Mitologia.
Podstawą religii i kultury starożytnej Grecji były mity. Mit jest opowieścią wyrażającą za pomocą symboli i alegorii pochodzenie świata, ludzi i bogów służąca przekazywaniu i systematyzacji wierzeń religijnych społeczności. Mit pozostawał pierwotnie własnością i częścią kultury danej społeczności, jednak później, w drodze mityzacji i archetypizacji, stał się częścią kultury powszechnej.
Do najważniejszych rodzajów mitów zalicza się:
- mity kosmogoniczne - traktujące o stworzeniu świata (na przykład wyłonienie się Uranosa - nieba i Gai - ziemi z chaosu),
- mity teogoniczne - tyczące się stworzenia bogów i relacji między nimi (na przykład wyłonienie się Afrodyty z morskiej piany lub walka Kronosa z Zeusem o władzę nad światem),
- mity antropogoniczne - dotyczące stworzenia człowieka (na przykład ulepienie człowieka z gliny i łez przez Prometeusza),
- mity genealogiczne - dotyczące korzeni rodzin, zwłaszcza dynastii królewskich i arystokracji (na przykład tebańskie mity o Labdakidach),
- mity eschatologiczne - poruszające problematykę śmierci i życia pozagrobowego (na przykład podróże Heraklesa czy Odyseusza do Hadesu).
Mitologia grecka została uporządkowana przez Homera (VIII wiek p. n. e.) oraz dalej usystematyzowana przez Hezjoda (VII wiek p. n. e.). Była powszechnie uznawaną podstawą starożytnej greckiej religii. Mity odpowiadały na podstawowe pytania egzystencjalne - jak powstał człowiek, skąd wzięli się bogowie, a także bardziej przyziemne - co znaczą rozmaite zjawiska występujące w świecie jak pory roku czy skąd wzięły się skalne źródła czy samotne głazy. Mitologia musiała pierwotnemu społeczeństwu zastąpić zarówno religię, jak i naukę.
Mity pełniły w świecie starożytnym następujące funkcje:
- funkcja poznawcza - uzasadniały i pomagały w interpretacji rozmaitych niezrozumiałych dla ówczesnego człowieka wydarzeń,
- funkcja sakralna - wprowadzały do życia społecznego kult rozmaitych bóstw,
- funkcja światopoglądowa - stanowiły podstawę religii i porządku społecznego,
- funkcja tworzenia archetypów (schematów zachowania),
- funkcja określania miejsca człowieka w świecie (słaby, śmiertelny, podległy naturze),
- funkcja określająca dominujące pragnienia i marzenia członka społeczności.
Bogowie greccy.
Bogowie olimpijscy:
- Afrodyta - bogini piękności i miłości, zrodzona z morskiej piany córka Zeusa i Dione, później żona Hefajstosa
- Apollo - bóg sztuki, wróżb i wyroczni, patron poetów i wieszczów. Przewodnik Muz. Syn Zeusa i Latony.
- Ares - bóg wojny. Brutalny i kłótliwy, nieprzychylny ludziom i wrogi innym bogom, syn Zeusa i Hery, którego symbolizował miecz.
- Artemida - bogini lasów i polowań, reprezentowała też płodność i śmierć.
- Atena - bogini sztuki, nauki i mądrości, potomkini Zeusa - wyskoczyła z jego głowy ubrana w pełną zbroję.
- Muzy - dziewięć opiekunek różnych dziedzin nauki i sztuki:
Erato - opiekunka pieśni miłosnej.
Euterpe - opiekunka liryki.
Kalliope - opiekunka pieśni bohaterskiej.
Klio - opiekunka historii.
Melpomene - opiekunka tragedii.
Polihymnia - opiekunka hymnów i pieśni pobożnych.
Taleja - opiekunka komedii.
Terpsychora - opiekunka tańca.
Urania - opiekunka astronomii.
- Hefajstos - bóg ognia i sztuki kowalstwa i rzemiosła, syn Zeusa i Hery, mąż Afrodyty. Brzydki, ale pracowity i uczciwy.
- Hera - siostra i żona Zeusa, opiekunka małżeństwa, wierności i domowego ogniska
- Hermes - bóg kupców i złodziei oraz boski posłaniec, także bóg płodności, syn Zeusa i Mai
- Zeus - najwyższy z bogów, pan Olimpu, władca nieba i błyskawic. Jego symbolem jest piorun.
Bogowie powietrza i światła:
- Helios - bóg Słońca, dawca światła i życia.
- Iris - bogini tęczy, posłanka nosząca wiadomości od bogów do ludzi.
- Selene - bogini Księżyca.
Bogowie wiatrów:
- Boreasz - północny wiatr.
- Euros - wschodni wiatr.
- Notos - południowy wiatr.
- Zefir - zachodni wiatr.
Bogowie ziemi:
- Asklepios (Eskulap) - bóg sztuki lekarskiej i opiekun medyków.
- Demeter - bogini urodzaju, życia roślinnego i wegetacji, opiekunka rolników.
- Dionizos - bóg wina, zabawy i ekstazy.
- Persefona (Kora) - bogini śmierci i odrodzenia, córka Demeter.
- Hestia - opiekunka ogniska domowego i bezpieczeństwa wobec klęsk i nieszczęść.
Bogowie mórz:
- Posejdon - naczelny władca mórz i oceanów, brat Zeusa.
- Proteusz - zmiennokształtny bożek.
Bogowie świata podziemnego:
- Erynie - mścicielki nieprawości, zwłaszcza niewinnie przelanej krwi.
- Hades - bóg świata zmarłych, zwanego od jego imienia Hadesem, surowy, a wręcz bezlitosny.
- Tanatos - bóg śmierci przychodzący po umierających i zabierający ich do Hadesu.
Bóstwa doli i spraw ludzkich:
- Eirene - opiekunka pokoju.
- Fortuna - bogini szczęścia.
- Hymen - bóstwo weselne, opiekun młodych małżeństw.
- Hypnos - bóg snu.
- Mojry - bóstwa ludzkiego życia i losu; Lachesis, Atropos, Kloto.
- Nike - uskrzydlona bogini zwycięstwa.
- Temida - opiekunka sprawiedliwości i sądów.
Powiązane z mitologią związki frazeologiczne:
- stajnia Augiasza - miejsce brudne i zaniedbane, także rzecz niemożliwa do wykonania,
- koszula Dejaniry - prezent, który okazuje się szkodliwy,
- syzyfowa praca - żmudna i nie dająca efektów,
- męki Tantala - cierpienie wielkie i nie do końca zawinione,
- strzała Amora - zakochanie od pierwszego wejrzenia,
- puszka Pandory - źródło nieszczęścia a zarazem kusząca tajemnica,
- róg obfitości - niewyczerpalne źródło bogactwa,
- pięta Achillesa - słaby punkt, czule miejsce.
Kontynuacje i nawiązania do mitów.
Prometeusz - buntownik i dobroczyńca ludzkości - ukradł bogom ogień, aby przekazać go ludziom, za co został ukarany przez Zeusa wiecznym cierpieniem. Dał przykład bezinteresowności i altruizmu.
- bliźniaczy archetyp biblijny - Chrystus - męczennik, poświęcający się dla ludzkości.
- Jan Kochanowski, fraszka "Do gór i lasów" - poeta sam siebie porównuje do zmiennokształtnego tytana, który mógł przybierać rozmaite postacie.
- romantyczny prometeizm - chęć jednostki do poświęcenia się dla dobra ogółu (narodu), na przykład Konrad w "Dziadów części III" Adama Mickiewicza mówi o cierpieniu "za miliony" oraz buntuje się przeciw Bogu w imię poświęcenia dla narodu; w I scenie więziennej Tomasz Zan poświęca się dla współwięźniów, bo filozofia Filomatów opierała się właśnie na prometejskim poświęceniu.
- także zbieżność z romantycznym mesjanizmem - odrodzeniem poprzez cierpienie.
- "Oda do młodości" - kolejny utwór Mickiewicza.
- wiersz "Stary Prometeusz" Zbigniewa Herberta - Prometeusz na starość przestał być buntownikiem, lecz mieszka w spokoju wraz z żoną, odwiedza przyjaciół i przechowuje pieczołowicie podziękowanie za ogień. Buntują się młodzi, starzy pragną tylko spokoju i poddają się losowi.
- Stasia z "Siłaczki" Stefana Żeromskiego - poświęcenie w imię niesienia "kaganka oświaty".
- doktor Judym z "Ludzi bezdomnych" - poświęcenie wszystkich możliwości i perspektyw w imię potrzeby niesienia pomocy biednym.
Odyseusz - Ulisses - archetypiczny tułacz, symbol sprytu, przemyślności i przetrwania w każdej sytuacji. Wojownik, uczestnik wojny trojańskiej, z dziesięcioletniej wyprawy wracał kolejne dziesięć lat. Pozostał jednak wierny żonie Penelopie i ojczyźnie - Itace.
- "Sonety krymskie" Adama Mickiewicza. Poeta pielgrzym nie wie, dokąd podąża, nie umie cieszyć się pięknem otoczenia, gdy opuścił ojczyznę, bo jego serce zmierza "w okolice dalekie"
- "księgi narodu polskiego" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego" Mickiewicza - rozbudowana odyseja Polaków.
- "Smutno mi Boże" - hymn Juliusza Słowackiego, poeta pielgrzymuje i tęskni, ale nie wróci, bo jest "sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem".
- "Pielgrzym" Cypriana Kamila Norwida - i tu bohater jest tułaczem tęskniącym za ojczyzną.
- "Odys" Leopolda Staffa - utożsamienie Odyseusza z każdym człowiekiem a Itaki z każdym celem, do którego człowiek dąży. Nie każdy jednak dociera do celu, lecz i tak należy się starać.
- Seweryn Baryka z "Przedwiośnia" Stefana Żeromskiego - bohater zmierza do domu by znaleźć go zniszczonym, a potem do wyidealizowanej Ojczyzny.
- "Latarnik" Henryka Sienkiewicza - wygnaniec, dla którego droga do ojczyzny jest zamknięta i który stracił swój cel wędrówki.
Dedal - archetypiczna postawa racjonalna, geniusz i pracowitość.
Ikar - archetypiczny brak rozwagi, marzycielstwo i irracjonalizm.
Syn nie posłuchał rady ojca podczas lotu z pomocą sztucznych skrzydeł i zginął.
- wiersz "Dedal i Ikar" Zbigniewa Herberta.
- fraszka "Do fraszek" Jana Kochanowskiego - Ikar jako natchnienie.
- obraz "Upadek Ikara" Pietera Bruegela - ucieczka w marzenia może źle się skończyć, ludzie nie zauważają ważnych wydarzeń dziejących się wokół nich, bo są zbyt zajęci codziennymi sprawami.
- wiersz "Ikar" Stanisława Grochowiaka - dyskusja o roli wyobrażonego i idealnego piękna w życiu człowieka. Poszukiwać piękna należy w rzeczywistości, ucieczka od realności może źle się skończyć.
- wiersz "Prawa i obowiązki" Tadeusza Różewicza. Nawiązanie do obrazu Bruegela, refleksja na temat społecznej roli artysty. Każdy podejmuje własne decyzje i nie musi opierać się na sumieniu.
- wiersz "Wciąż o Ikarach głoszą" Ernesta Brylla - porównanie dwóch postaw - irracjonalistycznej Ikara i racjonalistycznej Dedala. Pierwsza jest piękna i ulotna, ale poeta opowiada się za trwałością i przydatnością pierwszej. W imię wartości nie można postępować bezsensownie, dlatego Dedal dobrze zrobił nie lecąc synowi na ratunek.
- Ikar - Idealista: motyw obecny u młodych pokoleń poetów, prekursorów romantyzmu i pozytywizmu. Nie przyjmują do wiadomości możliwości klęski, lecz ją ponoszą. Takim bohaterem jest na przykład doktor Judym z "Ludzi bezdomnych" - jako idealista nie ocenia właściwie sytuacji i przegrywa. Podobnie Kordian, bohater dramatu Juliusza Słowackiego - chciał stworzyć spisek i zabić gubernatora, ale okazał się zbyt słaby.
Syzyf - archetypiczny spryt i próba uniknięcia śmierci, także archetyp losu i bezsensownego wysiłku.
Król Syzyf zdradził sekret Zeusa. Próbował licznych forteli by zniechęcić bogów do pościgu, lecz w końcu spotkała go kara. Odtąd toczy po zboczu góry głaz, którego nigdy nie wtoczy na szczyt, gdyż ten ciągle stacza się z powrotem.
- obraz "Syzyf" Tycjana.
- powieść "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego - tytuł oznacza daremne próby zrusyfikowania polskich patriotów.
Niobe i Demeter - archetypiczne cierpiące matki.
Hades porwał córkę Demeter, matka rozpaczała a wraz z nią cała przyroda. Od tej pory Persefona jest z matką tylko część roku, przez resztę panuje zima. Posiadająca liczne potomstwo Niobe domagała się większego szacunku niż Latona, matka Artemidy i Apollona. Za karę za szydzenie z matki dwoje bogów zabiło dzieci Niobe, która skamieniała z rozpaczy.
- zbieżny a nawet zastępujący powyższy archetyp - Madonna Dolorosa, Maria cierpiąca pod krzyżem Chrystusa.
- "Treny" Jana Kochanowskiego - odwołanie do Niobe tracącej dziecko tak, jak poeta:
"Nie dziwie się Niobe, że na martwe ciała
Swoich najbliższych dziatek patrząc skamieniała (…)"
Penelopa - archetypiczna wierna żona.
Przez 20 lat czekała na powrót męża, namawiana do zamążpójścia uciekała się nawet do oszustwa.
Herakles - archetypiczna siła i męstwo.
Syn Zeusa był bardzo porywczy - w gniewie zabił żonę i dzieci. Jako karę musiał wykonać dwanaście prac dla króla Eurysteusza. Gdy je wykonał, odkupił swe winy i zyskał nieśmiertelność.
- "Oda do młodości" Adama Mickiewicza: kto będąc dzieckiem zabił hydrę (tzn. jest młody i ambitny), ten może dokonać w życiu wszystkiego.
Narcyz - archetypiczny egocentryzm.
Odrzucona przez niego nimfa Echo oszalała i zabiła się. Bogini Afrodyta ukarała winnego - spowodowała, że zakochał się we własnym odbiciu i umarł z tęsknoty.
Afrodyta - archetypiczna piękność i zmysłowa miłość.
Kontynuacje i nawiązania:
Nike - archetyp zwycięstwa i triumfu.
Bogini zwycięstwa towarzyszyła zwykle Zeusowi, Atenie lub wybranym przez nich herosom. Przedstawiana była jako młoda, uskrzydlona kobieta.
- wiersz "Nike, która się waha" Zbigniewa Herberta - Nike zyskuje ludzką cechę - niepewność, gdy rozmyśla nad losem bardzo młodego żołnierza. Bogini wie, że chłopak zginie i zastanawia się czy obdarzyć go w zamian zwycięstwem. Pozostawia jednak sprawy swojemu biegowi. Wiersz ten to polemika ze stereotypem bohaterstwa.
- wiersz "Nike" Marii Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej. Nieszczęśliwa miłość zostaje porównana do okaleczonej, lecz niepokonanej Nike z Samotraki (posąg w paryskim Luwrze).
Orfeusz i Eurydyka - archetypiczna miłość aż po grób i dalej.
- Tristan i Izolda oraz Romeo i Julia - motywy (pary kochanków), które w dużym stopniu zastąpiły powyższą parę.
- nieszczęśliwa i niespełniona miłość romantyczna.
- "Tren XIV" Jana Kochanowskiego - ojciec chce się udać za zmarłą córą nawet do piekieł.
"Gdzie te wrota nieszczęsne, którymi przed laty
Puszczał się w ziemię Orfeusz szukając swej straty?"
Eros i Psyche - archetypiczne połączenie miłości cielesnej i duchowej.
Toposy mitologiczne.
Topos - trwale zakorzeniony w literaturze i kulturze motyw. Realizacja archetypu.
Arkadia - "kraj miodem i mlekiem płynący", "wyspa szczęśliwa".
- zloty wiek ludzkości (odległa przeszłość) - cały świat był Arkadią.
- w renesansie - Arkadią jest spokojny dom otoczony pięknem natury (na przykład w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego).
- podobnie w fraszce tegoż "Na dom w Czarnolesie" - najważniejsze dla człowieka wartości, szczęście i bezpieczeństwo, życzliwość innych, rodzina i spokojna starość.
- we fraszce "Na lipę" tegoż - Arkadia jako miejsce pełne natchnienia poetyckiego i spokoju.
- w "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaja Reja - arkadia wiejska pełna pracy na roli i dostatku. Wyidealizowana wieś.
- w "Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza - kraj lat dziecinnych. Podobnie w "Przedwiośniu" Stefana Żeromskiego - arystokratyczna Nawłoć oraz w "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej - kraj nadniemeński.
- ojczyzna (niezliczeni autorzy).
- odmianą Arkadii jest także Itaka Odyseusza.
Wojna Trojańska - plan.
1. Uczta - wesele Peleusa i Tetydy.
Bogini niezgody Eris zjawia się bez zaproszenia. Eris rzuca na salę, pomiędzy trzy boginie jabłko "dla najpiękniejszej". Kłócą się o nie Hera, Atena i Afrodyta. Na sędziego w sporze wyznaczony zostaje Parys, syn Priama, króla Troi. Jako wynagrodzenie za wybór boginie oferują:
Atena - mądrość (Parys już nie należy do głupich),
Hera - władzę (Parys jest księciem, poza tym władza wymaga wiele pracy),
Afrodyta - miłość Heleny, królowej Sparty, najpiękniejszej kobiety na świecie.
Parys wybiera Afrodytę.
2. Porwanie Heleny.
Parys porywa Helenę w czasie uroczystego zawarcia pokoju, czym łamie odwieczne prawa (jako gość wykorzystuje gościnność).
3. Mobilizacja w całej Helladzie.
Do obu stron konfliktu zaciągają się gromady spragnionych sławy młodych ochotników.
4. Wyprawa Odyseusza do delfickiej wyroczni.
Otrzymuje wróżbę - bez udziału Achillesa Troja nie może zostać zdobyta. Odyseusz odkrywa miejsce, w którym ukryty jest heros.
5. Podstęp Odyseusza wobec Achillesa.
Achilles ukryty jest w pałacu wśród panien i księżniczek. Odys w przebraniu kupca przywozi broń i pancerze oraz materiały i biżuterię. Stoiskiem z bronią interesuje się tylko fałszywa księżniczka - Achilles. Ten, zdemaskowany, musi wyruszyć.
6. Przybycie Greków i zdobycie przyczółka.
Siły Achajów przybywają na tysiącu okrętów. Achilles wraz z oddziałem bezczeszczą i niszczą świątynię Apollina.
7. Ostateczne obozowanie i rozmieszczanie sił.
8. Liczne, choć mało istotne zwycięstwa Greków. Kolejne dziewięć lat zmagań.
Właśnie dzięki potędze Achillesa zdobyte zostają plaże i ziemie przylegające bezpośrednio do miasta. Zdobycie głównej nadmorskiej świątyni.
9. Bunt Achillesa.
Agamemnon zabiera Achillesowi ukochaną Bryzeidę, brankę. Achilles odmawia udziału w walkach. Ofensywa Trojan wywołana brakiem w szeregach Greków ich największego herosa. Patrokles ubiera pancerz Achillesa by podnieść morale greckich wojowników.
10. Śmierć Patroklesa.
Hektor zabija w pojedynku fałszywego "Achillesa". Achilles załamuje się z rozpaczy po stracie przyjaciela. Po rozmowie z matką bohater wpada w gniew i rzuca wyzwanie Hektorowi.
11. Pojedynek Achillesa z Hektorem.
Ucieczka wojowników z Troi. Pogoń Achillesa za Hektorem. Pojedynek i śmierć Hektora. Żałoba w Troi. Zbezczeszczenie ciała przez zwycięzcę - przywiązanie do rydwanu i porzucenie przed namiotem.
12. Nieudana próba zdobycia miasta.
Prowadzący ją Ajaks zostaje zabity.
13. Odzyskanie zwłok Hektora.
Priam błaga o oddanie syna, oferuje wóz kosztowności. Rozczulony Achilles myje i ubiera ciało i oddaje je ojcu.
14. Z okazji pogrzebu Hektora przez jeden dzień trwa zawieszenie broni.
15. Podstęp Odyseusza wobec Troi.
Zbudowanie przez Greków drewnianego konia i wypełnienie go najlepszymi wojownikami. Pozorowane wycofanie się i odstąpienie od oblężenia.
16. Świętowanie zwycięstwa przez Trojan.
Wciągnięcie posągu do twierdzy. Wróżby Laokoona (zabity przez węże) i Kasandry (zignorowana). Powszechna radość i świętowanie.
17. Walki w mieście.
Ukryci wojownicy opuszczają wnętrze konia, mordują straże i otwierają bramy. Przyczajona dotąd armia wpada do miasta. Masakra wszystkich mieszkańców (poza szpiegiem - Antenorem).
18. Śmierć Achillesa.
Strzała Parysa (kierowana prawdopodobnie przez Apollina) trafia Achillesa w stopę.
19. Zwycięstwo Achajów.
Mury zostają zburzone a reszta miasta spalona. Grecy zaczynają powracać do domów.
20. Ucieczka ostatnich Trojan.
Dowodzone przez Eneasza resztki i niedobitki z Troi wyruszają na zachód. Czterysta lat później ich potomkowie zakładają Rzym.
Epos (epopeja) - najstarszy spośród gatunków epickich, dopiero w XVIII wieku zastąpiony przez powieść. Utwór zwykle wierszowany, rozbudowany, o dużej objętości. Opiewa zwykle czyny legendarnych, mitycznych lub historycznych bohaterów (na przykład "Iliada", "Odyseja") na tle życia zbiorowości bądź życie całej społeczności w przełomowych chwilach dziejowych (epopeja narodowa, "Eneida", w Polsce: "Pan Tadeusz"). Najważniejsza w eposie jest fabuła. Charakterystyczną cechą eposu jest patetyczny i podniosły styl. Inną cecha charakterystyczna jest inwokacja - wstęp rozpoczynający utwór zwracający się do muz (lub w przypadku epopei narodowej - do ojczyzny). Narrator obiektywny, opis wydarzeń i postaci szczegółowy i realistyczny, akcja podzielona na wyraźne epizody, często dwuplanowość (w starożytności - akcja w świecie bogów i akcja w świecie ludzi). Z eposu pochodzi szczególny typ rozbudowanego i bogatego porównania - tak zwane porównanie homeryckie.
Grecki teatr i dramat.
Teatr grecki ma swoje korzenie w uroczystościach ku czci Dionizosa. Obchodzono je dwa razy do roku - ludzie bawili się i świętowali oraz oglądali specjalnie na tą okazję przygotowane widowiska. Pierwsza z tych uroczystości miała miejsce w drugiej połowie marca i nosiła nazwę Wielkich Dionizjów, druga zwana była Dionizjami Małymi (lub Miejskimi) i odbywała się w okresie winobrania, jesienią.
Widowiska, których zadaniem było uświetnianie religijnych uroczystości składały się pierwotnie z występów chóru oraz pokazów tanecznych. Uczestnicy ubierali maski i koźle skóry.
Chór opowiadał historie oparte na przekazach mitologicznych o coraz dalej odchodził od liturgicznej funkcji. Podstawą chóru był wówczas choreuta - czyli członek chóru. Funkcja ta mogła przypaść każdemu obywatelowi. Około VI wieku z chóru wyłonił się koryfeusz, przewodnik chóru, któremu zdarzało się wypowiadać pojedyncze kwestie. W VI wieku p. n. e. dramaturg Tespis wprowadził do widowiska pierwszego aktora (protagonistę). Był on postacią pojedynczą prowadzącą dialog z chórem i jego przewodnikiem - ten właśnie dialog stał się początkiem teatru. Na przełomie VI i V wieku p. n. e. dramatopisarz Ajschylos wprowadził rolę dla drugiego aktora (deuteragonisty) i dialog pomiędzy pojedynczymi postaciami bez udziału chóru. W V wieku p. n. e. za sprawą Sofoklesa pojawił się na scenach trzeci aktor (tritagonista) a z nim wielostronny dialog. Starożytni nie wykroczyli poza liczbę trzech aktorów przebywających równocześnie na scenie.
Istotą akcji tragedii jest tak zwana sytuacja tragiczna - konflikt, z którego nie ma jednoznacznie dobrego wyjścia. Antyczna tragedia czerpała swą tematykę przede wszystkim z mitologii. Podstawową zasadą poprawnej budowy tragedii była zasada trzech jedności:
- Jedność miejsca - całość akcji musi się rozgrywać w jednym, określonym miejscu.
- Jedność czasu - łączny czas akcji całego dramatu nie może przekroczyć 24 godzin.
- Jedność akcji - tragedia winna posiadać tylko jeden wątek akcji.
Stosowano w tragediach także zasadę decorum - odpowiedniości stylu. W tragedii zawsze znajdował swe miejsce chór. Służył on do komentowania zdarzeń, podpowiadania właściwych rozwiązań i sposobów postępowania, przestrzegania lub pouczania bohaterów lub widzów.
Dzisiejsza nazwa "tragedia" wywodzi się od greckiego określenia "tragos ode" - oda tragiczna. Jedną z naczelnych kategorii tragedii starożytnej a jednocześnie jednym z jej podstawowych celów było katharsis (po grecku - oczyszczenie). W czasie oglądania przedstawienia, widz miał szansę wzbudzić w sobie litość (względem nieszczęścia bohaterów dramatu) i trwogę (bo stawiał siebie na ich miejscu). Te odczucia były drogą do procesu oczyszczenia i zapewniały człowiekowi wewnętrzny spokój. W trakcie Dionizjów odbywały się także konkursy dramatopisarzy. Autorzy zgłaszali swe uczestnictwo wraz z czterema sztukami - trzema tragediami i jednym dramatem satyrowym. Jakość i wartość oceniane były przez publiczność. Jeden z najwybitniejszych dramaturgów starożytnych - Sofokles - zwyciężył w takich zawodach osiemnaście razy.
Dramat starożytny nie był podzielony jak dzisiejszy, na akty i sceny. Częściami składowymi dramatu antycznego były:
- parodos - pierwsze wejście chóru na scenę i pierwsze odśpiewanie przezeń pieśni,
- epeisodion - scena z ponownym wejściem aktora,
- stasimon - pieśń chóru na stojąco,
- kommos - scena lamentacji,
- exodos - końcowa, ostatnia pieśń chóru.
Stasimony i epeisodiony mogły powtarzać się kilka razy, w zależności od długości sztuki. Punkt krytyczny dramatu określano mianem perypetii.
Wraz z powstaniem stacjonarnego teatru unormowały się także pewne prawidła jego konstrukcji. Pierwotnie najistotniejszym miejscem była orchestra - miejsce usytuowania chóru. Wokół płaskiej przestrzeni, znajdującej się zazwyczaj w pobliżu świątyni ustawiano theatron, czyli widownię. Wraz z aktorami pojawiło się także skene - niewielki budynek stanowiący tło dla przedstawienia. Dojrzały teatr grecki z V wieku p. n. e. nie mógł polegać na wcześniejszych improwizowanych teatrach. Powstał amfiteatr - solidna, często kamienna budowla stanowiąca równocześnie widownię. Skene została rozbudowana by pomieścić rozmaitą maszynerię (pinakes) przydatną w trakcie sztuki. Uzupełniono ją paraskeniami (dziś podobną role pełnia kulisy) i pomostem - proskenionem, umożliwiającym aktorom zbliżenie się do publiczności. Orchestra pozostała miejscem dla chóru, ale została zmniejszona, gdyż główny ciężar odgrywania sztuki spoczywał teraz na barkach aktorów.
Do najważniejszych i najlepszych dramatopisarzy Grecji starożytnej zaliczyć można trzech najlepiej znanych obecnie:
- Ajschylos (ur. 525, zm. 465 p. n. e.) - autor 90 dramatów, do dziś zachowało się dziewięć, między innymi "Prometeusz w okowach", "Odyseja", "Elektra".
- Eurypides (ur. 480, zm. 406 p. n. e.) - autor około 90 dramatów, dziś znamy siedemnaście, między innymi "Elektra", "Fedra".
- Sofokles (ur. 496, zm. 406 p. n. e.) - napisał około 120 sztuk, do dzisiejszych czasów dotrwało osiem, między innymi "Ajaks", "Król Edyp", "Antygona", "Edyp w Kolonie", "Elektra", "Trachinki", "Filoklet", dramat satyrowy "Tropiciele".
Starożytne gatunki liryczne.
- Pieśń (łacińskie carmina) - najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej w starożytności, uznawany także za najstarszy. Wywodził się prawdopodobnie z muzyki i pozostał z nią związany pod względem genetycznym. Występują w nim powtórzenia, paralelizmy i refreny. W antycznej tradycji występował zwykle jako składnik obrzędów zbiorowych. Za twórcę pieśni jako gatunku uznaje się rzymskiego poetę Horacego.
- Epigramat (lub epigram) - krótki, zwięzły i najczęściej dowcipny utwór poetycki. Kończy się zwykle zaskakującą puentą. Oparty zwykle na koncepcie, zwykle paradoksalnym. Charakter utworu zwykle satyryczny. Przedstawiciele starożytni: Symonides z Keos (uznawany za twórcę), Marcjalis, Kallimach. Wywodzi się od napisów nagrobnych (epitafiów).
- Elegia - utwór liryczny o poważnej, często żałobnej treści i charakterystycznej budowie (dystych elegijny). Zwykle w smutnym nastroju i w skarżącym tonie, lecz występowała duża różnorodność tematów i nastrojów.
- Oda (greckie aode) - utwór literacki, wierszowany. Charakteryzuje się retoryczno - patetycznym stylem, skomplikowana i kunsztowną strofiką i metryką. Opiewa zwykle wzniosłe idee, wybitne osobistości lub niezwykle czyny. Pierwotnie termin "oda" oznaczał liryczny utwór przeznaczony do śpiewu lub melorecytacji.
- Modlitwa - podstawowy (obok ofiary) akt wiary w niemal każdej religii. Pojmowany jest jako kontakt z bóstwem (słowny albo myślowy). Najczęstszymi odmianami są modlitwy dziękczynne i błagalne.
- Tren (lamentacja) - pieśń żałobna, lamentacyjna. Tematem jest żal spowodowany śmiercią danej osoby. Pisane po śmierci wybitnej osobistości, przypomina chwalebne uczynki, wszelkie zasługi i liczne zalety zmarłego.
- Hymn - pieśń pochwalna o uroczystym charakterze. Genetycznie związana z ludowymi uroczystościami religijnymi. Opiewa najczęściej bóstwa lub wybitne osobistości, ich sławę i czyny patriotyczne. Zwykle utrzymany w stylu wzniosłym i patetycznym. Wywodzi się z greckich peanów i dytyrambów. Odpowiednikami w innych kulturach są żydowskie psalmy czy indyjskie wedy.
- Pean - hymn na cześć Apollina. Później także patetyczna pieśń pochwalno - dziękczynna śpiewana po zwycięstwie wojennym.
- Dytyramb - pieśń na cześć Dionizosa, później podniosła pieśń pochwalna.
Filozofia antyczna.
Heraklit z Efezu żył w VI/V w. p. n. e.) - grecki filozof, przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody. Dowodził, że świat ciągle się zmienia i nie uzyskuje stałej formy. Myśl swoja wyraził słowami "panta rei" - "wszystko płynie". Za element rozwoju świata uważał walkę przeciwieństw przejawiającą się w powstawaniu i ginięciu wszystkiego i wszystkich.
Jońska filozofia przyrody - nazwa tradycyjna dla całości poglądów głoszonych przez członków pierwszej ważniejszej szkoły filozoficznej w starożytnej Grecji, która działała w Jonii pomiędzy VI a IV wiekiem p. n. e. przedstawiciele tej szkoły starali się wyjaśnić powstanie świata i jego obecną naturę przy pomocy naturalnych i możliwych do zaobserwowania czynników, takich jak woda, powietrze i ogień.
Sokrates (żył w latach 469 - 399 p. n. e.) - jeden z najwybitniejszych myślicieli świata starożytnego. Nie pozostawił po sobie żadnych pism. Nic ze swoich myśli nie zapisywał, ponieważ twierdził, że najlepiej przekazywać wiedze przy pomocy słowa mówionego. Sam rozmawiał z uczniami w różnych miejscach i okolicznościach. Sokratesa uznaje się za twórcę etyki - nauki o moralności, zajmującej się ustalaniem, co jest dobrem, a co złem. Moralność człowieka była kwestią, która najbardziej go interesowała. W mniemaniu Sokratesa wartością najwyższą była cnota. Składały się na nią odwaga, prawdomówność, mądrość, szlachetność i panowanie nad swoimi uczuciami. Zdaniem Sokratesa to właśnie cnota jest drogą człowieka do szczęścia. Cnocie przeciwstawiał urodę, zaszczyty, władzę i przede wszystkim dobra materialne - wszystko, co nietrwałe. Wytoczono mu proces, w którym zarzucono filozofowi "psucie młodzieży", nieuznawanie władz państwowych i kultów religijnych. Skazany został Sokrates na śmierć przez otrucie cykutą. Poglądy Sokratesa przetrwały do dziś za sprawą pism Platona.
Platon (żył w latach 427 - 347 p. n. e.) - najważniejszy spośród uczniów Sokratesa i jeden z najwybitniejszych filozofów starożytności. Był on reprezentantem kierunku filozoficznego zwanego idealizmem (Idealizm - kierunek filozoficzny przeciwstawny wobec materializmu; idealiści uznawali jako założenie tezę, że duch jest pierwotny wobec materii.). Zdaniem Platona istnieją gdzieś wzory doskonałe dla wszystkich elementów świata - idee. Nasz świat jest jedynie niedoskonałym odbiciem lub cieniem idei. Założył szkołę nazwaną Akademią Platońską. Najbardziej znanym dziś dziełem Platona jest "Państwo". Przedstawił tam utopijną wizję idealnego ustroju (totalitarnego - państwo wyznacza w sposób ścisły funkcje obywateli i społeczeństwa). Inne znane dzieła, które pozostawił po sobie filozof to na przykład "Uczta" i "Obrona Sokratesa". W pierwszym zawarte są rozważania na temat miłości - dążeniu przez ludzką duszę do trwającego wiecznie posiadania dobra. Drugi to przede wszystkim wykład teorii sokratejskich oraz obrona filozofa przed zarzutami bezbożności i deprawowanie młodzieży włożone w usta samego Sokratesa.
Epikur (żył w latach 341 - 270 p. n. e.) - kolejny filozof grecki zajmujący się etyką. Przedstawiciel hedonizmu - doktryny, według której szczęście (to jest rozkosz) jest najwyższym dobrem i głównym motorem wszystkich działań człowieka.
Arystoteles ze Stagiry (żył w latach 384 - 322 p. n. e.) - najbardziej wszechstronny z myślicieli starożytnych - jego zainteresowania obejmowały niemal wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy, na przykład logikę, etykę, fizykę biologię, politykę. W latach 367 - 347 p. n. e. był uczniem w Akademii Platona, w 335 roku p. n. e. założył w Atenach własną szkołę filozoficzną. Krytykował platońską teorię idei. Najbardziej znanym pomysłem Arystotelesa jest tak zwana zasada złotego środka (z punktu widzenia etyki, każde zachowanie ekstremalne jest złe, dobre są zachowania pośrednie i umiarkowane).
Stoicy. Pomiędzy IV a III wiekiem p. n. e. działali myśliciele, których określa się wspólną nazwą stoików. Nakłaniali oni ludzi do prowadzenia życia w sposób zgodny z zasadami rozumu. Podstawowym zaleceniem była powściągliwość emocjonalna i umiejętność panowania nad sobą (pozostało po nich do dziś określenie "stoicki spokój"). Jeśli chodzi o filozofię przyrody, stoicy byli zwolennikami materializmu. Greccy stoicy znaleźli licznych naśladowców w późniejszej kulturze starożytnego Rzymu. Do ich ważnych spadkobierców należał między innymi Lucjusz Anneusz Seneka, zwany Młodszym (żył na początku naszej ery), autor między innymi rozprawy pod tytułem "O życiu szczęśliwym" oraz 11 innych traktatów filozoficznych. Uznawał on, że szczęśliwe życie to życie zgodne z ludzką naturą i dążące do odrzucenia zła oraz czynienia dobra.
Marek Aureliusz (żył w latach 121 - 180 n. e.) - cesarz rzymski noszący przydomek "filozof na tronie". Pochodzący z plebsu, człowiek spokojny i skromny, zwłaszcza jak na sprawowany urząd. Z niechęcią sprawował rządy i prowadził kampanie wojenne (miedzy innymi z Partami) - uważał, że wojny, których tak nienawidził, sprowadzają jeszcze większe nieszczęścia na nękany podwoziami, pożarami i często głodem lud rzymski. Uwielbiał wręcz czytać dzieła filozoficzne oraz kilka napisał. Właśnie podczas wyprawy wojennej zapisał swój pamiętnik filozoficzny pod tytułem "Rozmyślania".
