Gatunki literackie typowe dla literatury średniowiecznej:

  • legenda (dosłownie: utwór przeznaczony do czytania) - utwór, który jest przesycony niezwykłymi i cudownymi motywami. Tematem jest życie świętego lub męczennika. Typowe dla legendy są cechy parenetyczne oraz hagiograficzne. Przykład: Złota legenda Jakuba de Voragine, Legenda austriacka.
  • pieśń - jest to utwór zdaniowo-rymowy, związany z muzyką. Początkowo pieśni nie były sylabiczne, ale typową ich cechą były rymy w klauzulach wersów, łączące po kilka. Wiersz średniowieczny skupiał dużą rolę na intonacji, które podporządkowany był podział na wersy. Intonacja wznosząca to antykadencja, natomiast opadająca - kadencja. Pieśń ma charakter meliczny, monodyczny, często bywa chorałem gregoriańskim (Bogurodzica, Lament świętokrzyski).
  • epos rycerski - w literaturze francuskiej eposy rycerskie nazywano chansons de geste, czyli "pieśniami o czynach". Ich autorami byli truwerzy. Najważniejsze cechy eposów rycerskich to: hiperbolizacja, alegoryczność i pareneza. Cechom tym towarzyszy idealizacja głównego bohatera oraz uwznioślenie jego czynów. Przykładem eposu rycerskiego może być Pieśń o Rolandzie.
  • epos miłosny - głównymi cechami eposu miłosnego są baśniowość i fantastyka. Eposy miłosne wywodzą się z tradycji oralnej (ustnej). Przykładem takiego dzieła może być utwór Tristan i Izolda, opowiadający o tragicznych dziejach miłości tytułowych bohaterów. Tristan jest siostrzeńcem króla Marka. Władca prosi go, by przywiózł Izoldę do kraju, by mógł ją poślubić. Przez przypadek młodzi wypijają napój miłosny i zakochują się w sobie. Nie mogą jednak być ze sobą, a bez siebie nie umieją żyć. Wybierają więc samobójstwo, a na grobie Tristana wyrasta głóg, który łączy go z grobem Izoldy. Utwór odzwierciedla konflikt pomiędzy miłością a wiernością i honorem.
  • kronika - utwór zawierający opis chronologiczny wydarzeń historycznych i społeczno - obyczajowych. Często w kronice pojawia się komentarz odautorski. Przykładem średniowiecznej kroniki może być Kronika polska Galla Anonima odwołująca się do gatunku res gestie, czyli "opowieści o czynach". Kronika polska przedstawia dzieje Polski w porządku chronologicznym od czasów legendarnych po rok 1113. Gall Anonim skoncentrował swoją wypowiedź wokół czynów i cnót księcia Bolesława Krzywoustego. Sam we wstępie swego dzieła stwierdził: "Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków". Postać księcia stworzył Gall Anonim według zasad średniowiecznej parenetyki. Warto również wspomnieć, że Kronika polska ma charakter informacyjny i retoryczny, o czym świadczą powtórzenia, długie zdania, liczne epitety i hiperbole, rytmika i rymy.
  • kazanie to mówiony bądź spisany tekst przemówienia wygłaszanego przez duchownego do wiernych w czasie nabożeństwa. Charakter kazania jest dydaktyczny, często odwołuje się do przykładów (egzemplaryzm). Przykładem średniowiecznych kazań mogą być Kazania świętokrzyskie. Są one przykładem oryginalnego kaznodziejstwa artystycznego, stojącego na wysokim poziomie. Zachowały się urywki pięciu kazań (na dzień św. Michała, na dzień św. Mikołaja, na dzień Bożego Narodzenia, na święto Trzech Króli, na święto Matki Bożej Gromnicznej) oraz jedno w całości - Kazanie na dzień św. Katarzyny.
  • literatura świecka, nie związana z Kościołem, pojawiła się dopiero w końcowej fazie średniowiecza, w XV wieku. Najstarsze polskie zabytki literatury świeckiej to Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty, Chytrze bydlą z pany kmiecie.

POEZJA RELIGIJNA.

Rodowód i rodzaje.

Literatura religijna polskiego średniowiecza jest dosyć obszernie reprezentowana, jednak utwory zachowane do dziś to niewielka część całego dorobku. Autorzy utworów religijnych najczęściej są anonimowi. Tematem utworów jest najczęściej przeżywanie wiary, ale często wersety biblijne stanowią jedynie pretekst do wypowiedzi na aktualne tematy. Na świat jednak większość ludzi patrzy przez pryzmat pobożności i wiary.

Bogurodzica.

Bogurodzica jest powszechnie uważana za najdawniejszą z polskich pieśni religijnych. Adresatem, do którego ludzie kierują swą modlitwę za pośrednictwem Maryi i Jana Chrzciciela, jest Jezus Chrystus. Jest to więc utwór związany z motywem deesis. Nadawcy modlitwy proszą Boga i dostatnie życie na ziemi i życie wieczne. Charakterystyczne cechy Bogurodzicy to:

  • parzyste rymy
  • regularna kompozycja
  • parabole
  • rytm intonacyjno - zdaniowy
  • rozkaźniki
  • apostrofy
  • archaizmy: leksykalne (są to słowa, których obecnie się nie używa), fleksyjne (zmieniona gramatyczna forma wyrazów), składniowe (inna niż współcześnie budowa zdań), fonetyczne (zmienione brzmienie wyrazów), semantyczne (zmienione znaczenie wyrazu).

Istnieją trzy hipotezy dotyczące powstania Bogurodzicy. Pierwsza z nich mówi o wieku X, a autorstwo pieśni przypisuje świętemu Wojciechowi. Druga przypuszczalna data powstania to przełom wieku XII i XIII. Ostatnia z hipotez wiąże Bogurodzicę z dynastią Jagiellonów i jej powstanie datuje na wiek XIV.

Rozmyślania przemyskie.

Jest to obszerny utwór przedstawiający całość żywotów Zbawiciela i Maryi. Jest to obszerna kompilacja tłumaczonych fragmentów różnych dzieł, między innymi: Vita rhytmica, Vita scholastica Piotra Comestora i Ewangelii. Narracja jednak została dobrze skomponowana, a dużą rolę odgrywają w niej dialogi. Styl jest jednolity, cechuje się prostotą i miejscami zbliża do mowy potocznej. Dialogi zbudowane z krótkich, urywanych zdań dobrze oddają atmosferę zwykłej rozmowy. Rozmyślania przemyskie należą do literatury apokryficznej, uzupełniającej informację zawartą w Biblii.

Lament świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub Posłuchajcie bracia miła).

Na utwór ten składa się z ośmiu strof. Reprezentuje on gatunek plantu, czyli upoetyzowanych lamentów Maryi pod krzyżem. Matka Boża płacze pod krzyżem, na którym wisi jej Syn. W utworze tym pojawia się motyw compassio, czyli współcierpienia. Maryja, będąca podmiotem lirycznym, została przedstawiona bez atrybutów świętości, w ludzkim wymiarze. Dwie początkowe strofki zawierają apostrofę Marii do ludzi, aby wysłuchali jej skargi i zechcieli okazać współczucie. Następuje prośba o "pożałowanie" zwrócona do wszystkich ludzi. Właściwy lament rozpoczyna się dopiero od strofki trzeciej. Poprzedza go opisowo - narracyjne wprowadzenie w sytuację, a po nim następuje przejmujący monolog liryczny, rozłożony między trzy następujące po sobie apostrofy: do Syna, do Archanioła Gabriela i do wszystkich matek. Końcowy dwuwers podkreśla "jedyność" boskiego Syna.

GATUNKI LITERACKIE EPOKI ŚREDNIOWIECZA:

Liryka:

  • pieśni
  • hymny
  • satyry
  • pieśni miłosne
  • psalmy
  • modlitewniki

Epika:

  • kroniki
  • kazania
  • utwory hagiograficzne (żywoty świętych, legendy)
  • apokryfy
  • romanse rycerskie
  • eposy rycerskie
  • traktaty

Dramat:

  • dramaty liturgiczne
  • misteria
  • moralitety
  • mirakle

Misterium.

Misterium to gatunek, który wyrósł z dramatu liturgicznego poprzez rozluźnienie i zeświecczenie jego sakralnych form treściowych i środków wyrazu. Oprócz elementów religijno-dydaktycznych wprowadzono do misteriów sceny realistyczne, a nawet groteskowe i satyryczne. Były odgrywane w języku narodowym, dostępne dla ogółu. Misteria uwzględniały cały szereg wydarzeń, a na fabułę składały się luźne epizody. Misteria posiadały formę wierszowaną.

Moralitet.

Moralitet do gatunek dramatyczny ukształtowany w późnym średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym. Występowały tam postacie alegoryczne, roztrząsające kwestie moralne. Stanowił formę przypowieści na temat uniwersalnych prawideł losu ludzkiego. Bohaterem był najczęściej everyman, czyli każdy człowiek. Nierzadko moralitet służył celom satyrycznym lub panegirycznym.

Dramat liturgiczny:

Gatunek dramatyczno - teatralny obejmujący przedstawienia ściśle związane z liturgią Kościoła katolickiego. Dramat liturgiczny stanowił całość kompozycyjną wyodrębnioną podczas liturgii. Odgrywany był w kościołach lub na zewnątrz w miejscach specjalnie do tego przeznaczonych. Był dostępny dla szerokiego grona odbiorców, ale lepiej wykształconych - był odgrywany po łacinie. Tematyka dramatów liturgicznych była zaczerpnięta z Biblii lub apokryfów. Wśród dramatów liturgicznych wyróżniamy trzy rodzaje: widowiska fabularne, oficjał dialogowe i oficjał dramatyczne.

Miracle:

Miracle to gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Przedstawiał przede wszystkim obrazy z życia Maryi, rzadziej świętych i męczenników, wysuwając na plan pierwszy cudowne wydarzenia, boskie interwencje w losy postaci.

Hagiografia (żywoty świętych):

Żywoty świętych przedstawiały sylwetki świętych i męczenników, w których cechy indywidualne zostały podporządkowane cechom idealnym. Dzięki żywotom świętych kształtowały się wzorce postaw.

POJĘCIA:

Teocentryzm - to pogląd, według którego Bóg znajduje się w centrum uwagi i zainteresowań człowieka. Teocentryzm przeniknął również do literatury, która była tworzona przede wszystkim w języku łacińskim, a tematykę podporządkowano interesom Kościoła. Z teocentryzmem łączy się również uniwersalizm, charakterystyczny dla średniowiecznej Europy.

Pareneza - głównym zadaniem średniowiecznej literatury było nauczanie, poszerzanie wiedzy, potępianie zła i ukazywanie wzorców do naśladowania. Symbolem średniowiecznego idealnego człowieka był krzyż oraz miecz. Cechami średniowiecznej literatury są również egzemplaryzm oraz moralizatorstwo. Bohaterowie są ukazani w pochwalnym tobie jako postaci godne naśladowania. Dzieła ukazujące bohaterów w taki właśnie sposób to dzieła parenetyczne. Zawierają one praktyczne wskazówki dotyczące życia.

Średniowiecze wykształtowało typowe wzory zachowań, które były wówczas szczególnie pożądane wśród ludzi. Są to przede wszystkim wzór idealnego władcy oraz wzór idealnego rycerza. Dla doskonałego rycerza najważniejsze wartości stanowiły miłość do ojczyzny, posłuszeństwo wobec swego władcy oraz wiara katolicka. Honor to dla rycerza idealnego motywacja do walki. Jego cechami są odwaga, męstwo i wierność w miłości oraz przyjaźni. Najwyższym celem życia rycerza ma być walka o chrześcijaństwo, którą często realizuje w krucjatach. Człowiekiem spełniającym te wymogi był Roland, bohater Pieśni o Rolandzie. Jako rycerz idealny łączył w sobie wszystkie powyższe cechy, a najdobitniej świadczy o tym chwila jego śmierci. Na miejsce swojego zgonu wybrał wzgórze - jest to aluzja do wzgórza, na którym ukrzyżowany został Jezus Chrystus. Miecz i róg towarzyszą mu w chwili śmierci jako atrybuty jego stanu. Ostatnia spowiedź przypomina o wartościach , które mają dla niego największe znaczenie: wiarę, wierność, ojczyznę. Kiedy Roland umiera, po jego ciało schodzą aniołowie - ta scena przedstawia bohatera jako męczennika.

Przykładem idealnego władcy jest w Pieśni o Rolandzie Karol Wielki. Posiada on takie same cechy, jak rycerz idealny, ale oprócz tego doskonale opiekuje się swoimi poddanymi, jest doskonałym dowódcą w bitwie, walczy o swój naród i jego wolność i broni wiary, którą wyznaje. Jego władza została mu podarowana od Boga, którego jest poddanym. W realizacji boskich nakazów musi się kierować honorem i mądrością.

Równie popularnym wzorcem osobowym w średniowieczu stał się ideał ascety - człowieka, który umartwia się i poświęca dobra życia doczesnego, aby osiągnąć zbawienie i świętość. Taką postawę życiową propagował Kościół, który zdominował życie społeczne, prywatne i kulturalne. Duchowni podkreślali ważność przede wszystkim duchowej strony życia. Życie doczesne miało prowadzić jedynie do życia wiecznego. Podkreślano, że człowiek składa się z duszy, tęskniącej do Boga i ciała, które przeszkadza duszy w dojściu do Boga. Przygotowanie do śmierci określano nazwami: ars moriendi ("sztuka umierania") i preparatko ad mortem Średniowieczna asceza często nabierała charakteru cierpienia na pokaz, a swą świętość asceta objawiał przez umartwianie. Święty Aleksy, bohater średniowiecznych legend, jest trochę inną postacią. On swą ascezę ukrywał przed ludźmi, cierpiąc w samotności. Bohater Legendy o św. Aleksym dobrowolnie wyrzekł się majątku, pochodzenia i rodziny na rzecz żebraczego życia w oddaleniu. Takie życie ma doprowadzić Aleksego do świętości. śmierć stała się więc dla bohatera wybawieniem od utrapień życia i przejściem do życia szczęśliwego. List spisany przez Aleksego to jego autobiografia, podsumowanie życia. Dusza bohatera po śmierci w spokoju udaje się do Boga, a jego śmierci towarzyszą cudowne oznaki - dzwony same biją, świętego rozpoznaje niewinne dziecko - znak niebios. Ciało zmarłego czczą najwyżsi dostojnicy państwowi i kościelni, a ma ono moc uzdrawiania. Historia życia Aleksego miała być dla ludzi wskazówką, jak żyć pobożnie, w zgodzie z Bogiem. Kościół w ten sposób propagował postawę najwyższego uwielbienia wobec Boga.