Nazwę renesans zawdzięczamy wybitnemu włoskiemu pisarzowi, architektowi, malarzowi, który tworzył w szesnastym wieku. Nazywał się Giorgio Vasari. Nazwa ta miała w sobie zawierać informację, że jest to epoko mająca zupełnie inne założenia filozoficzne niż średniowiecze. Ta inność polegała przede wszystkim na tym, że renesans czerpał z myśli filozoficznej i ideałach sztuki antycznej. Oczywiście epoka ta święciła najpierw triumfy we Włoszech. Później dopiero jej ideały przeniknęły do Europy.

W Polsce renesans (odrodzenie to nazwa, którą można stosować zamiennie) rozwinął się w piętnastym wieku. Polscy pisarze zaczynali interesować się sztuką, ideami, myślą filozoficzną, kanonami piękna antycznego. Dlatego też warstwa intelektualistów na Akademii Krakowskiej dogłębnie czytała wielkich mistrzów: Horacego, Wergiliusza, Owidiusza. W Polsce gościły wybitne osobistości - Filip Buonaccorsi (Kallimach), czy też Konrad Celtis. Oczywiście nakłaniali oni do nowych wzorów i ideałów w sztuce i nauce. Triumfy święciła również łacina, a także wiersz pisany klasyczną, antyczną metryką. W czasie rozkwitu odrodzenia tworzyli tacy artyści jak: Jan Ostroróg (jako pierwszy pisał utwory świeckie), Klemens Janicki (znany twórca piszący po polsku i łacinie), Biernat z Lublina (napisał "Żywot Ezopa Fryga", utwory głównie świeckie - bajki). Jednym z podstawowych założeń ideowych renesansu był humanizm - kierujący swe zainteresowanie przede wszystkim na człowieka i jego sprawy. Głównym hasłem renesansu były słowa rzymskiego poety - Terencjusza - "Homo sum, humani nihili, a me alienum asse puto".

Innym znaczącym ruchem w czasie odrodzenia okazała się być reformacja, czyli ruch społeczno - religijny, doprowadzający do rozłamu w instytucji kościoła, czego konsekwencją było powstanie wielu wyznań. Lata najlepszego i najbardziej znaczącego rozwoju odrodzenia nazywamy "złotym wiekiem" epoki, który określa się na szesnasty wiek. To czas panowania ostatnich władców z rodu Jagiellonów: Zygmunta Starego 1506 - 1548, a także Zygmunta Augusta 1548 - 1572. Później znaczące było również panowanie pierwszego władcy elekcyjnego Stefana Batorego 1576 - 1586. Żoną tego ostatniego była Bona Sforza, która rozszerzała w Polsce sztukę włoską. Dwór Stefana Batorego składał się z wielu uzdolnionych ludzi - artystów, naukowców, pisarzy. Co ciekawe włoskie wzorce przesiąkały na wszystkie dziedziny życia - jako ciekawostkę można wspomnieć, że właśnie od renesansu znamy "włoszczyznę".

Wiek szesnasty to czas najważniejszych osiągnięć w każdej dziedzinie sztuki - to wówczas działali Mikołaj Kopernik, Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Jan Kochanowski, czy Szymon Szymonowic. Dokładnie za początek "złotego wieku" epoki uważa się rok 1543 to wówczas zmarł słynny astronom i opublikowano dzieło jego autorstwa "O obrotach sfer niebieskich", następnie światło dzienne ujrzało inne dzieło "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" Mikołaja Reja, a także Andrzeja Frycza Modrzewskiego "O karze za mężobójstwo". Okres ten kończy się śmiercią Jana Kochanowskiego w 1584 roku.

Powolne umieranie renesansu to przełom szesnastego i siedemnastego wieku. Jako całkowity koniec uważa się rok 1620. Ostatnie, wybitne dzieło epoki renesansu to dzieło Szymona Szymonowica "Sielanki" z 1614 roku.

  1. Główne założenia filozoficzne epoki:

Antropocentryzm - jako główny prąd w sztuce. Było to zdecydowanym odróżnieniem się renesansu od epoki poprzedniej - średniowiecza. Najważniejszy stał się człowiek, jego problemy i sprawy. Miara wszystkich rzeczy na świecie stał się rozum ludzki, natomiast znaczenie i oddziaływanie Stwórcy znacznie się zmniejszyło. Przekonanie, że o wszystkim decydował sam człowiek. Zgodnie z tymi założeniami dążono, aby człowiek w czasie życia doczesnego osiągnął pełnię szczęścia. Oczywiście przyjmując, że człowiek może osiągnąć szczęście, radość i spokój życia , wyłącznie wówczas, kiedy jest pogodzony z samym sobą, swoim losem, żyje cnotliwie.

Na samym początku epoki sięgano do założeń epikureizmu - filozofii jeszcze starożytnej, stworzonej w 341 - 270 w. p. n. e. przez Epikura. Prąd ten mówił o tym, aby starać się żyć szczęśliwie i korzystać z wszystkich przyjemności z umiarem.

Ale cały renesans niestety nie opierał się jedynie na takim optymizmie, w późniejszych jego fazach do głosu dochodzą pesymistyczne nastawienia twórców do życia. Wówczas to do głosu dochodzi inny prąd filozoficzny - stoicyzm. Mówił on o umiejętności znoszenia i radzenia sobie z przeciwnościami losu, spokój i życie zgodne z zasadami etycznymi.

  1. Główne gatunki literackie w czasie odrodzenia.

Pieśni - tworzył je Kochanowski nawiązując do twórczości Horacego. Zwracają uwagę doskonałością formalną i precyzję autora w warstwie kompozycyjnej. Początkowo utwory te wykonywano przy akompaniamencie instrumentów, dlatego pieśni są melodyjne i rytmiczne. Później głównie je już recytowano.

Treny - głównym przedstawicielem był oczywiście Jan Kochanowski. W epoce wcześniejszej - starożytności, utwory te pisano dla osób niezwykłych, które zrobiły coś ważnego dla państwa. Kochanowski modyfikuje przeznaczenie trenów i poświęca cały ich cykl zmarłej córeczce Urszulce. Treny wyrażają smutek autora po śmierci córki.

Fraszki - główny przedstawiciel to Jan Kochanowski, także Mikołaj Rej. Nazwa tego gatunku literackiego wywodzi się z włoskiego, początkowo był to żart, drobiazg, figiel. Gatunek pochodzi z epigramatu starożytnego.

Tragedia - jako głównego przedstawiciela należy wymienić Kochanowskiego, napisał pierwszą polska tragedię "Odprawę posłów greckich"; wyraźne odwołania do kultury antyku. Zachowanie świętych trzech jedności, ważna zasada decorum, istotna rola chóru.

Sielanka - gatunek powstał za sprawa Teokryta w starożytności, później pisał sielanki również Wergiliusz. W Polsce tworzył je głównie Szymon Szymonowic; inna znana sielanka to "Pieśń świętojańska o sobótce" Jana Kochanowskiego.

Dialog - gatunek stworzył filozof Platon, za pomocą dialogów starożytni filozofowie przekazywali swe myśli; swoje źródła ma już w antyku, znacznie popularniejszy stał się w średniowieczu. Popularność zdobył w odrodzeniu (dramat). Przykładem może stać się utwór Mikołaja Reja, pt: "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem".

Gatunki literackie mające swoje korzenie w średniowieczu:

Sonet - wziął się z Włoch średniowiecznych, w odrodzeniu gatunek ten uprawił głównie Mikołaj Sęp Szarzyński.

Kronika - jej źródła to średniowiecze, najwybitniejszymi twórcami uprawiającym ten gatunek literacki jest Gall Anonim, Jan Długosz - czyli Wincenty Kadłubek. Z czasów odrodzenia popularność zdobyła kronika Marcina Bielskiego - "Kronika wszystkiego świata". Jest to pierwowzór pierwszej polskiej historii powszechnej. Zawiera wiele ważnych informacji dotyczących świata w ogóle. Pisany na wzór utworów średniowiecznych.

Kazanie - gatunek ten pochodzi z średniowiecza, uprawiał go polski pisarz Piotr Skarga, to jego kazania sejmowe sprawiły, że ten gatunek stał się popularny również poza kościołem i wywarł ogromny wpływ na polską publicystykę polityczną.

LIRYKA - przykłady:

  • fraszki - Jan Kochanowski, np.: "Na zdrowie", "Na nabożną", "Na dom w Czarnolesie", "Na lipę".
  • poematy satyrowe - "Satyr albo dziki mąż"
  • pieśni - Jan Kochanowski, np.: "Czego chcesz od nas panie ...?", "Wieczna sromota".
  • elegię - Klemens Janicki: "O sobie samym do potomności".
  • psalmy - tłumaczenie psalmów biblijnych wykonane przez Jana Kochanowskiego zatytułowane "Psałterz Dawidów".
  • sonety - Mikołaj Sęp Szarzyński - np.: "O wojnie naszej".
  • treny - cykl utworów Jana Kochanowskiego pod tym samym tytułem.
  • sielanki - głównie Szymon Szymonowic - "Żeńcy".

EPIKA - przykłady:

  • bajki - Mikołaj Rej, Biernat z Lublina.
  • satyry - utwory pisane wykorzystując formę dialogu - Mikołaj Rej "Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem".
  • Parenetyczne utwory: Łukasz Górnicki "Dworzanin polski", Mikołaj Rej "Wizerunek własny ..."

DRAMAT.

  • renesansowa tragedia, pierwsza w języku polskim - Jan Kochanowski "Odprawa posłów greckich".

PUBLICYSTYKA.

  • kazanie - "Kazania sejmowe" ks. Piotra Skargi.
  • Traktaty - "O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
  • Broszury - "Obrona przeciw obwinianiu" J. Niemojewski.
  • Mowy - "Łaski, czyli o karze za mężobójstwo" Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Architektura renesansu - przykłady:

  • Zygmuntowska Kaplica.
  • Krakowski Wawel (głównie arkadowy dziedziniec)
  • Ratusz poznański.

W stylu tym dominuje spokój, nastrojowość, harmonia, przede wszystkim umiar we wszystkim. Wykorzystywano bryły o proporcjach doskonałych i dokładnych, a także w oczy rzuca się piękno i ozdobność ornamentycka. Wykorzystywanie linii horyzontalnych, w przeciwieństwie do gotyku. Dachy, zazwyczaj spadziste, ozdobione były ściankami ozdobnymi - attykami.

SZTUKA RENESANSOWA:

Dwie główne dominanty to ład, harmonia. Atmosfera spokoju. Na plan pierwszy rzuca się dokładność i proporcjonalność. Sięganie do sztuki antycznej. W obrazach, ogólnie malarstwie, obowiązuje symetria kompozycyjna - główna postać na obrazie wpisana jest głównie w kształt piramidy, lub trójkąta. Przez centrum obrazu da się przeprowadzić oś symetryczną. Pojawia się perspektywa w malarstwie. Kompozycje są raczej statyczne. Głównym tematem sztuki staje się człowiek - humanizm renesansowy. Chodziło nie tylko o przedstawienie jego zewnętrzności, ale także jego normalne, zwyczajne życie, stany ducha. Przykładem może być obraz Leonarda da Vinci - "Mona Lisa".

Religia w czasie odrodzenia - główne wyznania:

  • Luteranizm - jak sama nazwa wskazuje twórca był Marcin Luter; chcieli wprowadzić reformy w instytucje kościoła, w obrzędach liturgicznych także, domagano się unieważnienia celibatu, chciano tłumaczyć Pismo Święte na inne języki narodowe, zniesienie obowiązkowych, kościelnych danin - odpustów. Luteranie chcieli próby bezpośredniego obcowania ze Stwórcą. Nie uznawanie zwierzchnictwa papieskiego.
  • Kalwinizm - założyciel to Jan Kalwin. To dzięki temu wyznaniu znamy pojecie przeznaczenia - predystynacji. Uważali, że człowiek nie ma żadnego, albo mały, wpływu na swój los. Jest on każdemu z góry przypisany. Obraz Boga, jako sędziego - zbawiającego, lub potępiającego człowieka. Obraz człowieka, który nie może poradzić sobie z problemami życiowymi. Pojawia się kult pracy i gromadzenia majątku. Główny grzech to lenistwo.
  • Arianie (bracia polscy) - odłam najbardziej postępowy i radykalny jeśli chodzi o poglądy. Wywodzą się z odłamu kalwińskiego kościoła. Nazwa ich pochodzi od ich przeciwników, zarzucających im, że nie odnosili się z należytym szacunkiem do Trójcy Świętej. Zapoczątkował to Ariusz w III i IV wieku. Zwracali uwagę na etykę i moralność, której podległy powinien być człowiek. Ważne jest ubóstwo. Znane są przykłady wyrzekają się majątku na rzecz ludzi biednych. Przełomowy opór stawiano im, kiedy skrytykowali oni stara tradycję kościoła, a także nakłaniani, że jedynym źródłem obcowania z Bogiem jest Biblia.

Pojęcia, które w czasie odrodzenia odegrały znaczącą role.

- reformacja - w czasie renesansu ujawniła się ona jako ruch narodowo - społeczny, mniej religijny. Zapis z roku 1573 roku zapewniał dowolność wyznaniową - konfederacja warszawska. Mieszczanie polscy czerpali raczej poglądy z wyznań luteranizmu. Szlachta wolała kalwinistów. Inny przykład wyznaniowy stanowią jeszcze Arianie - bracia polscy. Byli najbardziej radykalni, nieustępliwi i postępowi. Nie popierali ich nawet członkowie innych ruchów religijnych - protestanci. Arianie byli za spokojem wewnętrznym , nie chcieli rozlewu krwi, sprzeciwiali się przeciwko zbrojnym rozwiązywaniem problemów. Nie popierali kary śmierci. Opowiadali się w obronie najbiedniejszych - chłopów, tym właśnie podpadli szlachcie. Optowali za wolnością wyznaniową. Byli za wszechstronnym wykształceniem obywateli. Ich główne szkoły znajdowały się w Lublinie i Pińczowie. Niestety nie zdobyli oni sympatii w Polsce. W 1658 roku na mocy ustawy sejmowej zostali zmuszeni do opuszczenia państwa. Odbywała się konfiskata ich majątków.

  • klasycyzm - jest to prąd wywodzący się z literatury i sztuki europejskiej. Początek to Włochy szesnasty wiek, wiek siedemnasty wielki rozkwit we Francji. W czasie oświecenia znowu dochodzi do głosu wiek osiemnasty, później pojawia się jeszcze w wieku dziewiętnastym. Jego źródła to antyk. Łączył się z racjonalizmem, zawierał w sobie piękno i harmonię ze wszystkim tym co pochodziło od rozumu. Pojawiły się postulaty o umiar i nie popadanie w skrajności w tworzeniu sztuki. Jego główne formy gatunkowe to: oda, bajki, satyry, epos, tragedię, poematy dydaktyczne. Znany jest klasycyzm warszawski - lata 30 XIX wieku. Główni przedstawiciele to - J. Śniadecki, A. Feliński, K. Koźmian., L. Osiński.
  • humanizm - pojęcie to pochodzi z jęz. Łac. - humanitas - człowieczeństwo. Główny prąd filozoficzny odrodzenia. Ważne staje się hasło Terencjusza - ("Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto") - "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce". W centrum uwagi jest człowiek i jego życie - antropocentryzm. Człowiek miarą wszystkiego.