Hagiografia, inaczej żywotopisarstwo to dział piśmiennictwa chrześcijańskiego zajmujący się ukazywaniem biografii świętych i męczenników.
Autorzy żywotów świętych, przeważnie anonimowi, starli się ukazać wzorzec osobowy, który by czytelnicy mogli naśladować. Literatura ta miała więc charakter parenetyczny (parenesis - pouczenie). Ukazywała drogę życiową, która doprowadzi człowieka do świętości. Była to literatura dydaktyczna i moralizatorska.
Wątki i motywy zawarte w utworach hagiograficznych pochodziły ze źródeł historycznych, ale często również z ludowych podań, legend i baśni. Utwory mające za temat biografie świętych możemy zauważyć już w początkach chrześcijaństwa, jednak największy rozkwit tego gatunku przypada na średniowiecze.
Średniowieczna literatura hagiograficzna wykształciła dwa najpopularniejsze wzorce świętego:
- święty - asceta - rezygnuje on z wszelkich dóbr doczesnych, żyje w nędzy, posiada tylko to, co otrzyma w jałmużnie, cierpliwie znosi cierpienie, upokorzenia i niewygody. Celem, który mu przyświeca jest wyzbycie się potrzeb ciała, które uważa z zwierzęcy, gorszy aspekt natury człowieka, by doskonalić duszę, która daje człowiekowi szansę na zbawienie i upodabnia go do aniołów.
- święty - bojownik - walczy z poganami w obronie wiary chrześcijańskiej lub. Wzór ten był najbardziej rozpowszechniony w czasach wypraw krzyżowych, kiedy to Kościół wzywał rycerstwo Europy do walki w obronie Ziemi Świętej przed muzułmanami.
Utwory hagiograficzne miały różną wartość literacką. Niektóre nich okazały się ponad czasowe i przetrwały do dziś, inne straciły czytelników i zaginęły. Żywoty świętych były bardzo zróżnicowane. Jedne napisano wierszem, inne prozą. Niektóre były utworami samodzielnymi, inne stanowiły cykle, jak np. "Złota legenda" Jakuba de Voragine - żywoty świętych na każdy dzień roku.
Polskie utwory hagiograficzne powstawały w języku łacińskim. Jednym z najstarszych jest pochodzący z XIV wieku "Żywot św. Błażeja".
Budowa utworu hagiograficznego
- Prolog - autor wyjaśnia, dlaczego postanowił opisać żywot danego świętego. Narzeka na swoją nieudolność i prosi Boga o pomoc w napisaniu dzieła.
- Cudowne narodziny świętego - często był długo wyczekiwanym dzieckiem.
- Niezwykłe dzieciństwo, kiedy to święty odznacza się już wyjątkową pobożnością.
- Młodość - moment objawienia się powołania do świętości.
- Zawarte z woli rodziców małżeństwo, nie skonsumowane, uwieńczone ślubem czystości.
- Opuszczenie żony i domu - święci pochodzili przeważnie z bogatych rodów, co sprawiała, że ich wyrzeczenie było bardzo duże.
- Życie w ascezie, umartwianie ciała, cierpliwe znoszenie prześladowań.
- Cuda dziejące się wokół świętego za życia.
- Czasem - otrzymanie stygmatów.
- Męczeńska lub świętobliwa śmierć.
- Cuda dziejące się za sprawą świętego po jego śmierci.
Przykłady żywotów świętych:
- Vita Antonii (z IV w.) - najstarszy zachowany utwór hagiograficzny
- "Żywoty świętych Pańskich i nowego Zakonu" (1579 r.) autorstwa Piotra Skargi - pierwszy polski utwór hagiograficzny.
- Złota legenda Jakuba de Voragine - zawierająca żywoty świętych Kościoła katolickiego na każdy dzień roku.
- "Rozmyślania przemyskie" z XVI w. - najdłuższy polski utwór hagiograficzny, nawigujący do wątków apokryficznych. Jest to historia życia Świętej Rodziny, ukazująca Matkę Boską i Chrystusa sposób ludzki, bliski przeciętnym ludziom średniowiecza.
- "Legenda o św. Aleksym" - napisana w 1454 - wierszowana historia młodzieńca pochodzącego z arystokratycznego, rzymskiego domu, który postanawia poświęcić swe życie osiągnięciu świętości. Opuszcza dopiero co poślubioną żonę i dom, rozdaje majątek i żyje z tego, co wyżebra z pokorą znosząc cierpienie i pogardę otoczenia. Umartwia swe ciało, by osiągnąć doskonałość duszy. Po latach tułaczki trafia na schody swego domu rodzinnego. Jest poniżany przez służbę, nikt go nie rozpoznaje. Umiera jako żebrak, wcześniej spisawszy list z historią swego życia. Dopiero cuda, dziejące się wokół jego ciała po śmierci, uświadomiły otoczeniu, że zmarły nędzarz jest człowiekiem wybranym przez Boga.
- Żywot św. Stanisława Wincentego z Kielc
- Żywoty św. Stanisława i bł. Kingi Jana Długosza
