Średniowiecze, krytycznie ocenione przez renesans, z czasem staje się doceniane i wciąż na nowo odkrywane.
Jest epoką pełną ambiwalencji (sprzeczności), ale i moralnego heroizmu (wzorce osobowe, filozofia), dającą własną odpowiedź na pytanie, kim jest człowiek. Ukazującą dysharmonię świata. Obok rycerza, ascety, władcy pojawiają się na kartach literatury zwyczajni zmagający się z życiem ludzie. Kwitnie literatura plebejska. Popularne są malownicze motywy dworskiej miłości, kultu damy, ale zaznaczają się również feudalne podziały społeczne (satyra "Na leniwych chłopów")
Literatura, historia i kultura średniowiecz do dziś inspirują artystów. Reinterpretowane są motywy, oceniany ówczesny światopogląd. Wieki średnie inspirują do wielu nowych badań (np. Johan Huizinga autor "Jesieni średniowiecza").
Nawiązania do średniowiecza są bardzo wyraźne w polskiej poezji. Krzysztof Kamil Baczyński w "Modlitwie do Bogarodzicy" powraca do formy i przesłania średniowiecznego hymnu. Ukazuje Matkę Boską jako opiekunkę narodu, zwraca się do niej tak jak niegdyś rycerze na polach Grunwaldu. Poeta, jeden z Kolumbów prosi o pomoc w walce, ale przede wszystkim o duchowe przewodnictwo: naukę pokornego cierpienia, godnej śmierci. Tworzy w wierszu również obraz powojennej cywilizacji miłości.
Kazimiera Iłłakowiczówna w wierszu z 1927 roku pt. "Opowieść małżonki świętego Aleksego" opisuje dramat porzuconej w imię ascezy kobiety.
Motyw rycerza wykorzystują m. in. Krzysztof Kamil Baczyński w wierszu "Rycerz", Jacek Kaczmarski w "Rycerzach Okrągłego Stołu". Zbigniew Herbert w "Duszy Pana Cogito" porównuje średniowieczne i współczesne wizje zbawienia, ukazuje różne postawy życiowe.
Henryk Sienkiewicz tworzy w powieści historycznej krzyżacy postaci Zbyszka i Maćka z Bogadańca, ukazuje kult kobiety, dworską miłość, przywołuje potęgę Jagiellonów, opisuje, dzięki znajomości "Kronik" Jana Długosza, bitwę pod Grunwaldem.
Również w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego Poecie, uskarżającemu się na twórczą niemoc ukazuje się Rycerz Zawisza Czarny - symbol potęgi, siły.
Stanisław Grochowiak w wierszu "Święty Szymon Słupnik" przypomina postać ascety z okolic Antiochii, który w IV-V wieku żył w celi na blisko piętnastometrowy słupie.
Poeci różnych epok chętnie obrazują również średniowieczna sztukę -mroczną w swojej formie romańskiej i uduchowioną, strzelistą, sięgającą nieba w gotyku. Motyw katedry wykorzystał np. kreacjonista Julian Przyboś w wierszu "Widzenie katedry w Chartes". O sztuce wieków średnich piszą również Miron Białoszewski w "Gotyku fioletowym", Wisława Szymborska w "Miniaturze
średniowiecznej", Tadeusz Różewicz w "Synu Marnotrawnym".
Czasami te nawiązania są bardzo zaskakujące, jak np. w napisanym w 1919 roku wierszu Władysława Boziewicza "Polski kodeks honorowy", gdzie średniowieczna rycerskość jakże kontrastuje z XX-wiecznym życiem społecznym, ludzkimi wadami.
Zainteresowanie średniowieczem widoczne jest również w epice, np. w powieściach Jarosława Iwaszkiewicza pt. "Czerwone tarcze", Zofii Kossak-Szczuckiej - "Stara pieśń na Binarową". Do wczesnego średniowiecza powraca Ignacy Kraszewski w "Starej baśni".
Wieki średnie stały się ulubionym tematem romantycznych poetów. W powieści poetyckiej "Konrad Wallenrod" Adam Mickiewicz wykorzystuje dawną historię, by przedstawić "lisią walkę" . Również "Grażyna" nawiązuje do czasów średniowiecza, w balladzie "Lilie" wykorzystał natomiast Mickiewicz ówczesny nakaz królewski o karaniu śmiercią żon, które dopuściły się zdrady w czasie wojennej wyprawy mężów. Nakaz Bolesława Śmiałego stał się przyczyną tragedii bohaterów.
Winkelried z "Kordiana" Słowackiego to średniowieczny rycerz, bohater narodowy Szwajcarii. Jego aktywna postawa posłużyła Słowackiemu do stworzenia idei - Polska Winkelriedem narodów.
Legendarne czasy Popiela wskrzesza Słowacki w "Balladynie", jego fascynacja dziejopisarstwem Wincentego Kadłubka daleka jest krytycznej postawie Ignacego Krasickiego, który zarzucił średniowiecznemu kronikarzowi - błędy historyczne, nadmierne fantazjowanie.
Romantyczne nawiązania to jedynie przykład zainteresowania średniowieczem. Żadna epoka nie umie przejść obojętnie wobec kultury wieków średnich, ponieważ jest ona uniwersalna.
