Pojęcie "renesans", granice czasowe epoki:

Obecnie terminem "renesans" określa się epokę trwającą od XIV do XVI wieku. W różnych krajach epoka ta osiągała różną rozpiętość czasową - we Włoszech rozpoczęła się już w początku wieku XIV i natomiast w Europie północnej rozpoczęła się dopiero w wieku XV. We Włoszech historycy przyjmują jako datę końcową rok 1527, tzw. Sacco di Roma, kiedy to nastąpiło zdobycie i zniszczenie Rzymu przez niemiecko-hiszpańskie wojska cesarza Karola V, walczące m.in. z papieżem Klemensem VII i miastami włoskimi. Renesans północny trwał, zdaniem historyków do końca wieku XVI, choć w niektórych krajach (np. w Polsce) przedłużył się do początku wieku XVII.

Nazwa:

Nazwa renesansu pochodzi od francuskiego słowa renaissance, oznaczającego "odrodzenie". Nazwy tej użył już w XVI wieku Georgio Vassari, pisząc dzieło o sztuce renesansu, pojęcie utrwaliło się jednak dopiero w XIII wieku dzięki francuskim encyklopedystom. W następnym wieku uczeni określali terminem "renesans" odrodzenie antycznej literatury i odnowienie studiów nad starożytnością, które miały miejsce w czasach, kiedy panował francuski władca Franciszek I (okres ten przypadł na lata 1515-1547). Nieco później zakres pojęcia "renesans" rozszerzono na zjawiska społeczne. Terminem "odrodzenie" objęto również odnowienie ludzkości (renovatio hominis), czyli jej wzrastanie, unoszenie się na wyższy poziom, oraz odnowienie antyku (renovatio antiquitatis). Przeszłość starożytna, wiedza, kultura i sztuka antyczna uległy odnowieniu. Zjawiska te rozpoczęły się już w XIV wieku.

Rozwój renesansu:

Do rozwoju odrodzenia przyczyniło się wiele czynników historycznych. Po pierwsze - wielka XIV-wieczna zaraza, która zabiła miliony ludzi. Ci, którzy ocaleli, zapragnęli nowej ideologii, która pozwoli im cieszyć się życiem, dopóki mogą. Stąd wziął się humanizm. Po drugie - kryzys papiestwa oraz reformacja, która objęła wiele krajów. Papież przestał być w jej wyniku wspólną władzą duchowną, a łacina stopniowo zaczęła ustępować miejsca językom narodowym. Warto również wspomnieć o powstaniu druku, który przyspieszał rozpowszechnianie się nowej myśli humanistycznej czy religijnej, a co za tym idzie - upowszechniał idee humanizmu i reformacji. Do rozwoju renesansu przyczyniło się również rozbicie Europy cesarsko-papieskiej i powstanie zjednoczonych państw i feudalnych państewek. Krajami wówczas zjednoczonymi były Hiszpania, Francja i Polska.

Renesans w Polsce - periodyzacja:

Istnieje wiele propozycji periodyzacji literatury polskiego renesansu, ale jedną z najlepszych podaje Janusz Pelc. Wyróżnia on pięć okresów:

  • "początki renesansowego humanizmu w Polsce" (od połowy XV wieku do ok. 1510 roku)
    • okres popularności humanistycznych nowinek w Akademii Krakowskiej
    • pierwsze przykłady humanistycznej poezji nowołacińskiej tworzonej przez cudzoziemców (Kallimach, Celtis)
    • kunsztowne oracje polskich dostojników państwowych (Jan z Ludziska, Jan Ostroróg)
  • "pierwsza faza dominacji renesansu" (ok. 1510 - 1543)
    • pierwsi polscy poeci nowołacińscy: Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowski, Klemens Janicki
    • pierwociny literatury polskiej: Mikołaj Rej
  • "druga faza dominacji renesansu" (1543 - ok. 1565)
    • powstają najważniejsze dzieła Mikołaja Reja i publicystów Stanisława Orzechowskiego i Andrzeja Frycza Modrzewskiego
  • "apogeum renesansu w literaturze polskiej" (ok. 1565 - 1590)
    • twórczość Jana Kochanowskiego
    • twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
  • "zmierzch renesansu w literaturze polskiej" (1590 - ok. 1614 - 1618)
    • tworzą następcy Kochanowskiego: Sebastian Fabian Klonowic, Szymon Szymonowic

Rozwój sztuki drukarskiej:

W okresie renesansu powstała i rozwijała się sztuka drukarska. W roku 1473 pojawił się w Polsce pierwszy zakład drukarski - wędrowny zakład Kaspra Staubego. W 1503 roku powstała drukarnia Kaspra Hochfedera, którą dwa lata później przejął Jan Haller. To właśnie w tej drukarni po raz pierwszy wydrukowano polskie dzieło: Statuty Łaskiego. Duże znaczenie w polskim drukarstwie miała również drukarnia Floriana Unglera, powstała w 1510 roku.

Akademia Krakowska:

Działalność Akademii Krakowskiej wniosła duży wkład w rozwój polskiego renesansu. Już w XV wieku kręgi akademickie żywo interesowały się humanizmem włoskim oraz kulturą starożytną. Stopniowo do programu nauczania wprowadzano dzieła antycznych autorów: Wergiliusza, Horacego, Owidiusza czy Terencjusza.

Stosunek do antyku:

Renesansowi artyści nie "odkryli" antyku, ponieważ był on znany w średniowieczu. Zmieniła się tylko skala tego zjawiska. W średniowieczu uczeni cenili greckie i rzymskie osiągnięcia naukowe, literackie i filozoficzne, zdarzało się, że do nich sięgali (na przykład: scholastyka czerpała z nauki Arystotelesa). Wiedza ta była jednak dosyć chaotyczna, nieuporządkowana, operowano bowiem tylko fragmentami antycznej nauki, nie znano całości. Pewna nieufność miała źródło w głębokim chrześcijaństwie średniowiecza, które niezbyt chętnie sięgało do dorobku pogańskich uczonych. Renesans natomiast próbował wskrzesić antyk jako całość, w której każda część ma swoje miejsce oraz znaczenie. Starożytna wiedza i kultura w takim ujęciu zyskały nowy sens. Humanistyczny stosunek do człowieka i wiara w jego twórcze zdolności (humanitas) miały swoje źródło w greckim ideale wychowawczym, zwanym paideia.

Humaniści sięgali w głąb antyku, nie interesowali się nim powierzchownie. Chcieli poznać jak najdokładniej i jak najwięcej. W ten właśnie sposób wykształciły się nauki humanistyczne, które uprawiano na wszystkich bardziej znaczących uczelniach, również na Akademii Krakowskiej.