Nazwa i ramy czasowe epoki

Spolszczona wersja nazwy epoki brzmi odrodzenie. Słowo renesans wywodzi się z łaciny (łac. renasci , co oznacza właśnie odradzać się) do Polski dotarła za pośrednictwem języka francuskiego (fr. renaître 'odradzać się', a stąd nazwa renaissance czyli 'odrodzenie`). Chodzi oczywiście o odrodzenie się antycznych wzorów i wartości. Sztuka renesansu odwoływała się do starożytnych kanonów piękna, ceniąc sobie najwyżej harmonię i proporcjonalność.

Renesans trwał dłużej bądź krócej w zależności od tendencji rozwojowych danego kraju. Najwcześniej zaczął się we Włoszech, gdzie zainteresowanie antykiem było największe, zrodził się już pod koniec XIV wieku i był wypierany przez nowe tendencje (barokowe) już pod koniec wieku piętnastego. Do Polski renesansowe prądy dotarły dopiero w wieku piętnastym i osiągnęły swe najdoskonalsze realizacje w szesnastym.

Tło historyczne

Wyprawy krzyżowe

Ubocznym efektem wypraw prowadzonych przez rycerstwo przeciwko niewiernym był znaczny wzrost znaczenia mieszczaństwa. Włoscy mieszczanie bogacili się bardzo, dzięki wypożyczaniu statków i innego sprzętu krzyżowcom. Pośredniczyli w handlu, zaopatrując kolejne wyprawy w prowiant, zbroje, oręż i inne przedmioty. To nagłe ożywienie w handlu i rzemiośle przyspieszyło rozwój miast włoskich. Mieszczaństwo stawało się coraz bardziej znacząca klasą społeczną. Jej ogromny kapitał pozwalał na szerokie inwestycje między innymi w sztukę.

Migracje ludności

Z powodu wypraw krzyżowych następowało również przemieszczanie się mas ludności, głównie z terenów ogarniętych walkami, to jest z Bizancjum i Grecji. Miejscowa ludność gnębiona ciągłymi najazdami szukała schronienia w samych Włoszech. Doprowadziło to mieszania się kultur, przybysze oficjalnie przyjmowali wiarę chrześcijańską, jednak nie wyzbywali się swojej kultury i obyczajów, choć natomiast zachwytem przyjmowali miejscowe zabytki sztuki starożytnej. Włochy natomiast okazały się bardzo chłonne, Włosi zafascynowali się egzotyką wschodniej kultury i czerpali z niej wzorce. Powstały na styku kultur model życia, oparty na umiłowaniu do sztuki antycznej stał się popularny w całych Włoszech, a wkrótce rozprzestrzenił się poza granice kraju, podbijając Europę.

Wielkie odkrycia geograficzne

Piętnasty wiek to także okres burzliwych podróży, ciekawość świata i gospodarcza konieczność pchnęły Europejczyków daleko poza granice kontynentu. Odkrycia nowych ziem również wiążą się z krucjatami, ponieważ to w wyniku walk z chrześcijanami Muzułmanie zamknęli szlaki handlowe prowadzące do Indii. Gnębieni najazdami chrześcijańskiego rycerstwa, wyznawcy islamu przeszli do kontrofensywy. W wyniku walk Konstantynopol przeszedł na ich stronę, dzięki temu mogli zamknąć szlaki wiodące na Daleki Wschód. Tym samym znacznie ograniczyli wymianę handlową. W tej sytuacji szukano drogi morskiej do Indii.

Na tym polu sukcesy odniosła Portugalia, złożył się na to szereg przyczyn, między innymi kształt portugalskiej gospodarki w dużym stopniu opartej na handlu zagranicznym, jej położenie, a także osobowość jej władcy - księcia Henryka. Książę Henryk zwany też Żeglarzem słynął z zamiłowania do morskich podróży i upatrywał w nich ogromnych zysków, szczególnie po zdobyciu w 1415 roku Ceuty (wybrzeże marokańskie). Władca ten uważał, ze Portugalia może się wzbogacić prowadząc ekspansję na terenie Afryki i handlując niewolnikami, przyprawami i kością słoniową. Przygotowania do realizacji tych projektów prowadzono na dużą skalę, wysalano wiele ekspedycji wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki, skrzętnie gromadzono dane geograficzne i etnograficzne oraz budowano okręty zdatne do dalekich rejsów i przewożenia ładunków. Na przylądku Sangres powstała główna baza nadzorująca przebieg działań. Działania te trwały siedemdziesiąt lat, Portugalczycy stopniowo posuwali się na południe, odkrywając nowe lądy (przylądki: Nun, Bojador, Blanco, Przylądek Zielony ( 1445 r. ). Posuwając się coraz dalej, Europejczycy kolonizowali nowe ziemie, podporządkowując sobie wybrzeże, Portugalczycy opanowali Madarę, Wyspy Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka. Kolonizacja obejmowała też faktorie, jakie wnoszono w celach między innymi fortyfikacyjnych. Początkowe nastawienie kupców na handel złotem okazało się nieuzasadnione, złota w Afryce było niewiele, znacznie bardziej intratny okazał się handel ludźmi, Czarny Ląd stał się terenem, z którego masowo wywożono

tubylców i sprzedawano ich do niewoli. Osiągnięcia kolonizacyjne były znaczne, a handel zyskowny, zachęcało to do kontynuowania działań na terenie Afryki i podejmowania kolejnych wyzwań. Takim wyzwaniem stało się opłynięcie Afryki dookoła i w ten sposób dotarcie do Indii. Zamknięcie szlaków lądowych, zmuszało kupców do odbywania podróży drogą okrężną, a wiec długą i kosztowną. Ceny towarów z Indii wzrosły gwałtownie, handel droga morską pozwoliłby przewozić znacznie szybciej i o wiele więcej towarów. Próby podejmowano "w ciemno", bez dokładnych danych, nie wiedząc nawet, czy w ogóle południowy cypel Afryki istnieje i czy pozwoli on dotrzeć do Indii. Opierano się na podaniach, mówiących o Ziemi Nieznanej Terra Incognita), która miała łączyć się z południowym krańcem kontynentu. Następcą Henryka Żeglarza na tronie portugalskim był Jan II również entuzjasta wypraw morskich, wielkich odkryć i oczywiście zwolennik bogacenia państwa dzięki rozwojowi handlu. Za jego rządów miały miejsce wyprawy słynnego żeglarza Bartłomieja Diaza. Ów śmiałek zasłynął, zapuszczając się najdalej na południe. W czasie sztormu jego okręt został zniesiony poza południowy kraniec Afryki. Kapitan chciał kontynuować ekspedycję, ale musiał ulec wobec buntu załogi i zawrócić. Ostatecznie odwrót okazał się korzystny, przypadkiem bowiem w drodze powrotnej natknęli się na południowy cypel Czarnego Lądu. Kapitan Diaz nadał mu nazwę Przylądka Burz, ale zachwycony odkryciem król ogłosił go Przylądkiem Dobrej Nadziei.

Indie stały się osiągalne droga morską. Pierwszym dowódcą wyprawy handlowej do Indii był Vasco da Gama. Dowodził on ekspedycją w skład której weszły cztery statki. Wyprawa Da Gamy przeszła do historii, zakończyła się ona wielkim sukcesem i stanowiła ważny krok dla Portugalii, powrót statków w 1499 roku Lizbony stanowił wielkie wydarzenie świętowane hucznie i z radością. Odtąd Portugalia miała być pomostem, łączącym Wschód i Zachód. To dawało jej bardzo silną pozycje wśród państw europejskich i niekwestionowaną hegemonie na morzach. Budziło to niepokój i zazdrość innych mocarstw, głównie zaś Hiszpanii, która próbowała za wszelką cenę odkryć tajemnice sąsiedniej floty.

Ponieważ Portugalczycy strzegli swej wiedzy bardzo pilnie i nie zamierzali się dzielić nią z konkurencją, Hiszpanie postanowili szukać drogi do Indii na własną rękę. Król hiszpański zdecydował się sfinansować wyprawę Krzysztofa Kolumba, żeglarza z Genui, który twierdził na podstawie teoretycznych rozważań, ze do Indii można dotrzeć płynąc przez Ocean Atlantycki i kierując się na zachód. Ów teoretyczne rozważania były oczywiście oparte na kopernikańskim odkryciu kulistości ziemi, pogląd ów nadal nie był oficjalnie uznawany i zabroniony przez kościół, jednak zdobywał on sobie coraz szerszą popularność wśród wykształconych ludzi tamtych czasów. Król Hiszpanii również zaufał tej koncepcji i postanowił oprzeć dążenia śmiałka z Genui. Powierzył Kolumbowi trzy karawele: Santa MariE, Niñę i Pintę. 3 sierpnia 1492 ruszyła bodaj najsłynniejsza wyprawa morska. Pierwsze dni upłynęły hiszpańskiego atmosferze radosnego podniecenia, pomyślne wiatry sprzyjały trzem żaglowcom, jednak rejs przedłużał się, hiszpańskiego lądu nie było widać. Po trzydziestu dniach żeglugi załoga podniosła bunt, przestraszeni ludzie chcieli zawracać, Kolumb nie miał wyjścia, zgodził się na powrót ale zdołał go odwlec jeszcze o kilka dni. Wystarczyły dwa. 12 listopada 1495 roku hiszpańskiego bocianiego gniazda udało się dostrzec mały zarys lądu, niewielką wysepkę należącą do archipelagu Bahama, nadano jej nazwę San Salvador. Pierwsze uniesienie radości przygasło nieco, kiedy okazało się, ze na wyspie tej, ani kolejnych ( Kuba i Haiti) nie ma żadnych szczególnych bogactw, ani żadnych śladów, świadczących o przynależności tych ziem do kultury Orientu. Mimo to Kolumb był przekonany, że dotarł do Indii. Z tym przekonaniem zszedł z tego świata. W wyniku tej pomyłki i nieprędkiego jej wyjaśnienia rdzenna ludność Ameryki nazywana jest Indianami. Odkrycie Ameryki, dotarcie tam droga morską miało też ogromne znaczenie dla rozwoju nauki i przemian światopoglądowych. Ostatecznie potwierdziło się odkrycie Kopernika, ziemia okazała się ponad wszelką wątpliwość okrągła, Kościół nie mógł temu dłużej zaprzeczać. Spowodowało to znaczny upadek kościoła, który przez wieki stał na straży twierdzenia, ze Ziemia jest płaska, a Europa, Azja i Afryka to jedyne lądy i w imię tej prawdy prześladował wyznawców teorii heliocentrycznej, każąc ich za herezję śmiercią na stosie.

Główne tendencje rozwoju: humanizm i antropocentryzm

Słabło zainteresowanie rozważaniami teologicznymi, scholastyka wyczerpała swe możliwości rozwoju, stawała się nauką martwą. Coraz chętniej podejmowano tematy związane z człowiekiem, z jego życiem doczesnym, potencjałem tkwiącym w ludzkim ciele i umyśle. Człowiek był postrzegany jako jednostka indywidualna, niepodważalna. Umysł ludzki stanowił tajemnicę, którą próbowano rozwikłać, znacznie wzrosło zainteresowanie ciałem, które wzorem starożytnych postrzegano nie jako źródło grzechu, ale jako obraz piękna, proporcji i harmonii. Sztuka i nauka rozwijały się pod hasłami antropocentryzmu i humanizmu.

  • Antropocentryzm

Dosłownie znaczy "człowiek w centrum" (gr. "anthropos" - człowiek, "kentron" - środek), chodzi oczywiście o centrum zainteresowań. Człowiek stał się przedmiotem badań naukowych i obiektem sztuki. Antropocentryzm jest doktryną stojącą w opozycji do średniowiecznego teocentryzmu. Sam termin jest znacznie późniejszy niż samo zjawisko, pojawił się dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Badacze różnicują też poszczególne przejawy antropocentryzmu, wymieniając cztery jego typy:

- teoriopoznawczy rozumiany jako metoda badawcza i dedukcyjna; zakłada, ze jakąkolwiek krytykę poznania należy rozpocząć od analizowania sposobów funkcjonowania ludzkiego umysłu.

- metafizyczny opierający się na założeniu, że człowiek jest najważniejszym tworem wszechświata, najdoskonalszym elementem natury i jako taki powinien stanowić główny przedmiot zainteresowania filozofii.

- aksjologiczny, mówiący, że człowiek jest miarą wartości

- teologiczny, stanowiący wyraźny kontrast wobec filozofii średniowiecza, ponieważ głosił daleko idącą niezależność człowieka od Boga.

  • Humanizm

Po łacinie humanus -znaczy "ludzki"; humanizm to doktryna zgodna z antropocentryzmem, również skupiająca swe zainteresowanie na człowieku i jego sprawach. Zgodnie z humanistyczna wizja świata człowiek jest częścią natury, jednostką psychofizyczną. Powinien wiec dbać zarówno o rozwój swojego umysłu jak i ciała. Życie ludzkie jawi się tu jako droga i cel jednocześnie. Hasłem humanizmu stały się słowa Terencjusza, żyjącego w II wieku p.n.e.:

"Homo sum, humani nihil a me alienum puto"("Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce". )

Zwolennicy humanizmu koncentrowali się na różnych aspektach człowieczeństwa, humanistów zależności od tego można wśród nich wyróżnić:

- filologów, oni zajmowali się głównie badaniem literatury i filozofii antycznej, humanistów dorobku starożytnych pisarzy i filozofów starali się wyłonić najważniejsze myśli i przekazać je współczesnym.

- psychologów i moralistów zajmujących się rozważaniem ludzkich możliwości i etyki postępowania godnej człowieka. Bodaj najsłynniejszym humanista w tej dziedzinie był M. de Montaigne. Jego poglądy stanowiły przejaw humanizmu naturalistycznego czy przyrodo centrycznego. Jego zdaniem, człowiek jest nieodłącznie związany z przyrodą. Pisząc o etyce, dostrzegał potrzebę uczenia się "sztuki zycia", czyli umiejętnego czerpania radości z życia.

- teologów; ta grupa humanistów znacznie odbiegała od dwóch poprzednich, ponieważ opierała się na nauce chrześcijańskiej. Tak zwany humanizm chrześcijański opierał się na nauce Kościoła. Ważnym przedstawicielem tego nurtu był Franciszek Salezy. Głosił on podobnie jak Montaigne radość życia, choć inaczej ją motywował, pisał, ze: "Bóg chce uczynić wszystkie rzeczy dobrymi i pięknymi. Ta filozofia chrześcijańska przypominała nieco franciszkanizm, zakładała zachwyt nad życiem, które powinno być radosne. Człowiek miał dążyć do zbawienia przez miłość bliźniego, Boga i świata, a nie przez ascezę czy cierpienie.

Sztuka w renesansie

Początki sztuki odrodzenia jak cała epoka zrodziły się we Włoszech. I podobnie jak inne dziedziny rozwoju charakteryzowała się przede wszystkim fascynacją antykiem, powielaniem starożytnych wzorów, czerpaniem z nich inspiracji, przejmowaniem tendencji. Sztuka również rozwijała się pod znakiem humanizmu i antropocentryzmu, cechując się silnym w stosunku do średniowiecza zeświecczeniem. Znacznie wzrosła też rola artysty, który nie był już anonimowym twórcą, lecz jednostką wybitną, świadomą swej wyjątkowości, kształtującą nowe oblicze kultury.

~We Włoszech

Wszystko zaczęło się na początku XV wieku we Florencji. W sztuce zaczęły dominować antyczne wyznaczniki piękna. Harmonia i prostota form stanowiły o artystycznym kunszcie. Od starożytnych Greków przejęto rozumienie piękna jako wartości obiektywnej, którą można sprowadzić do płaszczyzny rozumowej, intelektualnej. Piękno to proporcje, harmonia, adekwatność.

We Florencji sztuka rozwijała się szybko miedzy innymi dzięki rozwojowi miast i mieszczaństwa. Bogaci obywatele stawali się potencjalnymi odbiorcami sztuki. Mieszczanie patronowali artystom, często otaczając ich mecenatem. Rola artysty znacznie wzrosła, twórcy cieszyli się prestiżem i uznaniem. Ich pozycja społeczna uległa znacznej poprawie, a tym samym i byt materialny. Zainteresowanie sztuką ogarnęło teraz znacznie szersze kręgi społeczeństwa. Nowy kształt sztuce nadawała między innymi teoria sztuki antycznej, publikowana w nowych wydaniach.

  • Architektura

Wzorowano się przede wszystkim na starorzymskich budowlach sakralnych i mieszkalnych, jednak wprowadzano też nowe rozwiązania, przykładem może być konstrukcja centralnej budowli kopułowej D. Bramantiego. Z antyku zaczerpnięto przede wszystkim proporcje, a także zamiłowanie do kolumn i belkowania. Przejęto też styl i zwyczaj stawiania łuków triumfalnych. Wznoszono portyki z trójkątnymi tympanonami. Także ornamentyka nosi silne ślady starożytnego stylu grecko - rzymskiego w postaci zdobnictwa rozetami, listkami, wieńcami , czy układami kandelabrowymi.

O ile w średniowieczu najdoskonalsze zabytki architektoniczne stanowiły budowle sakralne, o tyle w renesansie coraz większej wagi nabierają budynki mieszkalne. Wśród głównych typów architektonicznych tego okresu należy wymienić: pałac miejski, posiadający wewnętrzny dziedziniec arkadowy, podmiejską willę, której parter stanowił reprezentacyjną kondygnację budynku, tak zwane palazzo in fortezza, czyli pałace budowane poza granicami miasta, okazałe budowle, posiadające własne fortyfikacje ziemne. W architekturze miejskiej styl renesansowy przejawiał się między innymi w takich budowlach jak ratusze giełdy czy sukiennice.

Oczywiście budownictwo sakralne nie ustało, nadal wznoszono kościoły i kaplice, choć nie dominowały one już w zamysłach architektów.

Renesans lubował się w łukach, które stały się najpopularniejszą konstrukcją budowlaną, szeroko stosowano również arkady i kolumnady arkadowe, belkowania czy proste belkowania. Sklepienia wznoszono zarówno krzyżowe jak i kolebkowe, z kolei w elewacjach posługiwano się rustyką i boniowaniem.

Do najwybitniejszych architektów włoskiego renesansu zalicza się: F.Brunelleschiego, L.B. Albertiego, Rafaela, D. Bramantego, Michała Anioła i J. Sansovina.

  • malarstwo

W malarstwie nastąpił zwrot w kierunku organizowania przestrzeni i dążenia do uchwycenia trzeciego wymiaru, czyli głębi. Przyczyniły się do tego w znacznej mierze badania nad perspektywą linearną (prowadzone między innymi przez Masaccia czy P. Ucellego) oraz nad perspektywą barwną ( tu trzeba wymienić P. Della Francescę). Trójwymiaru i eksperymenty z przestrzenią przejawiały się najczęściej w malarstwie pejzażowym, gdzie stosowano wyraziste barwy i rozproszone światło.

Ważną postacią w historii rozwoju malarstwa jest oczywiście Leonardo da Vinci, który pod koniec XV wieku wpłynął między innymi na sposoby komponowania postaci. Wprowadził on układy symetryczne ( m.in. na kształt trójkąta równobocznego). Jego dziełem jest tez teoria układu sfumato, która postulowała indywidualny, luźniejszy układ w miejsce dotychczasowych twardych modelunków konturowych.

Malarstwo rozwijało się w kilku kierunkach tematycznych. Dużym zainteresowaniem w związku z renesansową filozofią, cieszyły się motywy związane z natura, wierne odtworzenia oglądanego pejzażu. Jednocześnie rosło zapotrzebowanie na malarstwo portretowe. Początkowo postacie ujmowano z profilu, potem coraz popularniejsze stawało się przedstawianie półpostaci. Oczywiście, dużym powodzeniem cieszyły się motywy mitologiczne, nadal przedstawiano też sceny biblijne, jednak obecnie służyły one głównie jako alegoria tematów współczesnych.

Najwyższy poziom techniki malarskiej w zakresie koloru i światła osiągnęło malarstwo weneckie. Wenecjanie stopniowo zastępowali temperę techniką olejną, ponadto coraz częściej stosowano płótno jako podobrazie miast dotąd używanej deski.

Malarstwo ścienne to nadal głównie freski, czyli malowidła na mokrym tynku. Malarstwo włoskie rozwijało się najprężniej w ośrodku florenckim (tu należeli tacy twórcy jak Masaccio, P. Ucello, S. Botticielli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi, W. Umbrii, P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino czy L. Signorelli) i weneckim ( związani z nim byli tacy malarze jak: rodzina Bellinich, V. Carpaccio, Giorgione oraz znany wszystkim Tycjan. Ważnym ośrodkiem była też Padwa, gdzie tworzył między innymi A. Mantegna. Największy wpływ na kształt renesansowej sztuki, już w okresie jej dojrzałego rozwoju mieli trzej słynni twórcy: Leonardo da Vinci, Michał Anioł i Rafael.

  • Rzeźba

Za oficjalny początek stylu odrodzenia w rzeźbie uznaje się rok 1401, kiedy to rozstrzygnięto konkurs na brązowe drzwi do baptysterium florenckiej katedry. Zwycięstwo przyznano L. Ghibertiemu, który posłużył się techniką odlewu wówczas brązie przyczyniając się tym samym do jej wskrzeszenia i popularyzacji.

Tym niemniej najpowszechniejszym materiałem był kamień. Najchętniej sięgano po marmur. Można powiedzieć, ze rzeźba się usamodzielniała, uniezależniała się od tła, stawała się samoistnym dziełem, oderwanym od tła. Coraz więcej rzeźb stanowiło samodzielne twory wolno stojące. Podobnie jak w malarstwie wzrósł popyt na dzieła portretowe, powstawały liczne popiersia, często przedstawiające bogatych mieszczan, pragnących uwiecznić swe wizerunki. Wodzów czy bohaterów, a także królów przedstawiano na koniach, częste były też akty (na wzór antyczny, przedstawiające piękno ludzkiego ciała), do sztuki użytkowej można zaliczyć powstające w dużych ilościach nagrobki niszowe. Nadal tworzono też płaskorzeźby, które stanowiły ozdoby i ornamentykę wnętrz.

Najwybitniejsze dokonania wczesnego renesansu w dziedzinie rzeźby należą do florenckiego twórcy, Donatella. Słynną jego rzeźba jest biblijny Dawid (powstały ok. 1430), stanowiący pierwsza realizacje aktu w rzeźbie pełnej od czasów starożytnych. Jest to przedstawienie doskonałej budowy męskiego ciała. Innym dziełem dłuta słynnego rzeźbiarza jest monumentalny posag konny Gattamelaty (Padwa 1453), również pierwsze tego typu dzieło od czasów antyku. Do grona wybitnych twórców swojej epoki zaliczali się także: M. da Fiesole, A. del Verocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, oraz L. della Robia. Ten ostatni znany jest między innymi jako autor techniki rzeźbiarskiej, tzw. glazurowanej terakoty, charakteryzującej się biało-błękitnymi reliefami i tondami. Dojrzały renesans to z kolei okres twórczości Michała Anioła, jego wczesne dzieła nosiły już znamiona wybitności, nalezą do niech między innymi: : "Pietà Watykańska" (1498-1500), "Dawid" (1501-1504) czy "Mojżesz" (1513-1516).

~ w Europie

Wzory antyczne za pośrednictwem Włoch szybko przemieszczały się w głąb Europy, na wiele lat wyznaczając kanony piękna. Sztuka włoska cieszyła się ogromnym powodzeniem, władcy europejscy ściągali południowych artystów na swoje dwory. Miejscowi twórcy przejmowali od przybyszów techniki i wzory. Władcy i magnaci obejmowali mecenatem także rodzimych artystów, wspierając tym samym rozwój sztuki we własnych państwach. Pierwszym władca, który zasymilował renesansowe prądy artystyczne z Włoch, był węgierski monarcha Maciej Korwin, który już w 1490 roku podjął się budowy pierwszych odrodzeniowych kaplic, (m. in. kaplica T. Bakocza w Ostrzychomiu, 1507).

Włoscy artyści dotarli w końcu także do Polski, choć na ziemiach piastowskich renesans rozwijał się z opóźnieniem. Wynikiem działań przybyłych z Włoch architektów Franciszka Florentczyka oraz B. Berecciego, a także mistrza Benedykta był nowy kształt Wawelskiego zamku królewskiego. Przebudowa Wawelu miła miejsce w latach około 1504-1536. Berecci jest także autorem projektu kaplicy Zygmuntowskiej przy krakowskiej katedrze (1517-1533).

Wyraźne tendencje renesansowe można odkryć w architekturze zamku w Baranowie, przy którym pracował jeden z architektów związanych z S. Guccim (1591-1606). Podobnie zamki w Brzegu (architekt J. Parr.) czy Krasiczynie (m.in. G. Appiani) a także inne budowle jak miejskie ratusze oraz centralne kaplice kopułowe noszą znamiona sztuki renesansowej. Wzory włoskie są też widoczne w architekturze miejskiej Zamościa (projekty między innymi B. Moranda). Przejmowane wzory były jednak modyfikowane i uzyskiwały specyficzny, polski koloryt. Do charakterystycznych cech polskiego renesansu można zaliczyć upodobanie do attyk i dziedzińców arkadowych.

Rzeźba skupiała się przede wszystkim na twórczości nagrobnej, powstawały liczne nagrobki niszowe, czasem piętrowe, ich autorami byli między innymi: G.M Padovano, H .Canavesi, J. Michałowisz z Urzędowa oraz S. Gucci.

Jako malarz polskiego renesansu zasłynął S. Samostrzelnik, który parał się głównie miniaturą i polichromią. Należy też wspomnieć M. Kobera, znanego portrecistę, który wpłynął na kształt polskiego malarstwa portretowego doby renesansu. .

Zachodnia cześć Europy również prężnie działała i stwarzała własne wybitne dzieła, wkrótce włoskie wpływy znacznie przygasły i rozwój sztuki odbywał się głównie siłami rodzimych twórców. Ważnym ośrodkiem malarstwa renesansowego były Niderlandy, jednym z najsłynniejszych malarzy tamtego okresu był Pieter Bruegel Starszy, zaś w rzeźbie zasłynął C. Floris. Francuscy twórcy to między innymi architekci: P. Lescot i Philippe Delorme, rzeźbiarze J. Goujon i G. Pillon oraz malarze - J. Clouet i F. Clouet, a także tak zwana szkoła z Fontainebleau. W Niemczech rozwijało się przede wszystkim malarstwo i grafika, a to za sprawą talentu A. Durera, a także twórczej indywidualności H. Holbeina Młodszego, ważnymi twórcami byli tez A. Altdorfer i L. Cranach Starszy.

  • Muzyka

Renesans w muzyce to okres przypadający na lata ok. 1430-1600. Termin renesansu w odniesieniu do muzyki zastosowano w końcu XIX w. we Francji oraz na początku XX w. w Niemczech (H.Riemann), jednak w wyznaczeniu dat ramowych tego kierunku istnieją odrębne zdania wśród muzykologów - niektórzy z nich (E. Wellesz, A. Schering, H. Besseler) nie wyodrębniają wcale okresu renesansu w muzyce.

Kompozytorzy epoki renesansu tworzyli w średniowiecznym systemie modalnym, jednak powstanie techniki fauxbordon oraz stosowanie chromatyki dały początek wykształconemu w następnej epoce systemowi dur-moll. Równorzędnie z rozwojem akordyki coraz bardziej kunsztowny charakter miały opracowania polifoniczne oparte na zasadach kontrapunktu.

Rozkwitała muzyka religijna z jej podstawowymi gatunkami: mszą i motetem, komponowanymi na chór acapella (w 2. połowie XVI w. zasadnicza była obsada 5-głosowa, choć liczba głosów mogła być większa). Do wybitnych twórców należeli: O. Di Lasso, J.Okceghem, J.Obrecht,G.P.da Palestrina.

Spośród najznakomitszych kompozytorów muzyki świeckiej (chansons, madrygały, frottole, villanele) wyróżnili się: C.Jannequin, L.Marenzio, C.de Rore,A.Willaert. W muzyce instrumentalnej powstały nowe formy: ricercar i canzona.

Renesansową muzykę polską reprezentowali: Wacław z Szamotuł, M.Leopolita, T.Szadek, C.Bazylik, M.Gomółka, muzykę lutniową tworzyli: W. Bekwark, W. Długoraj, J.Polak, D. Cato.

PRZEMIANY RELIGIJNE

RUCH REFORMATORSKI

Przemiany światopoglądowe, jakie nastąpiły w latach odrodzenia, odwaga myślenia oraz przeformułowanie zadań, powołania człowieka doprowadziły do poważnych zmian w życiu religijnym. Niepodważalny dotąd autorytet kościoła znacznie osłabł, filozofowie, artyści, nawet teolodzy mieli odwagę krytycznie spojrzeć na doktryny głoszone przez kościół katolicki. Absolutyzm kościoła został przełamany, nawet wewnątrz hierarchii kościelnej, ponieważ władza papieża została podporządkowana woli soboru.

Reformacja nie nastąpiła nagle, przygotowały ją wcześniejsze wydarzenia i przemiany światopoglądowe, potem zaś rozwijała się w kolejnych etapach. Za początek ruchy reformatorskiego uznaje się rok 1517, kiedy to Marcin Luter (1483-1546) wygłosił swoje słynne tezy o odpustach. Tez było 95 i silnie godziły w naukę kościoła katolickiego. Podważając słuszność jego dogmatów. Najważniejsze założenia krytyki Lutra dotyczyły sprzedaży odpustów oraz wysokich stanowisk kościelnych, ponadto postulował on, by za jedyne źródło wiedzy o sprawach wiary uznać Słowo Boże, czyli Pismo Święte, zrywając tym samym z ustaloną dotąd tradycją i podważając wszelkie postanowienia soborów i papieży.

Luter nie uznawał też innych sakramentów jak tylko chrztu i komunii. Reforma obejmowała też likwidację zakonów oraz celibatu jako form życia niezgodnych z natura. Ważnym elementem przemian zapoczątkowanych przez Lutra, było wprowadzenie języków narodowych do liturgii kościelnej. Dwa lata po ogłoszeniu tez, Luter ostatecznie zerwał z Kościołem, wystąpienie, które początkowo miało być próbą naprawienia stosunków panujących w kościele, który zdaniem reformatora odszedł od Boga i wymagał odnowy, stało się Kościół efekcie początkiem nowego wyznania, religii opierającej się na tej samej podstawie, czyli Biblii, jednak zupełnie innej pod względem zewnętrznych form kultu. Luter odrzucał wszystko to, co do wiary wniosły lata teologicznych rozważań i tradycji, pragnął powrócić do tego, co pierwotne i niepodważalne w, a wiec do Słowa Bożego. Pisał: "Z dzieł teologicznych należy czytać jedynie nieliczne i najlepsze. (...) Tak więc, powinno się czytać dzieła ojców Kościoła tylko przez jakiś czas, abyśmy poprzez nie mogli dojść do Biblii (...). Jedynie Pismo św. jest bowiem naszą winnicą, w której powinniśmy się ćwiczyć i pracować. Przede wszystkim najważniejszą i najpowszechniejszą lekcję w wyższych i niższych szkołach winna stanowić nauka Pisma św. (...). I chciałby Bóg, aby każde miasto miało także szkołę dla dziewcząt, w której codziennie przez jedną godzinę dziewczynka słuchałaby ewangelii (...). Teraz zaś nawet wielce uczeni biskupi i prałaci nie znają ewangelii."

Mówiąc o etapach rozwoju ruchu reformatorskiego należy wymienić następujące wydarzenia:

  1. 1517 r. wystąpienie Lutra w Wittenberdze
  2. Publiczne spalenie przez Lutra bulli papieskiej, w której potępiał on ruch reformatorski. Akt spalenia stał się początkiem walk na tle religijnym. Europa została podzielona, cały VXI wiek upłynął pod znakiem wojen wyznaniowych, walki pochłonęły wiele ofiar i rozbiły europejską wspólnotę wyznaniową, która była postawa jedności kultury w średniowieczu.
  3. 1533 rok - wystąpienie Jana Kalwina w Bazylei. Kalwin (1509 - 1564) był poniekąd kontynuatorem Lutra, głosił on podobne postulaty odnowy kościoła, dodał też tezę o predestynacji, która głosiła, ze człowiek jest z góry przeznaczony do zbawienia bądź na potępienie, decyduje o tym wyłącznie Bóg, człowiek nie ma na to wpływu, jego postępowanie jest jedynie świadectwem tego, co przeznaczył mu Bóg. Talk więc w kalwinizmie dobre uczynki nie mają mocy zbawczej. Kalwin pisał: "Kto chce dojść do Boga Stwórcy, ten musi mieć za przewodnika i nauczyciela Pismo Święte. Urzędnik chętniej spełniać będzie swe zadanie, ojciec rodziny poczuwać się będzie do swych obowiązków, każdy swój tryb życia wiodąc cierpliwie znosić będzie, przyjmować wszelkie niepowodzenia, niepokoje, zniechęcenia i troski, skoro nabierze przekonania, że Bóg każdemu to brzemię nałożył."
  4. Henryk VIII, król Anglii ogłosił się głowa kościoła w swoim państwie, tym samym odrzucił zwierzchność papieża i dał początek kościołowi anglikańskiemu.
  5. Rozszerzenie się wpływów reformacji na kraje słowiańskie, w Czecha rodzi się ruch nazywany braćmi czeskimi, w Polsce analogicznie - bracia polscy czyli arianie.
  6. Powstawanie ruchu antyreformacyjnego. Kościół katolicki przerażony rozmiarami nowego ruchu, przystąpił do działań mających zapobiec zupełnej utracie wiernych. Powołano Towarzystwo Jezusowe (czyli tzw. zakon jezuitów), a także specjalny Trybunał Inkwizycyjny (1542 r.) do walki z przedstawicielami religii reformowanych, brutalnie każąc odstępców od wiary. Jednocześnie reformacja zmusiła przedstawicieli Kościoła do własnej reformy od wewnątrz, zainteresowanie reformacją wynikało przede wszystkim z rozczarowania religią katolicką. Hierarchowie kościelni przystąpili do naprawy Kościoła, najważniejsze postanowienia zrodziły się w czasie soboru trydenckiego (1545-1563). Wtedy też powstał niechlubny indeks ksiąg zakazanych.

Reformacja i antyreformacja wprowadziły wiele zamętu w umysły współczesnych. Ludzie stanęli przed koniecznością wyboru. Wcześniej wszystko było jasne, istniała jedna religia wspólna dla całej Europy, stanowiąca podstawę wszystkich światopoglądów, ateizm praktycznie nie istniał, w każdym razie oficjalnie nikt się do niego nie przyznawał. Teraz powstał dylemat, po której stronie się opowiedzieć, kto ma racje, Kościół katolicki od mający za sobą wielowiekową tradycję, czy reformatorzy dążący do naprawy stosunków, powracający do źródeł wiary. Niewątpliwie kwestie te były dla ludzi szesnastego wieku bardzo trudne i ważne, ponieważ przesądzały o zbawieniu. Wyrazem niepokoju są słowa Mikołaja Reja, Który w "Żywocie człowieka poczciwego" pisze: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć", mimo iż sam był zdeklarowanym kalwinistą, jednak nie miał ostatecznej pewności, czy jego decyzja była słuszna. Reformacja nie była wewnętrznie spójna, nowe wyznania opierały się na podstawowych założeniach - Piśmie Świętym i potrzebie naprawy kościoła, ale w szczegółach znacznie się różniły. Luteranizm głosił ufną wiarę w zbawienie jako jedyną drogę jego uzyskania, w tym ujęciu, podobnie jak u kalwinistów człowiek jest postrzegany jako istota bardzo słaba i niezdolna do samodzielnego pokierowania własnym losem, zbawienie duszy jest darem od Boga, człowiek nie może na nie zasłużyć pobożnym życiem, czy dobrymi uczynkami, jest na to za słaby, a jego natura zbyt grzeszna. Kalwinizm wyróżnia się teorią predestynacji, natomiast najbardziej radykalne względem katolicyzmu wydają się wyznania antytrynitarzy, czyli przeciwników dogmatu o Trójcy Świętej ( anti "przeciw"; trinitas "trójca"), do których należeli między innymi bracia polscy.

Wpływ reformacji na rozwój sztuki

Luteranizm jak i kalwinizm głosiły pochwałę pracy i skromnego życia. Surowa moralność tych wyznań przyjęła się przede wszystkim wśród mieszczaństwa. Sztuka rodząca się pod wpływem tych założeń była bardzo surowa, pozbawiona humoru i żartu. Zabawa kojarzyła się z grzechem. Ponadto wyzna te powróciły do biblijnego zakazu czynienia jakichkolwiek wizerunków Boga, toteż motywy biblijne, dotąd tak popularne w rzeźbie i malarstwie zostały znacznie ograniczone, a wnętrza świątyń zupełnie zmieniły charakter. Ograniczenie sztuk plastycznych kompensowano sobie rozwojem muzyki, która w krajach protestanckich osiągnęła wówczas wspaniały poziom, nieporównywalny z innymi krajami. Wówczas powstawały genialne dzieła, a szczytowym punktem rozwoju jest twórczość Jana Sebastiana Bacha ("Suita na strunie G").

Reformacja w Polsce

Ruchy reformatorskie znalazły sobie wielu zwolenników także na terenie państwa polskiego. W XVI wieku publikowano wiele pism o charakterze polemicznym. Początkowo napływ publikacji luterańskich był nieco hamowany przez królewskie edykty (1520), zabraniające ich wwożenia do granic Rzeczypospolitej, ale skuteczność owych edyktów była znikoma. Charakterystycznym rysem przebiegu reformacji w Polsce jest wpisująca się pięknie do historii tolerancja religijna, która choć oczywiście nie była bezwyjątkowa, jednak na tle innych krajów europejskich, krwawych wojen, jakie toczono w innych państwach była ewenementem. Główna linia podziału przebiegała zgodnie z podziałem społecznym, nowe wyzna przyjmowały się głównie wśród mieszczan, natomiast szlachta najczęściej stała na straży dawnego porządku dawnej religii, mimo to nie dochodziło na tym tle do szczególnie drastycznych zajść. W 1570 roku oficjalnie zatwierdzono tak zwaną zgodę sandomierską, czyli porozumienie wyznawców różnych religii. Do Polski napływali innowiercy z wielu krajów, znajdując tu bezpieczne schronienie przed prześladowaniami. Owym wyjątkiem od chlubnej tolerancji religijnej byli bracia polscy, których wypędzono z Rzeczypospolitej.

Bracia polscy zwani też arianami stanowili najbardziej radykalny odłam kościoła reformowanego, jak się okazało zbyt radykalny nawet jak na polską tolerancję. Arianie należeli do antytrynitarzy, tj. nie uznawali dogmatu o Trójcy Świętej. Mimo wielu zasług, jakie poczynili dla kraju szczególnie na polu edukacji, zostali w 1658 roku wypędzeni z kraju na mocy sejmowej uchwały. Nakazano im zmienić wyznanie lub opuścić ojczyznę.

Bracia polscy stanowili odłam kalwinizmu, uformowali się w tak zwany Zbór Mniejszy. Zyli w zgodzie z natura i w ubóstwie, uprawiali rolę i wyrzekali się przemocy. Arianami nazwano ich niesłusznie, posądzając o związki z dawną sektą Ariusza. Największy sprzeciw innych wyznań budziło owo nieuznawanie świętości Jezusa. Antytrynitarze uważali, ze był on człowiekiem, który dopiero po martwych wstaniu stał się Bogiem, a właściwie został do boskości wyniesiony. Efektem takiego przekonania była szczególna miłość bliźniego, obowiązująca wśród wyznawców, arianie oddawali swoje majątki ubogim, dzielili się z potrzebującymi. Kierowanie się Pismem Świętym godziło w podstawy ówczesnego porządku społecznego, arianie negowali bogacenie się czy poddaństwo chłopów, nie przyjmowali urzędów , sprzeciwiali się karze śmierci, odmawiali wojskowej służby. To budziło przeciwko nim szlachtę i ostatecznie doprowadziło do ich wygnania. Wielką zasługa braci polskich są przekłady Biblii na język ojczysty, zakładanie szkół (między innymi w Pińczowie, Lubartowie, Lublinie czy Rakowie). Także pierwsza gramatyka polska jest wynikiem pracy arianina Piotra Statoriusa-Stojeńskiego, natomiast Jan Mączyński (również jeden z braci polskich), opracował słownik łacińsko-polski.

LITERATURA

Prądy dominujące w literaturze były analogiczne do trendów panujących w innych sztukach. Literatura także rozwijała się pod znakiem humanizmu i odrodzenia sztuki antycznej. Starożytne wzorce przejawiają się na wielu płaszczyznach , między innymi w kwestii doboru gatunków, odradzają się znane też w średniowieczu tragedie, pieśni, sielanki czy bajki, ale powstają też nowe np. treny, eseje, fraszki, figliki, sonety, powieści i nowele. W starożytności nie były znane kazania ani homilie z oczywistych względów, jednak już w średniowieczu był to gatunek bardzo popularny, w renesansie zmienia on nieco formę, ale nadal cieszy się dużym powodzeniem.

Wielkim przełomem dla rozwoju piśmiennictwa w ogóle, a w tym także literatury był wynalazek druku, autorstwa Jana Gutenberga. Dzięki temu literatura stała się sztuką znacznie bardziej dostępną, szybkie powielanie ksiąg, dawało możliwość dotarcia do szerokiego (w stosunku do epoki poprzedniej) odbiorcy. Także rozwój miast i dobra pozycja majątkowa mieszczaństwa przyczyniła się do upowszechnienia słowa drukowanego, mieszczanie stali się znaczącą grupą odbiorczą, posiadającą duże możliwości nabywcze. Pojawienie się nowego odbiorcy wpłynęło też na kształt literatury, na jej treść i formę.

Podobnie jak w średniowieczu literatura jest nośnikiem ideałów, propaguje wzorce osobowe, te jednak uległy zasadniczej zmianie. W renesansie wzorem doskonałości jest człowiek wszechstronnie wykształcony, znający się na sztuce, biegły w starożytnych językach (greka, łacina, hebrajski), oczytany i zgłębiający tajniki przyrody. Ważną umiejętnością jest odpowiednie zachowanie się w towarzystwie, człowiek renesansu powinien umieć zabawiać innych rozmowa, dyskutować na wszystkie tematy, znać dobre maniery. Większą uwagę przywiązywani też do własności ciała, osoba wykształcona nie mogła zaniedbywać rozwoju fizycznego, w dobrym tonie była umiejętność konnej jazdy, pływania oraz wśród mężczyzn zamiłowanie do polowań. Ciało stało się ważna częścią człowieczeństwa, należało o nie dbać, rozwijać je na równi z umysłem.

Cele renesansowej literatury

Cele literatury w odrodzeniu nie są już tak wyraźne , nie narzuca ich żadna ideologia, pisarze mają swobodę wyboru tematu i sposobu jego ujęcia. Artyści zajmują się tym, co sami uważają za istotne, interesujące i warte rozpowszechnienia. Wśród dzieł renesansowych można jednak wskazać na kilka zasadniczych grup, mających podobne cele:

1. zgłębianie natury człowieka, poznawanie jego umysłowości i psychiki, przedstawianie uczuć jednostek. Do tej grupy należą głownie dzieła liryczne, osobiste wyznania i refleksje, przykładem mogą być sonety Francesca Petrarki (m. in. "Sonet do Laury", "Secretum", "Pieśni Petrark"i, "Il canzoniere"), a także utwory Pierra de Rosnarda ("Les hymnem", "Les amours"," Sonnets pour Hélène", "La Franciade").

2. Ukazanie ludzkiego potencjału, przedstawienie człowieka jako istoty twórczej, chłonnej, mające wiele możliwości. Tu należy wymienić między innymi Francoisa Rabelaisego ("Gargantua i Pantagruel").

3. Skłonienie odbiorcę do refleksji nad własnym życiem, nad własnymi osiągnięciami. Do tej grupy należą głównie dzieła filozoficzne, można tu przytoczyć przykład Michela de Montaigne`a, autora m. in. "Prób", "Journal de voyage" czy "Pisma", Erazma z Rotterdamu, który jest autorem "Enchiridion militis chrystiani" , "Colloquia familiarna" , "De libero arbitrio" i słynnej "Pochwały głupoty" oraz Miguela de Cervantesa, twórcy słynnego Don Kichota ("Przygody przemyślnego szlachcia Don Kichote z Manczy"), a także autora "Galatei" oraz "Intermediów".

4. Osobną grupę stanowią dzieła publicystyczne, mające funkcję informacyjną, ale przede wszystkim perswazyjną. W tym nurcie powstało wiele traktatów o naprawie systemu państwowego, a także utopii. Jednym z autorów utopijnych był Thomas More, autor znanego na owe czasy dzieła "Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii". Jest to bardzo nowatorskie ujecie sytemu państwowego, powracające do antycznej idei demokracji w nowożytnej Europie zupełnie nie znanej ( w rzeczywistości). More jednak poszedł w swych rozważaniach znacznie dalej, ponieważ negował istnienie prywatnej własności, wszyscy pracują wspólnie i wspólnie zgodnie z własnymi potrzebami z owoców owej pracy mogą korzystać. Słynnym do dziś utopista był też Niccoló Machiavelli, który obecnie znany jest głównie jako autor "Księcia", a napisał też "O sztuce wojennej" oraz "Historię Florencji". Makiawelizm to pojęcie odnoszące się do sposobów skutecznego sprawowanie rządów, pochodzące od jego nazwiska

5. Zabawa, radość, przyjemność, to cele , które były w literaturze obecne od zawsze, jednak teraz ponownie doszły do głosu. Powstają utwory na temat zabawy, śmieszne wierszyki, nierzadko sprośne. Przykładem utworu o funkcji ludycznej jest "Dekameron", zbór nowel autorstwa włoskiego pisarza, Boccacia.

Do którejkolwiek z grup ciężko zaliczyć dorobek twórczy Williama Szekspira (1564-1616), angielskiego dramaturga, którego twórczość stanowiła ewenement na tle epoki. Twórczość Szekspira jest już właściwie zapowiedzią baroku, natomiast jak pokazały późniejsze wieki, dramaty te stały się inspiracją dla twórców romantycznych. Szekspir był twórcą bardzo płodnym , pozostawił bogaty dorobek o różnej tematyce i konwencji, przełamał antyczne wzory tragedii nie licząc się z podstawowym nakazem trzech jedności, a także ograniczeniem liczby aktorów występujących jednocześnie na scenie do trzech. Szekspir wprowadzał zbiorowe sceny, włączał do akcji postaci fantastyczne, łączył rożne plany, pozwalał aktorom na długie monologi, wprowadzał na scenę postaci z ludu, powierzając im istotne role. Szekspir, który jest wybitna postacią, która zmieniła oblicze epoki, który pozostawił po sobie wyjątkowy dorobek twórczy, jest jednocześnie postacią bardzo tajemniczą, ostatecznie na temat jego życia wiemy nie wiele, nie wiele też pozostało dokumentów, świadczących o jego życiu, nie zachował się żaden rękopis. Do dziś zachowało się 37 utworów scenicznych przypisywanych Szekspirowi, choć nie ma co do tego ostatecznej pewności, są to: kroniki historyczne, czyli utwory oparte na historii Anglii ( m. in. "Henryk VI", "Ryszard III", "Ryszard II", 1595, "Henryk IV", 1596-98; "Henryk V", 1599), tragedie ("Romeo i Julia" , 1595, "Makbet", 1606, "Hamlet", 1601; "Ottelo", 1604, "Król Lear", 1606 czy "Antoniusz i Kleopatra", 1607 i inne) oraz komedie, wśród których wymienić można: "Stracone zachody miłości", "Komedię omyłek", 1594; "Poskromienie złośnicy", 1594; "Sen nocy letniej", 1595; "Jak wam się podoba", 1599-1600; "Wesołe kumoszki z Windsoru", 1602; "Wieczór Trzech Króli", 1602 i "Burzę", 1611.

Ponadto Szekspir pisał również sonety, gdzie również osiągnął mistrzostwo, w tym przypadku był nieco bardziej wierny antycznej tradycji. W jego twórczości lirycznej widoczne są wpływy Seneki Młodszego, Plauta czy Plutarcha, można także doszukać się znajomości tradycji średniowiecznej

Renesans na terenie państwa polskiego

Do Polski wzory włoskie przybyły z pewnym opóźnieniem, pełny rozwój renesansu w Polsce datuje się dopiero na lata 1543 - 1584. rok 1543 to data wydania ważnych dzieł polskiego odrodzenia: "Krótkiej rozprawy między trzema osobami…" Mikołaja Reja, "O karze za mężobójstwo" Andrzeja Frycza Modrzewskiego oraz słynnego dzieła Mikołaja Kopernika "O obrotach ciał niebieskich" . Za datę końcową renesansu w Polsce zwykło się przyjmować rok śmierci najwybitniejszego twórcy tej epoki, Jana Kochanowskiego.

Lata renesansu związane są też z odrodzeniem w sferze gospodarki i polityki, epoka ta była nazywana w Polsce złotym wiekiem, ponieważ kraj wówczas stanowił europejska potęgę. Panował tolerancja religijna i demokracja szlachecka. Właśnie pozyskiwanie nowych praw i przywilejów przez szlachtę doprowadził do wzrosty znaczenia tej grupy społecznej, podczas gdy w innych krajach umacniał się absolutyzm, a do głosu coraz silniej dochodziło mieszczaństwo, w Polsce panowała "złota wolność szlachecka".

LITERATURA

Ważną zmianą w rozwoju literatury jest fakt, ze pisać zaczynają także przedstawiciele niższych klas społecznych. Dotąd lud nie miał właściwie prawa głosu, pisarze rzadko zajmowali się sprawami chłopów czy mieszczan, nie wprowadzano ich na scenę, w literaturze pojawiali się rzadko jako bohaterowie a i to jedynie jako epizodyczne, mało znaczące postacie, zaś jako autorzy nie pojawiali się w ogóle. Renesans stworzył mieszczanom, a nawet chłopom możliwość zdobywania wykształcenia. Dzięki tej możliwości Polska wzbogaciła się o dorobek pisarski miedzy innymi Klemensa Janickiego. Janicki pisał po łacinie i po polsku, nawiązywał wyraźnie do mistrzów antycznej poezji rzymskiej: Wergiliusza i Owidiusza. Za pracę twórczą został wyróżniony w roku 1540 laurem poetyckim, jaki przyznano mu w Rzymie za doskonałość formy poetyckiej. Pod koniec życia poeta ciężko chorował, mimo to pisał wiele. W 1542 roku ukazał się jego tom, poezji, zawierający między innymi: " Tristia", "Variae elegiae", "Epigrammata". Już po jego śmierci wydano ujęte w formie epigramatycznej życiorysy polskich monarchów - "Vitae regum Polonorum" (Antwerpia, 1563) oraz arcybiskupów gnieźnieńskich - "Vitae archiepiscoporum Gneznensium" (1574). Poezja Janickiego cieszyła się dużą popularnością wśród współczesnych, stała się też wzorem dla innych twórców między innymi dla. S. F. Klonowica.

Jednak rozkwit literatury odrodzeniowej w Polsce wiąże się głównie z nazwiskiem Mikołaja Reja. Rej nazywany bywa czasem "ojcem piśmiennictwa polskiego", ponieważ jako pierwszy zaczął pisać wyłącznie po polsku (łaciny w zasadzie nie znał, nie na tyle, żeby pisać w tym języku) i był propagatorem mowy ojczystej. Rej nie był typowym człowiekiem renesansu, jego edukacja zakończyła się dość szybko, bo już po pierwszym roku studiów na Akademii Krakowskiej. Potem sam starał się nadrobić zaległości, przebywając na dworze Tęczyńskich. Rej stał się człowiekiem zamożnym, założył nawet dwa miasta, które nazwał Rejowiec i Oksza (czyli tak jak herb Rejów). Zajmował się własnym gospodarstwem, opiewając uroki życia wiejskiego, jednocześnie bacznie obserwował sprawy krajowe, interesował się żywo polityką, sam niejednokrotnie posłując na sejmy. Zainteresował się także ruchem reformatorskim, nowe wyznanie odpowiadało jego przekonaniom, widział w nim szansę odnowy Kościoła a także państwa, przystąpił więc do wyznawców kalwinizmu. Oczywiście nie zyskał tym sympatii Kościoła katolickiego, szczególnie, że jako człowiek zamożny i wpływowy, zakładał kalwińskie zbory i szkoły. Swe poparcie dla reformacji wyrażał też poprzez pisma, które publikował, między innymi w zbiorze kazań, który zatytułował "Postylla Pańska" (1557) a także w "Apokalipsie" (1565), utworze stanowiącym komentarz do biblijnej księgi Apokalipsy. Także jego przekłady, a właściwie przeróbki pisarzy antycznych, takich jak Cyceron czy Seneka miały wymowę dydaktyczną i ideowa. W dorobku Reja znalazły się też utwory rodem z średniowiecza, którym nadawał nową formę, taki jest na przykład " Żywot Józefa" (1545) utwór o charakterze misteryjnym czy przypominający moralitet "Kupiec" (1549).

Rej był publicystą działaczem, wiele uwagi w swej twórczości poświęcał bieżącym sprawom, ocenie stosunków społecznych i politycznych, wyrazem tych zainteresowań są takie utwory jak: "Krótka rozprawa między trzema osobami panem, wójtem a plebanem", (1543) czy "Zwierciadło" (1568). W nieco innym stylu utrzymany jest "Wizerunek własny człowieka poczciwego" (1558), utwór ten stanowi wyraz szczęścia człowieka, który mieszka na wsi i potrafi cieszyć się urokiem przyrody i pracy. Dostrzega piękno w prostocie i "poczciwości". Nie jest to dzieło w pełni oryginalne, ślady utworu włoskiego humanisty M. Palingeniusa są aż nadto czytelne.

W utworach Reja można odnaleźć wiele informacji na temat obyczajowości jego czasów, czyli czasów zygmuntowskich. Dorobek literacki pisarza jest obszerny i zróżnicowany tak pod względem tematycznym jak i formalnym. Rej sięgał do różnych gatunków między innymi do: dialogu obyczajowego i politycznego, dramatu, misterium, moralitetu, fraszki, epigramatu, faceji, traktatu prozą, i wielu innych. Obecnie dzieła Reja są dostępne między innymi w wydaniach Biblioteki Narodowej "Dzieła wszystkie" (od 1953), "Pisma wierszem'" oraz "Wybór pism (1979).

Szczyt rozwoju literatury polskiej okresu odrodzenia związany jest nieodłącznie z twórczością Jana Kochanowskiego, największego poety tamtych czasów. Kochanowski zasłużył sobie na przydomek "ojca poezji polskiej". Trudno przecenić jego wkład w rozwój polskiej literatury, na wieki stał się on uosobieniem doskonałości w poezji, kolejne pokolenia twórców i czytelników oddają mu hołd jako wielkiemu poecie.

Przedstawiając twórczość Kochanowskiego, można wyróżnić trzy etapy, w jakich się rozwijała. Pierwszy okres to lata spędzone za granicą, poświęcone studiom, wówczas to Kochanowski pisał jeszcze po łacinie, powstały wtedy liczne elegie skierowane do niejakiej Lidii, o której niestety nic nie wiemy, nawet tego, czy była postacią autentyczną, czy tylko literacką adresatką pierwszych wierszy. Potem ( 1561 r. ) skierował się w stronę języka polskiego i osiągnął w nim poetyckie mistrzostwo. W 1562 powstały dwa bardzo ważne utwory o tematyce religijnej: poemat "Zuzanna" oraz hymn "Czego chcesz od nas Panie…". Kolejnym dużym przedsięwzięciem był przekład biblijnych psalmów "Psałterz Dawidów". Kochanowski jest też autorem pierwszej polskiej tragedii, wiernej klasycznym wzorom konstrukcyjnym i kompozycyjnym, czyli "Odprawy posłów greckich". Dojrzały okres jego twórczości datuje się od momentu powstania poematu zatytułowanego "Muza", który stanowi wiersz programowy, wytyczający dalszą drogę twórczą poety. Drugi okres twórczości Kochanowskiego nazywany jest dworskim, ponieważ poeta silnie był związany z dworem królewskim, co odbiło się także w tematyce jego utworów. Powstały wówczas liczne fraszki (np. "O doktorze Hiszpanie"), ale tez utwory okolicznościowe i pochwalne, nigdy tez nie odszedł poeta od twórczości religijnej. Charakterystyczne dla tego okresu jest osiągnięcie doskonałej formy, cechującej się prostotą, harmonią i umiarem, czyli cechami uznawanymi w antyku i renesansie za przejawy doskonałości. Ostatni etap drogi twórczej Kochanowskiego to tak zwany "okres czarnoleski", kiedy to poeta przebywał w swoim domu w Czarnoleskie i doceniał piękno wiejskiego życia. Po latach spędzonych na dworze, w centrum wydarzeń, zacisze własnej wiejskiej posiadłości, dawało mu poczucie spokoju i szczęścia. Nie znaczy to, ze przestał interesować się sprawami kraju, po prostu mógł teraz oceniać je z większym dystansem, jednak nadal uprawiał działalność artystyczną, interesował się sprawami kraju, podtrzymywał dawne przyjaźnie i prowadził życie towarzyski, choć nieco mniej ożywione. Ważnym osiągnięciem twórczym tego okresu jest cykl "Trenów", powstały po śmierci córeczki poety, Urszulki. Cykl zawiera 19 utworów, jest dowodem kunsztu poetyckiego autora, a także jego głębokich przemyśleń i refleksji egzystencjalnych. Śmierć ukochanego dziecka staje się przyczyna przeformułowania własnego światopoglądu, opartego dotąd na filozofii stoickiej i epikurejskiej, a także na nauce chrześcijańskiej. Straszny cios, nieszczęście, jakie dosięga człowieka burzy jego wizję świata, nie sposób być stoikiem, kiedy cierpienie jest tak wielkie, nie można się też na nie przygotować. Choć treny są przywołaniem pamięci ukochanej córeczki, jej obraz pojawia się stosunkowo rzadko w porównaniu do opisu cierpienia ojca, to on jest głównym bohaterem cyklu, on i jego przemyślenia, które nabierają charakteru ogólnego, nie ograniczają się tylko do śmierci córki, ale są przedstawieniem sytuacji człowieka cierpiącego. Ostatecznie jednak poecie udaje się przezwyciężyć rozpacz i zwątpienie, odnajduje ukojenie w myśli, ze jego córka jest w lepszym świecie, ze trafiła do nieba i przebywa tam razem z jego matką. Cykl kończy się więc optymistycznie, podmiot liryczny odzyskuje swoją wiarę, godzi się z własną sytuacją, odnajduje spokój.

Na szersze omówienie zasługuje też "Odprawa posłów greckich", tragedia napisana białym wierszem, przedstawiająca epizod z wojny trojańskiej. Kochanowski sięgnął po mitologiczną historię, by w alegoryczny sposób ukazać sytuację Rzeczypospolitej. Nie szczędzi wiec aluzji, mających naprowadzić czytelnika na właściwy trop. Troja, do której przybywają greccy posłowie, jest rządzona przez radę mieszkańców, co przypomina ustrój polski rządzonej przez sejmiki szlacheckie, sami zaś Trojanie mówią o swoim mieście Rzeczpospolita. Utwór można odebrać jako przestrogę, posłowie, którzy przybyli po Helenę, zostają odprawieni, możliwość pokojowego zakończenia wojny została zaprzepaszczona, koniec zaś każdy zna z homerowej "Iliady".

INNE DZIEDZINY SZTUKI

  • Muzyka

Do najwybitniejszych twórców muzyki renesansowej w Polsce zalicza się Wacława z Szamotuł i Mikołaja Gomułkę, który opracował wszystkie 150 psalmów dawidowych. Muzyka rozwijała się na wielu frontach, powstawały liczne utwory kościelne, zmieniał się też charakter śpiewu sakralnego, jednocześnie odrodziła się muzyka świecka. Poszczególne dwory magnackie i biskupie utrzymywały własne kapele. Własną drogą zmierzała muzyka ludu, mieszczanie i chłopi rozwijali własną twórczość, powstawały utwory okolicznościowe, towarzyszące obrzędom i zabawom. Bogatsi mieszczanie posiadali nawet instrumenty takie jak klawikord, lutnia, cymbały, cynki, kornet, trąba, harfa, puzon czy drumle. Umiejętność gry na jakimś instrumencie była w dobrym tonie, nabywano więc instrumenty i pobierano lekcje. Chłopi bawili się przy wtórze skrzypiec czy cymbałów, do typowych wiejskich instrumentów należały dudy i wiole.

Rozwój muzyki i zmiana jej charakteru wiązał się oczywiście z całokształtem przemian światopoglądowych, zabawa była czymś naturalnym, do czego każdy człowieka miał prawo, nie uważano jej za grzech, toteż zwiększyło się zainteresowanie muzyką rozrywkowa.

  • Architektura

Pierwszą budowlą wzniesiona w stylu renesansowym w Polsce był nowy pałac królewski na Wawelu, którego budowę zlecił w 1504 roku król Aleksander Jagiellończyk. Projektu dokonał najprawdopodobniej murator Ebreard (Erhard). Zamek nosi liczne ślady inspiracji włoska architekturą, charakteryzuje się jednotraktowością, posiada piano nobile na II piętrze, zwieńczony jest wysokim dachem, zwraca uwagę gradacją stylistyczną wielu kamieniarskich ornamentów, umieszczonych na poszczególnych kondygnacjach. Dalsze prace przy pałacu realizowano już za panowania Zygmunta I (od 1506 do 1510), wtedy też ukończono prace przy drugim pałacu, stanowiącym obecnie północne skrzydło zamku. Przebudowy dokonywał niezbyt liczny zespół architektów pod wodzą Franciszka Florentczyka, złożony w głównej mierze z twórców włoskich i węgierskich (m.in. Jan z Koszyc), potem prace przejął B. Berrecci. To według jego projektu powstała kaplica Zygmuntowska.

Znamienne dla renesansu jest to, że dominował nurt świecki w architekturze, powstawały liczne budowle mieszkalne i zabudowania miejskie. Bogaci magnaci i szlachta wznosili sobie rezydencje, charakteryzujące się alkierzowymi wieżami na narożach. Z kolei w miastach stawiano wierze ratuszowe, łączące gładką powierzchnie muru z attyką i wieżą, zaś masywna podstawa przechodziła w strzeliste zakończenie. W tym stylu powstały między innymi ratusze w Poznaniu (architekt G. B. Quadro), Tarnowie, Sandomierzu czy Chełmnie. Pod koniec XVI wieku wzniesiono też zabudowania rynku w Zamościu, charakteryzujące się regularnym renesansowym planem osiowym, a także fortyfikacjami bastionowymi stylu włoskim. Taki typ zabudowań - symetrycznych opartych na dwóch osiach skrzyżowanych ze sobą nazywano "miastami idealnymi". Powstawały one w różnych regionach, włączając do swej architektury lokalne style i potrzeby. Do miast idealnych zalicza się między innymi Kazimierz Dolny, gdzie wzniesiono spichlerze z rozczłonkowanymi szczytami, zaś kamienice udekorowano w sposób niemal manierystyczny, stosując do tego ludowe dekoracje i ogromne, bogato zdobione attyki. Ślady renesansu są widoczne w warszawskich, lwowskich, lubelskich, zamojskich czy krakowskich kamieniczkach, zdobionych płaskorzeźbami, rustyką i attykami.

Arkadowe dziedzińce charakterystyczne dla stylu renesansowego stały się w Polsce modne głównie za sprawą przebudowy zamku królewskiego, tym śladem podążyli też magnaci, tak powstawały zamki w Niepołomicach, Pieskowej Skale czy w Brzegu. Z gotykiem połączono renesans w architekturze zamków w Ogrodzienicu, Szydłowcu, Drzewicu, Ćmielowie i Siewierzu. Bogacący się mieszczanie również poszukiwali nowego ozdobnego i funkcjonalnego stylu, budowano więc liczne kamienice (np. kamienica Wójowska 1525 w Krośnie. Jednak od początku wzory włoskie musiały ulegać polskim wymaganiom kulturowym, klimatycznym i architektonicznym tradycjom, toteż polski renesans nosi swoje własne charakterystyczne cechy, niepowtarzalne w innych częściach Europy.

Kościelny nurt rozwoju architektury realizował się głównie w małych formach, powstawały liczne kaplice, szczególne zaś grobowe. Stawiano je najczęściej z prywatnych inwestycji, nie rzadko w granicach magnackich posiadłości w celu zachowania pamięci o którymś z członków rodu. Z drugiej połowy XVI wieku pochodzą kaplice między innymi w Pułtusku A. Noskowskiego, w Krakowie w obrębie zabudowań wawelskich Podniewskiego i Zebrzydowskiego, Lasockich w Brzezinach, a także kaplica NMP we Wrocławiu. Nieco późniejsze, bo już z początku połowie XVII wieku pochodzą: kaplica Myszkowskich wzniesiona przy kościele Dominikanów w Krakowie, kaplica Tęczyńskich zbudowana w Staszowie czy też wzniesiona w Pilicy kaplica Padniewskich.

Druga połowa XVI wieku nosi już znamiona manieryzmu, zdobienia staja coraz bardziej wyszukane i bogate. Dekoracyjność widoczna jest w planie Santa Gucciego, autora projektu pałacu Mirów w Książu Wielkim czy kaplicy Firlejów w Bejscach. Miasta Pomorza głownie Gdańsk i Toruń ulegały wpływom niderlandzkim. Projektodawcą słynnej fasady Dworu Artura oraz Złotej Bramy jest W. van den Blocke.

* rzeźba

rzeźba rozwija się pod wpływami włoskimi, stamtąd tez przyszedł wzór nagrobka przyściennego, który wyparł stosowaną dotąd baldachimową strukturę sarkofagów gotyckich. Ów typ nagrobka stanowi wnękę wzorowaną na architekturze łuku triumfalnego, wewnątrz której przedstawiona zostaje śpiąca postać zmarłego. W ten sposób powstał nagrobek Zygmunta I, zaprojektowany przez B. Berrecciego. Potem powstawały też nagrobki piętrowe, stanowiące rozwinięcie tej maniery. Do wybitnych twórców rzeźby w kamieniu należą : B.Z. de Gianotis, G.M. Padovano, H. Canavesi, Jan Michałowicz i Santi Gucci. Odmiany nagrobków ujmowały na przykład postać zmarłego w pozycji siedzącej, z czasem stawiano też popiersia, czasem dodawano wizerunki klęczącej rodziny. Szczególne zasłużonym twórcą rzeźby w Polsceokazał się Santi Gucci, który stworzył miedzy innymi nagrobek Stefana Batorego na Wawelu, a także również na Wawelu, umieszczone w kaplicy Zygmuntowskiej stalle z wizerunkiem Anny Jagiellonki.

Rzeźba w drewnie przyniosła efekty w postaci zespołu głów wykonanych w kasetonach przez S. Tauerbacha z Wrocławia (ok. 1535), a umieszczonych na stropach sali Poselskiej na Wawelu.

  • Malarstwo

W malarstwie renesans objawił się dość późno, tu tradycje gotyckie okazały się bardzo silne i trudne do wyparcia, zwłaszcza, że do Polski przybyło niewielu włoskich malarzy, tak więc rozwój odbywał się głównie polskimi siłami, a polscy malarze hołdowali tradycji. Rozkwit przeżywa wówczas krakowska szkoła miniatorska, jest to czas tworzenia w ramach Kodeksu Bohema, czyli zbioru przywilejów cechowych dla krakowskich artystów ( nazwa od Baltazara Bohema, krakowskiego pisarza, który ów kodeks spisał około 1505 r.). nowością jest zwrot w stronę świeckich treści, jednak perspektywa linearna się jeszcze nie przyjęła. W ramach tej szkoły powstały miniatury Graduału Jana Olbrachta oraz Pontyfikatu Erazma Ciołka (ok. 1525). Jednym z twórców krakowskiej szkoły był, tworzący już na początku XVI wieku Stanisław Samostrzelnik, autor zdobień do wielu rękopisów i dokumentów m. in. Przywileju opatowskiego z 1519 roku, ksiąg liturgicznych (np. modlitewników należących do króla Zygmunta Starego i jego żony) a także innych ksiąg (m.in. "Żywotów arcybiskupów gnieźnieńskich" czy "Liber geneseos" rodziny Szydłowieckich).

Wpływ renesansowych wzorów przejawia się raczej w dziełach portretowych, tu znowuż należy przywołać twórczość Samostrzelnika, który dał początek samodzielnym wizerunkom ludzkim w polskim malarstwie, (np. portret biskupa Tomickiego z lat trzydziestych XVI w.). wydaje się, ze wzory malarstwa sztalugowego i ściennego dotarły do Polski z pośrednictwem twórców niemieckich, którzy przybywali do Polski. Wśród nich znalazł się także Hans Sness z Kulmbachu, który w Krakowie przebywał około 1514 r., zajmując się malarstwem religijnym. Wnętrza wawelskiego zamku dekorowali tacy twórcy jak miedzy innymi słynny Hans Dürer, a także rodzimy twórca, Antoni z Wrocławia. Autor (niestety nieznany) "Bitwy pod Orszą" (około 1515 r.) zainicjował na gruncie polskim malarstwo historyczne.

Jednak dominują nadal średniowieczne tradycje. Najwcześniej renesansowe wpływy zaznaczają się w malarstwie portretowym, które też ma najwięcej odbiorców, odrodzeniowe podejście do człowieka, kult indywidualizmu każe magnatom, władcom i bogatym mieszczanom, a nawet oświeconym biskupom uwieczniać swoje wizerunki dla potomnych, słynnym dziełem polskiego malarstwa renesansowego jest portret Stefana Batorego, namalowany przez pochodzącego z Wrocławia, Marcina Kobera. Powstały w 1583 roku obraz całej sylwetki króla jest już zapowiedzią nowej tendencji, jaka rozwinie się w baroku - portretu sarmackiego.

Stopniowo tradycje gotyckie zaczęły gasnąć także w malarstwie ołtarzowym. Coraz silniej zaczęły się przebijać niderlandzkie wzorce manierystyczne. Ważnym osiągnięciem tego okresu jest też ludowa stylizacja stropów kościelnych, mająca miejsce w niewielkich, drewnianych świątyniach, jest to element rozwoju typowo polski.

  • Grafika

Rozwój grafiki wiąże się z doskonaleniem formy drzeworytu ilustracyjnego oraz książkowej ornamentyki marginalnej w stylu włoskim. Zaś przedstawianie scen postaciowych wzorowano raczej na grafice niemieckiej. Ilustracje dotyczyły często motywów biblijnych i scen z życia świętych, przedstawiano też portrety monarchów, aktualne wydarzenia, posługiwano się symboliką. Wkrótce (tj. około 1552 roku) zaczynają się pojawiać elementy manieryzmu.

Manieryzm był też widoczny w dziełach złotniczych. Do twórców tej dziedziny należą między innymi: Erazm Kamyna czy tworzący w Krakowie norymberczyk H. Beham, autor projektu dzwonu Zygmunta.