Romantyzm

Celem literatury romantycznej jest przede wszystkim:

- wyrażanie uczuć, oddawanie nastroju wewnętrznego poety, nie zaś oddziaływanie - Adam Mickiewicz, "Ballady i romanse"; "Romantyczność"

- wprowadzenie do literatury elementów fantastycznych i metafizycznych;

- zachęcanie do walki o wolność ojczyzny i kształtowanie duchowej jedności narodu - twórczość tyrtejska - dramaty romantyczne; Adam Mickiewicz "Dziady", Juliusz Słowacki "Kordian";

- zachowanie w pamięci narodowej ojczyzny jako kraju dzieciństwa - "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza.

Bohater literacki epoki romantyzmu

- Werter - od jego biografii pochodzi typ bohatera bardzo wrażliwego, wręcz przewrażliwionego, który nie jest skłonny do działania, targany jest wewnętrznym niepokojem - J. W. Goethe "Cierpienia młodego Wertera";

- bohater, który jest romantykiem, ale podejmuje działanie, jest bardzo aktywny; często ucieka się do podstępu - "Konrad Wallenrod" i "Dziady" cz. III Adama Mickiewicza.

Temat wolności:

problematyka narodowowyzwoleńcza; romantyczna walka o wolność - "Dzaiady" cz. III Adama Mickiewicza, "Kordian" Juliusza Słowackiego;

w późniejszych epokach ten temat wystąpił w postaci min. dyskusji z mitami romantycznymi u skamandrytów i neoklasycystów; widać to również w poezji Tadeusza Gajcego i K.K. Baczyńskiego, którzy nawiązywali do poezji Juliusza Słowackiego; w powojennej poezji Ernesta Brylla i Stanisława Grochowiaka;

do "Dziadów" Mickiewicza nawiązuje i czerpie film Tadeusza Konwickiego pt. "Lawa"; oraz spektakl teatralny, wyreżyserowany przez Kazimierza Dejmka; jest on związany z zamieszkami i strajkami studenckimi w roku 1968;

do "Pana Tadeusza" bardzo krytycznie odnosi się z kolei Witold Gombrowicz w swoim dziele pt. "Transatlantyk"; powieść zekranizowana przez Wajda;

do romantycznej idei walki i czynu - nawiązuje poezja okupacyjna, zwłaszcza Krzysztofa Kamila Baczyńskiego ( wiersz "Pokolenie");

do poezji Adama Mickiewicza - nawiązuje Czesław Miłosz w "Traktacie poetyckim";

do poezji Juliusza Słowackiego - nawiązuje w swojej liryce Krzysztof Kamil Baczyński;

do poezji Cypriana Kamila Norwida - nawiązuje Julian Tuwim, w tomie "Rzecz czarnoleska";

do postaci i życiorysów wieszczów narodowych - nawiązuje Tadeusza Różewicza "Juliusz Słowacki", "Nasz wieszcz Adam", "Cyprian Kamil Norwid";

do romantycznej powieści grozy nawiązuje koncepcja filmowa, widoczna np. w "Frankenstein" Mary Shelley - adaptacja filmowa.

Temat buntu:

jest ten temat obecny w "Fauście" J. W. Goethego - tutaj bohatera nękają ciekawość i jednocześnie niemożność zgłębienia tajemncy istnienia, dlatego buntuje się on;

w "Konradzie Wallenrodzie" oraz "Dziadach" cz. III Adama Mickiewicza; "Kordianie" Juliusza Słowackiego - bunt przeciw zniewoleniu i okupacji; bohaterowie są buntownikami;

w J. W. Goethego "Cierpieniach młodego Wertera", Byrona "Giaurze", Mickiewiczz "Dziadach" cz. III - bahaterami są samotne jednostki, które przyjmuja postawy buntu i wielkiego wyobcowania;

w "Dziadach" Mickiewicza i "Kordianie" Słowackiego - bohaterowie buntują sie również przeciw Bogu;

w "Nie - boskiej komedii" Zygmuntaa Krasińskiego - bohater Hrabia Henryk jest buntownikiem przeciw rewolucji społecznej.

Temat zbrodni:

występuje on w wielu tekstach epoki romantyzmu:

zbrodnia, która jest ofiarą i sposobem na przezwyciężenie zaborcy, udowadnia ona, że w winny sposób nie da się wówczas walczyć - do takiego czynu ucieka się Konrad Wallenrod;

w "Kordianie" Słowackiego główny bohater pragnie zamordować ciemiężyciela narodu, cara.

Temat wsi:

w romantyzmie wieś i jej bogata kultura została podniesiona do rangi niezwykle inspirujących źródeł literatury; próbowano poznać ludową wrażliwość i sposób patrzenia na świat, aby móc przypisać dużą rolę uczuć i spontaniczności w postrzeganiu świata i poznawaniu; odtąd częstymi bohaterami literatury stały się nimfy, duchy, rusałki wodne; bardzo pięknie i tajemniczo przedstawia kulturę ludową i jej pierwotny charakter Adam Mickiewicz w "Balladach i romansach", które są niejako programem polskiego romantyzmu - "Rybka", "Świtezianka"; Mickiewicz przedstawia również przyrodę, która nie jest do końca poznana, ona ma moc wymierzania sprawiedliwości; poeta nawiązuje do różnych wiejskich, pogańskich obrzędów - widać to w "Dziadach" cz. IV;

w "Konradzie Wallenrodzie" Miackiewicz prezentuje pieśń Wajdeloty, która jest symbolem pamięci o historii narodu, zakorzenionej w gminie;

w "Panu Tadeuszu" Mickiewicz przedstawia życie wiejskie we dworku, które jest ostają polskich obyczajów i tradycji rodzimej skrzętnie pielęgnowanej; ziemiaństwo zachowuje to, co w nas najlepsze.

Temat cierpienia:

uczucie cierpienia jest bardzo charakterystyczne dla całej epoki romantyzmu; jest to postawa, którą przyjmują bohaterowie nieszczęśliwi;

w J. W. Goetheego "Cierpieniach młodego Wertera" - bohater nieszczęśliwie i bez wzajemności się zakochał; jego miłość została odepchnięta, co sprowadza go na drogę szaleństwa, które kończy się samobójczą śmiercią;

w "Dziadach" cz. III Adama Mickiewicza także występuje typowy romantyczny bohater, który cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości; jest to postać bardzo tajemnicza - ni to człowiek, ni to zjawa; błąka się on samotnie; poeta twierdzi, że miłość nie obejdzie się bez cierpienia;

w "Dzaidach" cz. III Mickiewicz przedstawia postać buntowniczego Konrada, który zaangażowany jest duchowo w walkę o wolność ojczyzny - przeżywa on wewnętrzne katusze, cierpi on za naród, utożsamia się z nim, a nawet bluźnierczo porównuje siebie do Chrystusa, który odkupił ludzkość z grzechów i umarła za nas na krzyżu; postawa, którą przyjął Konrad nazywa się mesjanizmem; cierpi również młodzież wileńska, która prześladowana jest przez Nowosilcowa;

w "Konradzie Wallenrodzie" główny bohater cierpi, ponieważ musi on opuścić swoja ukochaną i wyrusza walczyć z wrogiem; przyczyną jego cierpienia jest także nieczysta walka, która musi on podjąć w imię wolności ojczyzny;

w "Kordianie" Juliusza Słowackiego przyczyną cierpienia bohatera jest wielki żal za wzniosłą ideą, którą ma zmienić dotychczasowe i bezsensowne życie Kordiana; ponieważ niegdzie nie może znaleźć takiej idei, chce popełnić samobójstwo; potem jednak oddaje się walce za ojczyznę

Temat artysty i sztuki:

sztuka uwzniośla poetę, który staje się niemal Bogiem; Konrad stawia siebie jako artystę ponad innymi, chce stanąć do rywalizacji z Bogiem, ponieważ sądzi, że potrafi stworzyć lepszy świat, w którym nie będzie cierpień. poeta jest więc jednostką dramatyczną, ponieważ pozostaje samotny; pragnie stworzyć coś wielkiego; ma poczucie wyobcowania i nie może znaleźć zrozumienia - taka koncepcja zawiera się w "Dziadach" cz. III Adama Mickiewicza;

w wierszu "Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie" Cypriana Kamila Norwida - koncepcja poety, jako człowieka skazanego na samotność i wyobcowanie wśród współczesnych mu ludzi; zawsze wielkie jednostki były odrzucane przez otoczenie, a dopiero po ich śmierci doceniano ich geniusz; takiego twierdzenia dowodzi biografia samego Norwida, ale też przytoczonych przez niego postaci: Sokratesa, Dantego, Kolumba, Camoensa, Kościuszki, Napoleona i Mickiewicza;

W wierszu Juliusza Słowackiego "Testament mój"| wyraża nadzieję poety, który jest odrzucony, samotny i nierozumiany; jego poezja w przyszłości będzie miała duży wpływ na ludzi; sztuka przetrwa i będzie ulepszać świat swoim uniwersalnym przesłaniem.

Temat młodości:

w romantyzmie młodość ma bardzo doniosłą rolę; stanowi przeciwieństwo do starych idei, które nie mają już prawa bytu; młodzi są niemal wszyscy typowi bohaterowie romantyczni; ich młodość jest poświęcona za wielkie czyny, których chcą oni dokonać; młodość w romantyzmie wiązana jest przede wszystkim z zapałem, namiętnością, impulsywnością, gwałtownością ale też wielkim zagubienie i chęcią zmiany starego świata i starego sposobu postrzegania świata; tak jest w Goethego "Cierpieniach młodego Wertera", Mickiewicza "Odzi do młodości" - utwórze manifeście, "Pieśni filaretów", "Dziadach" cz. III, Słowackiego "Kordianie".

Terminy związane w epoką romantyczną

1. Bajronizm - jest to postawa, związana z nowym typem bohatera, który jest indywidualistą, buntownikiem, nie zgadza się z panującą rzeczywistością; wywyższa się ponad przeciętność. Jest postacią niezwykle tajemniczą, dumną, poddaje się emocją i namiętnością, przez co jest rozdarty wewnętrznie. Literatura polska zapożyczyła wzór bajronicznego bohatera; to postać Pielgrzyma z "Sonetów krymskich" Mickiewicza.

2. Werteryzm - postawa, która związana jest nie tylko z określonym bohaterem literackim, ale też z modelem zachowania i typem osobowości, które są związane z "Cierpieniami młodego Wertera" Goethego. Wiąże się z nadmierną wrażliwością i uczuciowością, skłonnością do rozmarzenia, tendencją do poetyzowania, buntem wobec ustalonych zasad moralnych, pesymistycznym poglądem na świat, co prowadzi do samobójczej śmierci. Za takich bohaterów literatury polskiej można uznać: Gustawa z II cz. "Dziadów" Mickiewicza oraz tytułową postać z "Kordiana" Słowackiego.

3. Walenrodyzm - model postępowania, który wiąże się z walką narodowowyzwoleńczą - bohater musi walczyć z silnym przeciwnikiem, dlatego ucieka się do podstępu i niemoralnych metod, przez co jest dwulicowcem, zakłada maskę.

4. Prometeizm - jest postawą wyrażającą indywidualistyczny bunt przeciwko rzeczywistości, Bogu, wszelkim ustalonym porządkom społecznym i moralnym; człowiek, który się poświęca jest utożsamiany z narodem, pragnie jego szczęścia. Prometeuszem romantycznym w naszej literaturze jest Konrad, bohater "Dzaidów" cz. III Adama Mickiewicza.

5. Tyrteizm - jest aktywną postawą romantycznego artysty - poety, który angażuje się w walkę o wolność ojczyzny, interesuje się bieżącymi wydarzeniami; twórczość i czyn zostają więc połączone; nazwa pochodzi od starożytnego wojownika i poety Tyrteusza.

6. Mesjanizm - jest to przekonanie i koncepcja historiozoficzna, która uznaje wielką role narodu albo wybitnej jednostki, która na wzór Jezusa Chrystusa ma zbawić świat dzięki swojej ofierze, cierpieniu i śmierci. Mesjanizm był niezwykle popularny w polskim romantyzmie - traktowali o nim filozofowie i pisarze. Jego najpełniejszym wyrazicielem został Adam Mickiewicz w "Dziadach" cz. III, w scenie "Widzenie Księdza Piotra".

7. Wieszcz - jest to określenie poety, który ma określoną rolę - jest on bowiem duchowym przywódcą narodu, przewiduje on losy ojczyzny. Jest on artystą natchnionym, wznosi się ponad innych ludzi. Taką rolę poety i poezji wyczytujemy z dzieł Adama Mickiewicza. Wieszczem narodowym nazywa się w naszej literaturze trójkę spośród romantycznych poetów - A. Mickiewicza, J. Słowackiego, Z. Krasińskiego, ale również najwybitniejszego artystę Młodej Polski, którym jest Stanisław Wyspiański.

8. Idealizm - jest dominującym prądem w filozofii romantycznej, który uznaje pierwszeństwo duch i myśli nad rzeczami materialnymi.

9. Mistycyzm - jest to przekonanie, że dzięki intuicji lepiej możemy poznać świat niż racjonaliści, a także podwyższający rolę uczuć jako drogi do spotkania z Bogiem.

10. Irracjonalizm - uznanie intuicji, wiary, spontaniczności jako sposobu poznania rzeczywistości. w irracjonalizmie odrzuca się rozum i doświadczenie; świat jest wielka księgą, z której czytać mogą jedynie wybrani. Takimi wrażliwymi jednostkami, które mogły dostąpić zaszczytu poznania był artysta, poeta, szaleniec, dziecko, człowiek ze wsi.

11. Orientalizm - nurt, wprowadzający do poezji motywy, pochodzące z kultury Wschodu; jest on odmianą egzotyzmu, bardzo popularnego w literaturze i sztuce romantyzmu; dzięki niemu stworzono klimat tajemniczy i takiegoż bohatera. Orientalizm pojawił się w powieściach poetyckich G. Byrona oraz "Sonetach krymskich" Mickiewicza.

Gatunki literackie epoki romantyzmu

W romantyzmie zrezygnowano z klasycznych gatunków, które były ograniczone ramami kompozycyjnymi. Stworzono nowe, które współgrały ze światopoglądem epoki. Były to ballady, powieści poetyckie, poematy dygresyjne i dramaty romantyczne, które miały otwartą formę. Zmienione zostały również powieści historyczne - Watler Scott. Powstały także nowe sonety, ody, hymny i elegie.

Powieść poetycka - należy poezji narracyjnej; jest połączeniem elementów piki i liryki. Jest rozbudowanym utworem wierszowanym, zawierającym zdarzenia dramatyczne; jest nasycona narracjami subiektywnymi, z punktu widzenia postaci. Narrator zwraca się do odbiorcy; wiele jest jego komentarzy, dotyczących działania postaci. Fabułę ma luźną, a kompozycję fragmentaryczną. Nie wiadomo, co stało się z postaciami, ponieważ zakończenie jest zazwyczaj otwarte.. Twórcą powieści poetyckiej jest Walter Scott.

Ballada - jest utworem lirycznym, który łączy elementy epickie, dramatyczne i dramatyczne; zawiera elementy pieśni ludowych i dialogów. Trzonem są wydarzenia, które muszą kończyć się sprawiedliwym wyrokiem. Często bohaterami są istoty fantastyczne i natura.

Ramy czasowe romantyzmu

W Europie - 1789 ( rozpoczęcie Wielkiej Rewolucji Francuskiej) - 1848 (Wiosna Ludów);

W Polsce - I okres 1822 ( wydanie "Ballad i romansów" Mickiewicza) - 1830 ( data wybuchu powstania listopadowego)

II okres 1831 - 1863 ( data wybuchu powstania styczniowego) - wyróżniamy dwa nurty:

- emigracyjny - do którego należą - Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid;

- krajowy - do którego należą - Fredro, Romanowski, Syrokomla, Pol, Lenartowicz.