Rycerz to obok ascety i chrześcijańskiego władcy główny bohater średniowiecza. To ówczesny wzorzec parenetyczny. Rycerzem jest również chrześcijański władca, pogromca niewiernych (np. Karol Wielki, Bolesław Krzywousty w "Kronikach" Galla Anonima)

Średniowieczny rycerz jest chrześcijaninem, dlatego pobożność, cnota, umiłowanie sprawiedliwości są jego najważniejszymi cechami.

Wyróżnia go również szacunek wobec kobiet, dworska obyczajowość, waleczność.

Wokół postaci średniowiecznego rycerza wykształcił się zespół społecznie uznawanych norm, tzw. etos. Podstawą jego powstania były wczesnośredniowieczne francuskie opowieści chanons de geste. Powstawały na dworach i tam też były propagowane.

Jednym z pierwszych wydarzeń historycznych wokół którego ukształtował się etos rycerza były wyprawy wojenne Karola

Wielkiego. Innym ważnym źródłem rycerskiej kultury są pieśni wędrownych śpiewaków - trubadurów o miłości. Dzięki nim ukształtował się rycerski kult kobiety - damy serca. Wzorzec ten rozwinęła i umocniła na swoim dworze np. Eleonora, żona Ludwika VII.

Połączenie waleczności, odwagi, chrześcijańskich cnót, dworskiej obyczajowości i szacunku wobec kobiety ukształtowało pełny etos średniowiecznego rycerza.

Jego obraz odnaleźć można w ówczesnej literaturze powszechnej i polskiej.

Jednym z pierwszych utworów ukazujących ideał rycerza jest anonimowa "Pieśń o Rolandzie".

Oryginał utworu datowany jest na XI wiek, ale zachowały się późniejsze kopie z XII-XIV wieku. Anonimowy autor ukazał wojenną wyprawę Karola Wielkiego do Hiszpanii w 778 roku. Władca państwa Franków walczył tam z niewiernymi Saracenami. Autor ukazał Karola, a przede wszystkim tytułowego Rolanda jako chrześcijańskich rycerzy.

Oto jak przedstawił śmierć dzielnego rycerza:

"Roland czuje, że śmierć jest blisko. (...) Modli się za swoich parów, aby ich przyjął do siebie; następnie prosi anioła Gabriela za samego siebie. Bierze róg, iżby mu nikt nie robił wyrzutu, i drugą ręką swój miecz zwany Durendalem. (...) Ale nie chce przepomnieć samego siebie; bije się w piersi i prosi Boga o przebaczenie (...) Ofiarował Bogu swą prawą rękawicę, święty Gabriel wziął ją z jego dłoni. (...) Bóg zsyła mu samego anioła Cherubina i świętego Michała opiekuna; z nimi przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju".

Jest to więc śmierć bohatera, ale przede wszystkim chrześcijanina. Umiera jak rycerz, jako zwycięzca w kraju wrogów ("idzie ku Hiszpanii"), w dłoni trzyma róg i miecz, ale najważniejsze są modlitwa za podległych sobie wasali oraz zwrócenie Bogu rękawicy, a wraz z nią życia - bożego lenna. "Pieśń O Rolandzie" to arcydzieło swojego gatunku, chansons de geste, tworzonych i śpiewanych przez truwerów pieśni o czynach.

Etos rycerza rozwijają i inne utwory: bretoński cykl "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", "Dzieje Tristana i Izoldy", hiszpańska pieśń o Cydzie, niemiecka "Pieśń o Nigbelungach".

Źródła cyklu fabuł bretońskich szukać należy jeszcze w prastarych legendach celtyckich z VI-III wieku p.n.e. W 1900 Józef Bedier , wykorzystując zachowane fragmenty średniowiecznych francuskich i niemieckich zapisów stworzył prozaiczną wersję "Dziejów Tristana i Izoldy"

Król Artur, rycerze jego dworu, król Marek i jego wasal, siostrzeniec i nieszczęśliwy kochanek Tristan - to dzielni, waleczni, honorowi rycerze.

Interesujący wizerunek rycerza przedstawiony został w hiszpańskiej "Pieśni o Cydzie". Tytułowy bohater uosabia postać historyczną, wychowanego na dworze Fryderyka I rycerza o nazwisku El Cid Campeador. Wsławił się on wielkim bohaterstwem w wojnie z Aragonami, w boju z Arabami pod Almorą. Miał wielkie zasługi w wypędzeniu Maurów z Hiszpanii.

W średniowiecznej literaturze polskiej również odnajdujemy postaci rycerzy chrześcijańskich.

Pierwszym z nich jest już chociażby Bolesław Krzywousty, główny bohater pierwszej polskiej kroniki . Gall Anonim przedstawił idealnego władcę - rycerza. Za jego poprzedników uznał Bolesława Chrobrego i Bolesława Śmiałego. Odwaga, bohaterstwo i wytrwałość w walce harmonizowały z ich mądrością, cnotą, pobożnością, umiejętnym rządami państwem, talentem dyplomatycznym.

Jan Długosz opisał chyba najpopularniejszego polskiego rycerza średniowiecznego, Zawiszę Czarnego. Oto jego kronikarski opis:

"Nie tylko w tej bitwie, w której pojmany zginął, ale we wszystkich wyprawach okazywał się rycerzem dzielnym i znakomitym, słynął odwagą i wielkimi czynami, w których nikt mu nie dorównywał. Był zaś w mowie słodki i ujmujący, tak że nie tylko ludzi zacnych i szlachetnych, ale barbarzyńców nawet swoją uprzejmością zniewalał. Miał przede wszystkim ten rzadki w sobie przymiot, że jak w bitwie najśmielszy zapał, tak w radzie najumiarkowańszą okazywał rozwagę. Godzien za swe bohaterskie dzieła nie moich słabych, ale i Homera samego pochwał".

Wokół postaci rycerza wyrosła cała obyczajowość: kult damy serca, postać giermka, zbroja, rumak, miecz. Na przykład słynny miecz Cyda - Tizona znajduje się w Muzeum Wojskowym w Madrycie.

Średniowieczny bohater inspiruje artystów różnych epok. W Polsce do etosu rycerza nawiązali m.in. Stanisław Wyspiański w "Weselu", Henryk Sienkiewicz w "Krzyżakach" i Krzysztof Kamil Baczyński w wierszu "Rycerz".