odbiorców.

Podstawowe gatunki literatury świeckiej średniowiecza:

  • literatura rycerska zdominowała literaturę świecką. Opisuje ona dzieje sławnych rycerzy, królów i dam serca. W skład literatury rycerskiej wchodzą:
    • epika rycerska, rozwijająca się w czterech nurtach:
      • wysławienie nienagannej postawy bohaterów
      • opiewanie niezwykłych czynów
      • opowiadanie o miłości przewyższającej wszystko inne
      • prezentowanie rycerzy dążących do świętości
    • liryka rycerska opisuje przede wszystkim uczucie miłości.

Autorami literatury rycerskiej byli bardowie i skaldowie, powstawały liczne sagi, reprezentujące epikę heroiczną. Tworzono również tzw. chansons de geste, czyli pieśni o czynach, czego przykładem mogą być francuska Pieśń o Rolandzie, pochodząca z końca XI wieku czy Opowieści kanterbryjskie G. Chaucera z XIV wieku. Popularność zyskała również poezja prowansalska, rozpowszechniana przez minstrelów i żołnierzy. Autorami i wykonawcami liryki byli: minnesingerzy, meistersingerzy, goliardowie, waganci, truwerzy. Część z nich była związana ze środowiskami mieszczańskimi. Dużą rolę w twórczości lirycznej odgrywał romans rycerski, który nawiązywał do antycznych motywów, a niekiedy przeistaczał się w szerokie cykle legend, takich jak Opowieści Okrągłego Stołu, opiewające fantastyczne przygody króla Artura i jego dzielnych rycerzy, Lancelot i Perceval Chrétiena de Troyes, Tristan i Izolda Gottfrieda ze Strasburga czy Parzival Wolframa von Eschenbach. Średniowiecze to również okres rozwoju twórczości ludycznej, "karnawałowej", jak ją określił M. Bachtin. Często w takich utworach burzono hierarchiczny ład świata, podważano prawa nim rządzące, posuwano się do chwytów groteskowych, a momentami wręcz bluźnierczych.

Przykłady średniowiecznej literatury zagranicznej:

  • Pieśń o Rolandzie - najstarszy francuski epos, pochodzący z końca XI wieku.
  • Dzieje Tristana i Izoldy - legenda celtycka z wieku XIII.
  • Boska komedia Dantego Alighieri - poemat epicki, składający się ze stu pieśni. Jest uznawany za arcydzieło włoskiej literatury. Powstał na początku wieku XIV. Opiewa wędrówkę Dantego po Piekle, Czyśćcu i Raju.
  • Wielki Testament Francois Villona - francuski poemat z XIV wieku.

Średniowieczna literatura polska.

Początki literatury polskiej wiążą się z przyjęciem chrześcijaństwa. Wówczas właśnie zaczęły powstawać pierwsze dzieła piśmiennicze, z reguły w języku łacińskim, ponieważ przyjęto go wraz z chrześcijaństwem. Początki polskiej literatury datuje się więc na wiek XI. Literatura polska nie różniła się zbytnio od literatury europejskiej, ze względu na panujący wówczas uniwersalizm - jeden język i model kultury. Kilka zjawisk nie wystąpiło jednak w naszym piśmiennictwie, bądź też nie dochowało się do późniejszych czasów. Zachowane teksty są bardzo różnorodne, co wskazuje na wielość gatunków i tematyki, uprawianej w polskim piśmiennictwie średniowiecznym. Twórczość podzieliła się na religijną i świecką. Większość polskich utworów średniowiecznych to nie dzieła oryginalne, ale tłumaczenia i przeróbki tekstów obcojęzycznych. Tłumaczono: Biblię (Biblia królowej Zofii), Psałterz (Psałterz floriański, Psałterz puławski), romanse religijne i inne dzieła.

Twórczość świecka.

Twórczość świecka, przede wszystkim poezja, rozwinęła się w wieku XV z dużym rozmachem. Warto podkreślić, że twórczość polska o tematyce świeckiej to nie przeróbki, ale dzieła oryginalne, ujawniające dużą wrażliwość na aktualne wydarzenia społeczne, polityczne i obyczajowe. Autorzy posiadali umiejętność ujęcia ciekawych treści w równie ciekawe formy. Choć nie zachowało się wiele tekstów, jednak wszystkie odwołują się to jak najbardziej aktualnych wówczas tematów. Przykłady:

  • Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, opiewający mord Kasztelana Tęczyńskiego, który miał miejsce w roku 1461. Mordercami byli mieszczanie krakowscy. Wiersz ten wymierzony jest przeciw mieszczanom i nosi znamiona politycznego pamfletu. Warto tu podkreślić wyraźnie zarysowujące się antagonizmy klasowe.
  • Pieśń o Wiklefie Andrzeja Gałki z Dobczyna - utwór ten składa się z czternastu pięciowersowych strof, podzielonych na trzy części. Pierwsza z nich przynosi pochwałę Wiklefa, profesora Oxfordu, czternastowiecznego angielskiego reformatora, oraz wykład podstawowych założeń jego systemu myślowego. Część druga zawiera przeciwstawienie kościoła Chrystusowego kościołowi opanowanemu przez Antychrysta - papieża i podporządkowanych mu "cesarskich popów", czyli duchownych. Na część trzecią składa się ukazanie chrześcijańskiego sposobu walki z Antychrystem.
  • Chytrze bydlą z pany kmiecie to niewielki polski utwór, nazwany również Satyrą na leniwych chłopów. Bohaterem utworu jest kmieć, który podstępnie nastaje na dobro pana i nie wypełnia swoich obowiązków, używając licznych podstępów. Jest to realistyczny obrazek życia wiejskiego u schyłku XV wieku. Można się domyśleć, że autor utworu był z pochodzenia szlachcicem - świadczy o tym ostry atak na chłopów. Utwór jest pewnego rodzaju rejestrem skarg i zarzutów, jakie XV-wieczna szlachta ziemiańska stawiała chłopom.
  • Wiersz o zachowaniu się przy stole Przecława Słoty porusza zagadnienia obyczajowe. Jest to zbiór przepisów towarzyskich obowiązujących na uczcie i jednocześnie dytyramb pochwalny na część kobiety.
  • traktat Jana Ostroroga - Z pewnością Jan Ostroróg wzorował się na ideach husytyzmu, tworząc swój łaciński traktat o reformie państwa polskiego, mającego m.in. uniezależnić się od Rzymu.

Podsumowanie.

W podsumowaniu warto zwrócić uwagę na fakt, że dorobek polskiej literatury powstałej w okresie średniowiecza nie jest wcale ubogi. Zwłaszcza w ostatniej jego fazie, czyli w wieku XV, powstało wiele dzieł zasługujących na zainteresowanie. Wiele z nich w znaczący sposób wpłynęło na kształtowanie się języka polskiego, polskiej kultury, cywilizacji oraz narodowej świadomości. Tak doskonały rozwój literatury, jaki nastąpił w renesansie, nie mógłby mieć miejsca bez powstałych wcześniej dzieł. Warto wspomnieć również o tym, że w dobie średniowiecza rozwinęło się szkolnictwo, nie tylko sieć szkół parafialnych, ale również uniwersytet, powstały w 1364 roku w Krakowie. Uczono wielu nauk, takich jak: gramatyka, dialektyka, retoryka, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka, wchodzących w skład siedmiu nauk wyzwolonych. Uczono też prawa, medycyny i teologii.

Najwybitniejsze dzieła średniowiecznej literatury polskiej.

  • Legenda o świętym Aleksym - polska wersja legendy znanej od VI wieku, powstała w początkach XV wieku. Anonimowy autor zredagował polski żywot Aleksego w formie wierszowanej.
  • Bogurodzica - czas i miejsce powstania pieśni do dziś nie są znane, jednak przyjmuje się za najbardziej prawdopodobny czas powstania wiek XIII. Bogurodzica jest najprawdopodobniej dziełem oryginalnym, nie wzorowanym. Uważana jest najdawniejszą z polskich pieśni religijnych. Najstarszy przekaz tekstu pochodzi jednak dopiero z początku XV wieku.
  • Lament świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub Posłuchajcie bracia miła) - niewielki, ośmostrofkowy utwór, uznawany za "arcydzieło średniowiecznej liryki polskiej". Jest to monolog Matki Boskie, stojącej pod krzyżem, adresowany kolejno do ludzi, archanioła Gabriela i Chrystusa, wiszącego na krzyżu.
  • Żywot świętego Wojciecha - XI wiek
  • Kronika polska Anonima zwanego Galem - pochodzi z początków wieku XII, zapisana została w języku łacińskim, opiewa dzieje państwa polskiego od czasów najdawniejszych do panowania Bolesława Krzywoustego.
  • Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - najobszerniejsze i najwybitniejsze dzieło polskiego średniowiecza poruszające temat śmierci, bardzo wówczas popularny. Zachowane w kopii z roku 1463, zapisanej przez nieznanego twórcę. Utwór ten oparty jest na wzorach łacińskich, ale autor wykazał się w przeróbce dużą samodzielnością.
  • Żywot świętego Stanisława - XIII wiek.
  • Kronika polska Wincentego Kadłubka - spisana w wieku XIII. Składa się z czterech ksiąg: pierwsze trzy obejmują dzieje Polski od czasów legendarnych po okres rozbicia dzielnicowego w drugiej połowie XII stulecia, czwarta natomiast relacjonuje wydarzenia współczesne kronikarzowi rządy Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego.
  • Kazania świętokrzyskie - zachowały się dzięki kopii sporządzonej na początku XIV wieku we fragmentach. Tylko jedno kazanie spośród ośmiu ocalało w całości.
  • Historia Polski Jana Długosza - powstała w latach 1455-1480 w dwunastu księgach. Długosz przedstawił w niej próbę krytyczno-naukowej syntezy dziejów państwa od czasów najdawniejszych aż po epokę Jagiellonów.