Renesans rozpoczął się w połowie XIV wieku, a jego schyłek przypada na koniec wieku XVI. Kolebką renesansu były Włochy, a później nowe prądy rozpowszechniły się w innych krajach Europy zachodniej i środkowej. Granice czasowe odrodzenia są różne dla różnych rejonów Europy. We Włoszech epoka rozpoczęła się najwcześniej: początek epoki przypada na XIV wiek, a jej szczytowy okres trwa przez cały wiek XV. W Europie północnej odrodzenie zaczęło się później- w XV wieku, a rozwinęło się w XVI wieku. W Polsce renesans przypada głownie na czasy panowania ostatnich Jagiellonów i trwa od końca XV wieku po lata trzydzieste XVII wieku. We Włoszech epoka renesansu nosi nazwę quattrocento, czyli lata 1400, bo pełnia epoki zmieściła się w całym XV wieku. Autorem nazwy renesans (fr. renaissance) jest dziewiętnastowieczny badacz literatury Jakub Burchardt. Renesans oznacza odrodzenie- odnowienie ideałów antyku, odrodzenie nauki. Korzenie odrodzenia tkwią w działalności filologów- humanistów ( M. Ficino, A. Polizano) przywracających sztuce, literaturze, historii, nauce i filozofii rangę podstawowego wzorca w procesie tworzenia nowej tożsamości kulturowej epoki, której centralnym punktem była kwestia kondycji ludzkiej i autonomia człowieka w kreowaniu własnego rozwoju. Zrodził się nowy prąd- humanizm renesansowy. Ruch humanistyczny powstał we Włoszech w wieku XV przede wszystkim jako ruch filologiczny. Głównym celem humanistów była nie erudycja filozoficzna czy teologiczna, ale elokwencja, wymowa. Ideałem był doskonały mówca. Głównym hasłem humanistów było "ad fontem"- do źródeł. Humaniści chcieli poznać właściwe znaczenie dawnych tekstów literackich poprzez dotarcie do rękopisów, nie zepsutych średniowiecznymi komentarzami czy zmianami. Innym zjawiskiem determinującym kształt odrodzenia była reformacja, zapoczątkowany wystąpieniem Marcina Lutra ruch wyodrębniania się kościołów protestanckich , któremu towarzyszyła atmosfera odnowy chrześcijaństwa w duchu wolności i godności jednostki ludzkiej, tolerancji i pokoju religijnego. Pociągnęło to za sobą rozkwit prac nad przywróceniem autentycznego tekstu Biblii i wypracowaniem narzędzi służących jego interpretacji. Marcin Luter w "Tezach o odpustach" żądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Ruchy reformacyjne przyczyniły się do wojen religijnych i podziałów pomiędzy ludźmi, ale osłabiona została władza Kościoła. Wynalezienie druku bardzo się przyczyniło do rozpowszechnienia reformacji. Tezy Lutra wydrukowano w wielkiej ilości, rozprowadzone spowodowały rewolucję w Kościele. Nowymi nurtami wyznaniowymi w związku reformacją były : luteranizm, kalwinizm, anglikanizm i arianizm. Luteranizm był bezpośrednim skutkiem reformacji, był nurtem rozpropagowanym w Niemczech przez Marcina Lutra. Jego wyznawcy głosili , że można odczytywać Biblię indywidualnie, bo Kościół nie jest jedynym autorytetem interpretującym Słowo Boże prawidłowo. W Polsce rozwinął się arianizm, który był stanowił jedną z gałęzi kalwinizmu. Arianizm potępiał poddaństwo chłopów, głosił potrzebę wyrzeczenia się bogactw. Arianie byli zwolennikami doktryny Ariusza , który negował boską naturę Chrystusa. Nurt był bardzo radykalny, oprócz założeń religijnych propagował hasła społeczne. Arianie w Polsce nazywani byli braćmi polskimi, przyczynili się do rozwoju kultury i języka polskiego. Prowadzili własną szkołę w Rakowie, znaną z wysokiego poziomu. Odrzucali dogmat Trójcy Świętej , domagali się tolerancji religijnej. W 1658 roku zostali wydaleni z kraju.
Równolegle doszło do gwałtownego rozwoju literatury, a przede wszystkim poezji, przy czym zdecydowana większość utworów miała charakter zapożyczeń i stylizacji odwołujących się do antycznych wzorców. Obok poezji łacińskiej pojawiały się utwory w językach narodowych (Petrarka, Boccaccio, Ariosto).
Renesans jako styl oparty na starożytności grecko- rzymskiej był przygotowany od dawna. Już w IX wieku pojawiła się tendencja do przywracania form antycznych. Renesans włoski dzielił się na dwa okresy : wczesny (1400- 1500), i renesans rozwinięty ( 1500- 1530). Od 1530 roku wytworzyła się odmiana stylu nazwana manieryzmem. Renesans florencki związany był z rządami Medyceuszów, rzymski natomiast z papiestwem. Renesans wczesny z XV wieku wraz z humanizmem rozszedł się z Florencji po całych Włoszech , dotarł też do Europy, północnej. Filip Brunelleschi pchnął architekturę na drogi odmienne od gotyku. Sławę zdobył fasadą przytułku dla dzieci, w kościele św. Wawrzyńca zastosował kolumny korynckie i łuki nad nimi, były to nowe elementy w architekturze. Michelozo di Bartolommeo zapewnił dalszy rozwój w architekturze florenckiej. Zbudował słynny pałac Medyceuszów we Florencji, pałac miejski który odtąd się przyjął, na zewnątrz budynek był ciężki a okna parteru opatrzone miał kratami. Rzeźbiarz Donatello wyrzeźbił posągi młodego Dawida i św. Jerzego. Najważniejszym jego dziełem stal się konny pomnik kondotiera Gattamelaty. Od tego pomnika wywodzą się wszystkie konne posągi renesansu. Drugim takim pomnikiem jest w Wenecji Pomnik Colleoniego dłuta Verrocchia.
Malarstwo włoskie dzieli się na szkoły, nazwane od stolic małych państw włoskich. Najstarsza jest szkoła florencka, obok występuje szkoła sieneńska. Szkoła wenecka wydaje tak znakomitych artystów jak Canaletto i Tiepolo. W XVI wieku powstanie szkoła mediolańska, związana z działalnością Leonarda, w XVII wieku szkoła bolońska, ostatnia szkoła jest neapolitańska.
Malarstwo renesansowe w XVI wieku porzuci wielkie kompozycje ścienne, coraz częściej będzie się wypowiadać w obrazach przenośnych, malowanych olejno na płótnie. Znikną dawne techniki, a na ich miejsce wstępuje malarstwo olejne. W Wenecji zamiast malarstwa wprost na ścianie artyści zastosują duże obrazy na płótnie, wprawiane w boazerie. Rozwija się także grafika i powstaje akwarela. Do śmiałej twórczej działalności Brunelleschiego, Ghibertiego, Donatella przybyło z początkiem wieku imię Masaccia, autora malowideł w kaplicy Branaccich. We fresku "Wygnanie z raju" dramatyczne postacie Adama i Ewy wyrażają wewnętrzny wstrząs natury ludzkiej. W "Groszu czynszowym" postacie osób skupionych obok Chrystusa są realne, plastycznie ustawione w przestrzeni. Do pierwszego pokolenia malarzy quattrocenta należą Andrea del Castagno, Domenico Veneziano, Piero Della Francesco. Wprowadzili nowe studium krajobrazu i architektury. Po drodze liryzmu poszedł Filippo Lippi, autor "Adoracji Dzieciątka", obrazu namalowanego do kaplicy pałacu Medyceuszów. Paolo Uccello był malarzem historycznym, podobnie Benozzo Gozzoli, autor "Hołdu Trzech króli", fresku na ścianie w kaplicy Medyceuszów. Domenico Ghirlandaio był mistrzem Michała Anioła, a Verrocchio był mistrzem Leonarda da Vinci. Malarstwo to dobrze oddawało tematykę religijną obowiązującą w szkole florenckiej, mimo że artystów porywały legendy i pogoda życia. To pogodne piękno pokazał Sandro Botticelli. Malował głównie w latach siedemdziesiątych XV wieku, obrazy świeckie, mitologiczne.
We Florencji w XV wieku przyszło w kościołach do budowy nagrobków przyściennych, niszowych z wyrzeźbioną postacią zmarłego. Ten typ nagrobków zastosował w kaplicy Zygmuntowskiej architekt i rzeźbiarz Bartłomiej Berecci. Pod wpływem florenckiej szkoły nowy styl rozszerza się na inne miasta włoskie. Luca Signorelli, Bernardino Pinturicchio pod koniec XV wieku dają początek szkole umbryjskiej. W Wenecji i w Padwie działają tacy malarze, jak Giovanni Bellini i Andrea Mantegna. Ze szkoły florenckiej wyszedł Leonardo da Vinci , ze szkoły umbryjskiej Rafael Santi. Michał Anioł kształcił się w akademii sztuki założonej przez Medyceuszów. Donato Bramante w Mediolanie zbudował kilka gmachów w stylu wczesnorenesansowej architektury , nie pozbawionej gotyckich tradycji. Rozbudowa pałacu watykańskiego, jego dziedzińców i loggi, choć nie urzeczywistniona w całości , a skończona przez Rafaela , pozostała największym dziełem Bramantego. Rozpoczął on także budowę nowego kościoła św. Piotra.
Leonardo, Rafael i Michał Anioł przenieśli w XVI wiek idee renesansowe poprzedniego stulecia. Indywidualnością twórczą przepoili nie tylko sztukę, ale oddziałali na myśl współczesnych i to daleko poza granice Włoch. Leonardo da Vinci był najstarszy. Pierwszym wielkim dziełem Leonarda jest "Madonna w grocie", obraz znajdujący się obecnie w Luwrze. W obrazie tym występują wszystkie cechy sztuki artysty: postacie wrysowane w figurę trójkąta, swoboda ruchu, silne podkreślenie cienia, po to aby wydobyć plastykę, wyrafinowanie wyrazu twarzy, ekspresyjne gesty rąk unerwionych i żywych. Te cechy wystudiowanej kompozycji z cała sumiennością dają się widzieć w "Ostatniej Wieczerzy", słynnym obrazie ściennym w refektarzu klasztoru Santa Maria Della Grazie. Z czasu pobytu w Mediolanie pochodzi portret Cecylii Gallerani , zwany "Dama z łasiczką", w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Niezwykle dzieło Leonarda nabyte zostało w Wenecji, jest pełne nerwowego napięcia , budząc zaciekawienie widza. Najsłynniejszy stał się portret Mony Lizy, żony Florentczyka Zanobiego del Giocondo, malowany około roku 1505. Dziś obraz znajduje się w Luwrze. Spokój, klasycyzm, pogoda życia kontrastują z dziwnym krajobrazem, groźnym i martwym. Sławę Leonardo zawdzięcza nie tylko malarstwu, znany jest jako uczony, badacz natury, jako matematyk i inżynier, który przewidywał rozwój techniki i wynalazków. Pozostawił po sobie ogrom materiałów naukowych. W drugiej połowie życia odsunął się od twórczości artystycznej poświęcając się głównie badaniom nad przyrodą.
Rafael Santi uczył się u Perugia, mistrza szkoły umbryjskiej. "Zaślubiny Matki Boskiej" z Mediolanu, malowane w tym czasie, pozostają w wyraźnej zależności od Perugia. Rafael zaczął malować liczne obrazy Madonny z Dzieciątkiem. Juliusz II powołał Rafaela do dekoracji pokoi watykańskich, tzw. stanz, oraz krużganków, czyli loggi. Najsłynniejsza jest Stanza Della Sygnatura, którą Rafael pokrył wielkimi ściennymi obrazami. "Szkoła Ateńska" i "Adoracja Eucharystii" to dwa główne obrazy Sali. W pierwszym, na tle łuków i sklepień wielkiej bazyliki, występuje grupa antycznych filozofów z Platonem i Arystotelesem w środku, natomiast w drugim obrazie Rafael odmalował sferę nieba chrześcijańskiego i sferę Kościoła. Odtąd sława Rafaela stała się bezsporna i rozeszła się po całych Włoszech. Papież powierzył mu kierownictwo budowy kościoła św. Piotra. Rafael zostawił po sobie wiele portretów i obrazów, z których najpełniejszy jest cykl Madonn. Zostawił ponadto serie gobelinów, wykształcił uczniów i zapoczątkował rzymską szkołę malarstwa.
Michał Anioł namalował niezwykły obraz "Świętej Rodziny" oraz wyrzeźbił Madonnę z Dzieciątkiem. Florencja poznała się na jego talencie, w 1503 roku otrzymał od rządu miasta marmur, który groził pęknięciem. Michał Anioł wykuł z tego marmuru posąg nagiego Dawida. Wezwany na dwór Juliusza II, artysta przystąpił do wykonywania grobowca swego protektora. Malował al fresco kaplicę Sykstyńską, która odsłonięta po czterech latach uczyniła na współczesnych ogromne wrażenie. W 1535 roku Michał Anioł został powołany do wymalowania na ścianie ołtarzowej kaplicy Sykstyńskiej Sądu Ostatecznego. Michał Anioł był nie tylko malarzem, ale także architektem. Jego dziełem jest zabudowa Kapitolu w Rzymie, przebudował bibliotekę św. Wawrzyńca we Florencji. Opracował plany kościoła św. Piotra z kopułą na skrzyżowaniu naw. Kościół św. Piotra jest największym osiągnięciem renesansu. Równocześnie trwa i rozwija się we Włoszech inny prąd, zwany palladianizmem, od nazwiska Andrea Palladio, który wzniósł wiele gmachów. W Vicenzy koło Werony zbudował budynek publiczny zwany Bazyliką. W latach 1520- 1530 zwycięża we Włoszech kierunek zwany manieryzmem. Do rozsławienia sztuki włoskiej przyczyniło się złotnictwo. Pod koniec XVI wieku osiągnęło ono niezwykły poziom. Przed rokiem 1520 renesans włoski tylko z trudnością przenikał poza Alpy. Wiedza o nim szerzyła się na północy , ale formy renesansowe nie były powszechne. Artyści flamandzcy lub niemieccy podróżowali do Włoch, ale gotyk nie ustąpił przed renesansem w ciągu jednego pokolenia. Pierwszym krajem w Europie , który renesans przejął i zaczął stosować, były Węgry. Niestety zachowało się tam niewiele zabytków z XV wieku. Z Węgier jeszcze w czasach Jagiełły przybył do Krakowa rzeźbiarz włoski, który miał wykonać pomnik Jagiełły w katedrze na Wawelu. W Czechach pod sam koniec panowania Władysława Jagiellończyka powstają pierwsze budowle renesansowe. Oporniej przyjmowały renesans Francja i Niemcy. Francja przejmując renesans łączyła go z konstrukcją gotycką. W zamku Chambord nad Loarą włoscy architekci zastosowali centralny plan zamku, wybitnie renesansowy. W połowie XVI wieku Pierre Lescot zbudował jedno skrzydło i fasadę pałacu Luwru w Paryżu. Jean Goujon był najświetniejszym rzeźbiarzem renesansowym we Francji. Ozdobił studnię Niewiniątek w Paryżu. Do wybitnych osiągnięć renesansu we Francji należy grobowiec Henryka II i Katarzyny Medici w kościele w ST. Denis. Malarstwo renesansowe we Francji zapoczątkowali włosi za Francisza I. popieral on włoskich malarzy. Malarze florenccy Il Rosso, Francesco Primaticcio i Nicole dell'Abate w królewskim pałacu Fontainebleau zapoczątkowali szkołę malarską, w której wytworność łączy się z chłodnym kolorytem. W środowisku Fontainebleau, w rzeźbach architektonicznych występują po raz pierwszy kartusze zawijane na brzegach, które później we Flandrii i w Holandii rozpowszechniły się. W Niemczech Albrecht Durer stworzył nowe wartości na polu malarstwa i grafiki. Portrecista, malarz religijny, rysownik i grafik wywarł na sztukę niemiecką wielki wpływ. W XVI wieku stolicą artystyczną Niemiec stała się Norymbergia. Renesans był tu odmienny niż we Francji. Miał charakter szczegółowy, manierystyczny. Lucas Cranach Starszy i Albrecht Altdorfer reprezentują, obok Durera, malarstwo niemieckiego renesansu. Równocześnie działało w Norymberdze wiele mniejszych mistrzów malarstwa i rzeźby, których nazywano Kleimeistrami. Pomiędzy nimi występuje Georg Pencz, autor tryptyku z kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Do renesansowych malarzy niemieckich należy Hans z Kulmbachu. W Krakowie zostawił co najmniej dwa ołtarze: św. Jana Chrzciciela i św. Katarzyny.
W Anglii renesans w XV wieku nie przyjął się. Anglicy byli nieufni wobec nowego stylu. Dwory i zamki budowane były bez wyczucia renesansowej proporcji. Grobowiec Henryka VII postawiony przez Torrigianiego w opactwie Westminsteru w Londynie nie oddziałał szerzej. W czasach królowej Elżbiety I renesans wypowiedział się bardziej w teatrze , w poezji, w filozofii, niż w sztukach plastycznych. Rok 1567 przyjmuje się jako datę narodzin teatru elżbietańskiego. Po latach wojen dynastycznych nastąpił okres odbudowy i wzmacniania państwa oraz jego rozwoju kulturalnego i gospodarczego. To wtedy pewien rzemieślnik James Burbage wybudował pod Londynem pierwszy obiekt , nazwany "The Theatre". "The Theatre" otwarto poza murami miasta, aby uniezależnić się od władz, które zakazywały przedstawień. Nad barbakanem powiewała flaga z napisem "Totus mundur agit histrionem" (Cały świat uprawia aktorstwo). Na scenie elżbietańskiej nie było w zasadzie dekoracji, gustowano w kosztownych strojach. Co znaczniejsi widzowie otrzymywali krzesło na scenie. Początkowo aktorzy grali na dworze. Sceną było podwyższenie, otoczone z trzech stron przez widzów. Czwarty bok sceny zamykały drzwi do garderoby. Nad nią budowano małą galerię, gdzie rozgrywano sceny balkonowe. Przedstawieniom towarzyszyła muzyka. Aktorzy cieszyli się powszechnym szacunkiem. Dopiero z początkiem XVII wieku poznano klasycyzm Andrea Palladio i ta renesansowa architektura znalazła u Anglików uznanie. Ale wtedy w Europie panował już Barok.
Osobne miejsce należy się renesansowi hiszpańskiemu. Powaga i surowość sztuki hiszpańskiej zaznaczyła się najlepiej w budowie wielkiego zespołu Escurialu. Głównym materiałem budowlanym był granit. Escurial zaczął budować architekt Juan de Toledo w roku 1563 , lecz rychło przejął od niego pracę Juan de Herdera. Do roku 1584 zbudowano kościół i budynki klasztoru oraz pałace z dziedzińcami.
Najoryginalniejszą formę przyjął renesans na terenie Niderlandów, tj. w Belgii i Holandii. W wieku XVI dokonał się ostatni podział sztuki flamandzką i holenderską. Najlepszym przykładem wczesnej architektury niderlandzkiej z okresu renesansu jest ratusz w Antwerpii, dzieło Corneliusa Florysa. Wśród malarzy renesansowych w Niderlandach najwybitniejszym jest Piotr Bruegel starszy. Odkrył on w malarstwie tematykę życia chłopskiego i zabaw ludowych na tle pejzażu. Rozwinęła się sztuka gobelinu, nasze słynne arrasy wawelskie pochodzą z tego czasu. Rozwoju renesansu niderlandzkiego nie przerwały wojny niepodległościowe we Flandrii i Holandii. Po roku 1580 dokonuje się podział dwóch wspomnianych krajów i w XVII wieku wytworzą się tam osobne kultury narodowe.
Przyjęcie renesansu przez Polskę dokonało się bardzo wcześnie, nawet wcześniej niż w Niemczech. Pojawił się on wcześnie w Krakowie na dworze królewskim i wśród wyższego duchowieństwa i był podyktowany chęcią odcięcia się od wpływów kulturalnych idących z Niemiec. Franciszek Włoch , a po nim Bartłomiej Berecci to pierwsi artyści florenccy. Nieco później przybyli Jan Cini ze Sieny i Jan Maria Padovano z Wenecji. W zakresie sztuk plastycznych rozwinął się mecenat bogatego mieszczaństwa, dzięki któremu powstawały w renesansowej Polsce gmachy miejskie z ratuszami na czele. W 1500 roku działalność w Polsce rozpoczął Franciszek Florentczyk, który podjął się przebudowy zamku królewskiego na Wawelu. Dziełem Bartłomieja Berecci jest kaplica Zygmuntowska zbudowana na planie centralnym, typowym dla renesansu, z ogromną kopułą. Wielkim osiągnięciem polskiego odrodzenia jest zbudowana na zlecenie biskupa poety Andrzeja Krzyckiego katedra w Płocku. Najważniejszym wydarzeniem z zakresu architektury jest budowa Zamościa. Najciekawszym artystą tego okresu był Santi Gucci, którego dziełem jest pałac w Książu Wielkim i pałac w Baranowie. Wśród zamków powstałych w tym okresie wymienić trzeba zamek w Krasiczynie. Polski renesans trwa do lat trzydziestych XVII wieku. Dojrzały renesans to wiek XVI, wiek rozwoju oświaty i dobrej koniunktury gospodarczej. Rzeczpospolita była potęgą liczącą się na Wschodzie i Zachodzie.
