Troska o losy ojczyzny w polskim oświeceniu

To najważniejsza wartość literatury i myśli oświeceniowej. Nic dziwnego – historia tego stulecia także zdominowana jest wysiłkiem reformatorskim patriotów. Przecież to czasy Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja. To czasy powstania pod wodzą Kościuszki – pierwszego wielkiego buntu przeciw zaborcom. Niestety – to także kres wolności kraju. A jednak, mimo że działania patriotyczne nie przyniosły zwycięstwa, koniecznie trzeba je znać.

Pisarze polityczni i ich postulaty

  • Stanisław Konarski - duchowny – pijar, założyciel Collegium Nobilium, król na jego cześć kazał wybić medal Sapere auso – temu, który odważył się być mądrym. Najważniejsze dzieło: O skutecznym rad sposobie. Postulaty
  • Polska monarchią na wzór angielskiej (parlamentarna – tron dziedziczny),
  • zniesienie liberum veto,
  • sejm stały, głosowanie większością głosów,
  • wolność dla chłopów,
  • uporządkowanie prawa,
  • pomoc miastom i mieszczanom.
  • Hugo Kołłątaj - uczony, filozof, duchowny, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, współtwórca KEN. Najważniejsze dzieło: Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka. Postulaty
  • Polska monarchią konstytucyjną,
  • dziedziczny tron, mocna władza, królewska,
  • sejm stały,
  • zniesienie liberum veto,
  • równouprawnienie mieszczan ze szlachtą,
  • zniesienie pańszczyzny,
  • uwolnienie chłopów – przejęcie przez nich ziemi,
  • prawo własności ziemskiej nienaruszalne.
  • Stanisław Staszic - uczony, autorytet moralny, duchowny, przyrodnik. Najważniejsze dzieło: Przestrogi dla Polski, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego. Postulaty
  • Polska monarchią konstytucyjną,
  • tron dziedziczny,
  • zniesienie liberum veto,
  • równouprawnienie mieszczan i szlachty,
  • zniesienie poddaństwa chłopów,
  • równe prawo dla wszystkich obywateli.

Głosy literatów:

  • Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła;
  • Ignacy Krasicki – Satyry, Monachomachia, Myszeida;
  • Adam Naruszewicz – Chudy literat;
  • Józef Wybicki – Pieśń Legionów Polskich we Włoszech;
  • Wojciech Bogusławski – Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale.

Ogólna wymowa

Patrioci polscy zawierają w swoich wypowiedziach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej, wskazują i krytykują wady oraz proponują reformy. Więcej nawet: opowiadają się po stronie sejmowych reformatorów i agitują na rzecz ich postulatów. Wyrazem tych dążeń jest słynna Konstytucja 3 maja – najnowocześniejsza w ówczesnej Europie. Krytykowane ostro są więc:

  • liberum veto,
  • konserwatywna postawa sarmacka,
  • powoływanie króla drogą elekcji,
  • niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi,
  • ciemnota i niski stan szkolnictwa.

Lekarstwem byłoby według myślicieli:

  • zreformowanie prawa,
  • zniesienie liberum veto,
  • tron dziedziczny,
  • równość stanów,
  • reforma oświaty.

Twórcy – patrioci i reformatorzy doby oświecenia

Będą to przede wszystkim pisarze doby Sejmu Wielkiego:

  • Stanisław Staszic
  • Hugo Kołłątaj
  • Franciszek Salezy-Jezierski
  • Julian Ursyn Niemcewicz

Krytykę wad społeczeństwa polskiego, znajdziemy w satyrach i powieści Ignacego Krasickiego np. Do króla, Świat zepsuty. Pakiet reform proponowanych przez pisarzy politycznych:

  • Zniesienie liberum veto.
  • Sejm powinien obradować stale, a decyzje zapadać większością głosów.
  • Polska powinna być monarchią konstytucyjną, a tron winien być dziedziczny.
  • Zniesienie poddaństwa chłopów.
  • Uznanie mieszczaństwa – przedstawiciele w sejmie.

Najważniejsze publikacje:

  • Głos wolny, wolność ubezpieczający (1743, anonimowy),
  • O skutecznym rad sposobie (Stanisław Konarski 1763),
  • Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka (Hugo Kołłątaj),
  • Prawo polityczne narodu polskiego (Hugo Kołłątaj),
  • Przestrogi dla Polski (Stanisłąw Staszic),
  • Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (Stanisław Staszic),
  • Katechizm o tajemnicach rządu polskiego (Franciszek Salezy Jezierski).

Uwaga!!!

Oświecenie wydaje się bajeczną epoką dla publicystyki. Może ona rozchodzić się nie tylko w broszurach, wspiera ją czasopiśmiennictwo. W dodatku w kraju gorąco: obóz reformatorski przeciw konserwatywnym wstecznikom, trzeba społeczeństwo przekonać, pokazać drogi wyjścia z politycznego impasu. Efekt – rozkwit piśmiennictwa politycznego. Pisarstwo polityczne wcale nie pojawia się po raz pierwszy w oświeceniu.

  • Traktaty, wykłady o tym, co w społeczeństwie złe, a co należałoby zrobić znamy już z renesansu (Andrzej Frycz Modrzewski, Piotr Skarga).
  • Swoistą „poezją publicystyczną” były barokowe utwory Wacława Potockiego, bo taki propagandowy i reformatorski miały cel.