ANTYK

- cywilizacja grecko-rzymska rozwijająca się na obszarze basenu Morza Śródziemnego

(z łac. antiqus -

od końca III tysiąclecia p.n.e. do upadku Cesarstwa Rzymskiego (V w. n.e.)

dawny)

PERIODYZACJA (podział na okresy)

GRECJA

  • okres archaiczny (XII - V w. p.n.e.)

– stworzenie alfabetu

– powstanie (w VIII w. p.n.e.) najstarszych poematów epickich przypisywanych Homerowi: „Iliady”i „Odysei”

– początki teatru

– rozkwit poezji lirycznej (VI w. p.n.e.) - Safona, Anakreont

– rozwój filozofii - Tales, Pitagoras, Heraklit

  • okres klasyczny „złoty” (V - połowa IV w. p.n.e.)

– powstanie najwspanialszych budowli Akropolu

– rozkwit sztuki teatralnej: Ajschylos, Sofokles

– rozwój filozofii: Sokrates, Platon, Arystoteles

  • okres hellenistyczny (IV -I w. p.n.e.)

– rozwój szkół filozoficznych (epikurejczycy, stoicy)

RZYM

  • wpływy greckie
  • rozwój liryki (Horacy)

Filozofia- nauka zajmująca się ogólnymi rozważaniami na temat istoty i struktury bytu, ludzkiego poznania, zasad wartościowania, miejsca człowieka w świecie

WYBRANI FILOZOFOWIE

Heraklit              -     „panta rei” (wszystko płynie). Zmienność uważał za główną właściwość przyrody,

a rzeczywistość porównywał do rzeki

Diogenes           -     żył według teorii cyników (najważniejszą wartością jest cnota, wszystko inne jest

obojętne), uważał, że należy wyzbyć się wszystkich tworów kultury

Sokrates             -     zajmował się etyką i cnotę uważał za dobro bezwzględne (nawiązania: Norwid „Coś ty

Atenom zrobił Sokratesie”)

Platon                 -     obok świata przez nas obserwowanego istnieje jakiś byt inny, doskonalszy, świat idei

Arystoteles       -     przy poznaniu należy kierować się rozumem

Epikur                 -     przedstawiciel epikurejczyków. „carpe diem” - chwytaj dzień. „dobrem jest

przyjemność i brak bólu”. Życie dniem codziennym i jego urokami.

Seneka                -     przedstawiciel stoicyzmu. Człowiekiem nie powinny rządzić namiętności, uczucia

i nastroje, lecz rozum. Osiągnąć szczęście to zachować równowagę duchową.

MITOLOGIA

mit -    opowieść, w której występują bogowie, półbogowie, legendarni bohaterowie oraz nadnaturalne zdarzenia mające związek z ich działalnością. Wypowiedź zazwyczaj narracyjna, wyrażająca i organizująca wierzenia danej społeczności

str. 1/9

Funkcje mitów:

  1. poznawcza (mity wyjaśniały pewne niezrozumiałe zjawiska)
  2. światopoglądowa (były podstawą wierzeń)
  3. sakralna (przedstawiały wzorce obrzędów, uczyły, jak czcić bogów)

Podział mitów:

  1. teogoniczne (o powstawaniu bogów)
  2. kosmogoniczne (o powstawaniu świata)
  3. antropogeniczne (o powstawaniu człowieka)
  4. genealogiczne (o historii rodów)

chaos

Uranos i Gaja (Niebo i Ziemia) – pierwsza para bogów pokolenie tytanów - Kronos i Rea (Kronos obalony przez Zeusa) Zeus i jego rodzina:

Zeus – bóg nieba i ziemi

Hera – jego żona

Posejdon – bóg wód

Hades – bóg podziemia – Tartaru

Apollo – bóg wróżb i wyroczni

Afrodyta i Eros – bogowie miłości

Ares – bóg wojny

Hestia – bogini domowego ogniska

Temida – bogini sprawiedliwości

Atena – bogini mądrości, pokoju i słusznej wojny

Dionizos – bóg wina i rozkoszy

Hermes – bóg podróżnych, handlu, złodziei

muzy – córki Zeusa, bóstwa poezji, literatury, muzyki, tańca, potem także nauk (historii, astronomii)

Antropomorfizm w przedstawianiu bogów:

–   w żadnej innej mitologii człowiek nie jest tak podobny do bogów

–   bogowie nie są ani doskonale dobrzy, ani całkiem źli

Archetyp – (gr. archetypon, czyli pierwowzór), pojęcie psychologiczne wprowadzone przez Junga, pradawne, niezmienne wyobrażenie, które tkwi w zbiorowej nieświadomości, prastary wzorzec istniejący odwiecznie w umysłowości ludzkiej. Konkretyzacje archetypów ujawniają się np. w sztuce

Topos –odwieczny obraz lub motyw , ciągle powracający w kulturze

Wybrane postacie z mitologii:

Prometeusz           - poświęcił się dla ludzkości, wykradając bogom z Olimpu ogień. Został ukarany - przykuto go do skały na Kaukazie, gdzie orzeł wyjadał mu stale odrastającą wątrobę

Dedal

-  rzemieślnik i wynalazca. Uwięziony na Krecie przez Minosa sporządził sobie i synowi

Ikarowi skrzydła z piór i wosku

Syzyf

-  za zdradę boskich tajemnic skazany na wieczne wtaczanie głazu, który przy samym

szczycie znów spadał w dół

Niobe

-  matka czternaściorga dzieci, która twierdziła, że zasługuje na większą cześć niż bogini Latona, Apollo i Artemida – dzieci Latony za tę obrazę zabiły dzieci Niobe, której rozpacz była tak wielka, że nie przestała płakać nawet wtedy, gdy bogowie zamienili ją w kamień

Narcyz

-  piękny młodzieniec, który zakochał się we własnym odbiciu

str. 2/9

Tantal

-  wystawił wiedzę bogów na próbę, rozpowiadał ich tajemnice. Skazany na wieczne

męki głodu i pragnienia

Orfeusz

-  śpiewak, który pięknie grał na lutni. Po śmierci żony Eurydyki udał się do Hadesu,

odzyskał ją, a następnie bezpowrotnie utracił

Demeter

-  jej rozpacz po utracie córki sprawiła, że ziemia przestała rodzić, na skutek umowy

z władcą krainy śmierci Kora (Persefona) jest przez część roku z nią (wiosna, lato),

przez część z Hadesem (jesień, zima)

Pojęcia z mitologii, obecne we współczesnym języku:

  • jabłko niezgody - powód do kłótni (jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”)

stajnia Augiasza - zaniedbana sprawa, miejsce, gdzie jest nieporządek (jedna z prac Herkulesa)

  • syzyfowa praca - praca bez celu i sensu (kara króla Koryntu Syzyfa)
  • pięta Achillesowa - słaby punkt (czuły punkt Achillesa)
  • paniczny strach - ogromny strach (bożek Pan siał wśród pasterzy przerażenie swoimi okrzykami)
  • puszka Pandory - źródło nieszczęść i kłopotów (Pandora - pierwsza kobieta - otrzymała od Zeusa puszkę ze smutkami i zmartwieniami)
  • nić Ariadny - sposób na wyjście z kłopotów (Ariadna podarowała Tezeuszowi kłębek nici, by mógł powrócić z labiryntu)
  • rozciąć węzeł gordyjski - rozwiązać zagmatwany i trudny problem w sposób prosty i bezkompromi-sowy (ten skomplikowany węzeł znajdował się w świątyni Zeusa w Gordion, a przepowiednia głosiła, że kto go rozsupła, będzie panem świata. Węzeł rozciął mieczem Aleksander Wielki)

ZAŁOŻENIA POETYKI ARYSTOTELESA

„Poetyka” – wykład przeznaczony dla jego szkoły, stworzył nim podwaliny do powstania i rozwoju teorii literatury ; „O sztuce naśladowczej” ( pojęcia mimesis, katarsis)

EPIKA

Epos – utwór wierszowany, ukazujący dzieje narodu na tle ważnych, przełomowych dla tego narodu wydarzeń historycznych. W eposie ukazane są również obyczaje i wierzenia danej społeczności.

Cechy eposu homeryckiego:

  • dwie płaszczyzny, na których rozwija się fabuła
  1. świat bogów
  2. świat bohaterów
  • przeznaczenie siłą sprawczą zdarzeń
  • ingerencja bogów w życie bohaterów
  • antropomorfizm w pokazywaniu bogów
  • ludzie wyjątkowi, nieprzeciętni jako bohaterowie utworu
  • obecność inwokacji (rozbudowanej apostrofy umieszczonej na początku utworu)
  • obecność wszechwiedzącego i obiektywnego narratora (dystans wobec opisywanych zdarzeń, zna-jomość przeszłości i przyszłości). W niektórych partiach eposu narrator bezpośrednio zwraca się do odbiorcy
  • obecność dwojakiego rodzaju stylu

styl patetyczny

styl drobiazgowego opisu

  • obecność wielu tropów stylistycznych (epitety i rozbudowane porównania zwane homeryckimi)
  • obecność dynamicznych scen batalistycznych

str. 3/9

  • nasycenie eposu dialogami i monologami
  • miara wierszowa: heksametr

heksametr - wiersz składający się z 6 stóp (stopa - jednostka rytmu). U Homera jest to przeważnie pięć daktyli i trochej

  • È È (długa, krótka, krótka) - daktyl
  • È (długa, krótka) - trochej
  • retardacje (opóźnienie opowiedzenia faktu, który ma się za chwilę wydarzyć)

ILIADA (nazwa pochodzi stąd, że Troja to Ilion)

  • 24 księgi, 15 000 wierszy
  • akcja około 50 dni
  • ostatni, dziesiąty rok wojny trojańskiej
  • główny motyw - gniew Achillesa (Agamemnon, wódz Greków zabiera Achillesowi jego brankę. Rozgniewany Achilles wycofuje się z walki, prosi nawet bogów, by sprzyjali Troi. Jego przyjaciel Patroklos idzie walczyć w zbroi Achillesa, ginie z ręki Hektora. Achilles wraca do walki, zabija Hektora - syna króla Troi Priama)
  • wiele epizodów - sceny z życia Trojan, obrazy z życia obozowego Greków, sceny z życia bogów

ODYSEJA

  • 24 księgi, 12 000 wierszy
  • oparta na elementach baśniowych opowieść o trwającej dziesięć lat tułaczce Odyseusza wracającego spod Troi do rodzinnej Itaki
  • akcja trwa tylko czterdzieści dni, ale zastosowana jest (po raz pierwszy w literaturze) retrospekcja

KWESTIA HOMERYCKA - spór o autorstwo „Iliady” i „Odysei”

– starożytni przekazali informację, że Homer żył na przełomie IX i VIII w. p.n.e., pochodził prawdopo-dobnie z Chios, choć o miejsce jego pochodzenia spierało się siedem miast. Jego imię znaczy ślepiec lub zakładnik

– 1795 rok - uczony niemiecki Wolf ogłosił pracę, której główna teza brzmiała: w epoce, w której - jak głosi legenda - żył Homer, jest nieprawdopodobne, by tak długie i doskonałe dzieła stworzył jeden człowiek

Wybrane fragmenty Iliady:

  • Opis tarczy Achillesa - styl drobiazgowego opisu

–   tarczę wykuł Hefajstos z miedzi, cyny, złota i srebra

–   tarcza podzielona na wiele pól, pokazujących życie, obyczaje starożytnych

  • obraz wszechświata (ocean jako wielka rzeka)
  • uczta i gody weselne
  • sąd
  • oblężenie miasta
  • pole orane za pomocą wołów
  • żniwa
  • tańce
  • inne

str. 4/9

  • Opis walki Achillesa z Hektorem - styl patetyczny

– życie bohaterów nie zależy od ich męstwa, ale przeznaczenia. Obaj znają swe przeznaczenie, wie-dzą, że czeka ich rychła śmierć

–   motywy walki

Achilles

Hektor

chęć zemsty

chęć sławy

gniew z powodu śmierci Patroklosa

obrona ojczystej Troi

–   cechy osobowości

Achilles

Hektor

impulsywny

opanowany

gwałtowny

dzielny

pewny siebie

szlachetny

zdolny do wzruszeń

żywi szacunek dla przeciwnika

MIT O WOJNIE TROJAŃSKIEJ JAKO ŹRÓDŁO ILIADY

Eris - bogini niezgody rzuciła na stół jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Trzy boginie: Hera, Atena

i Afrodyta poprosiły Parysa o rozstrzygnięcie sporu, której z nich należy to jabłko przyznać. Parys wybrał Afrodytę, gdyż obiecała mu miłość najpiękniejszej na ziemi kobiety - Heleny. Bogini pomogła Parysowi porwać Helenę do Troi (Parys to syn króla Troi Priama), a Grecy (Achajowie) pod wodzą Agamemnona, brata Menelaosa - męża Heleny, zaatakowali Troję. Tak rozpoczęła się wojna trojańska.

„Iliada” opisuje 49 dni ostatniego roku wojny

TEATR ANTYCZNY

Definicje wybranych pojęć:

tragedia    -     gatunek literacki należący do dramatu, którego istotą jest konflikt tragiczny.

Polegać on może na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji

tragizm            -              jedna z sytuacji człowieka opisywana przez literaturę. Cechy tej sytuacji:

  • nierozwiązywalny konflikt między losem i tym, co człowiek chciałby z własnego życia uczynić
  • wszystkie działania bohatera prowadzą do katastrofy
  • daremność działań zdeterminowana przez los, przeznaczenie, prawa natury lub inne racje

katharsis

-  (oczyszczenie) funkcja, jaką przypisywał tragedii Arystoteles. Katharsis to

wstrząs uczuciowy przeżywany przez widza. Patrząc na akcję tragedii odczuwał

on litość i trwogę

ironia tragiczna

-  „nieszczęśliwe zbłądzenie” bohatera, które polega na zderzeniu jego rzeczywistej

sytuacji z tym, co wie na własny temat (np. Edyp zabijający ojca i żeniący się z matką)

decorum

-  wymóg odpowiedniości stylu do gatunku (tragedii przypisany styl wysoki)

hamartia

-  wina tragiczna, błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera tragedii, który nieświadom istotnego sensu okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i do katastrofy

hybris

-  zarozumiałość i zuchwałość bohatera uniemożliwiająca mu właściwe rozpoznanie sytuacji, w której się znalazł

str. 5/9

Geneza tragedii greckiej:

  • wywodzi się ze świąt ku czci boga Dionizosa
  • podczas uroczystości śpiewano dytyramby - pieśni obrzędowe. Z dytyrambu wykształcił się dialog koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem
  • pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego Ajschylos, a trzeciego Sofokles
  • Ajschylos – autor pierwszego zachowanego dramatu „Błagalnice”, walczył pod Maratonem, a jego męstwo stało się niemal przedmiotem legendy. Reżyserował swe dzieła.
  • Sofokles – dużej urody, utalentowany muzycznie, znany atleta, wprowadził liczne wynalazki w dziedzinie dekoracji teatralnych

 

Wygląd klasycznego teatru greckiego

  1. orchestra - miejsce, na którym występował chór (początkowo całość przedstawienia rozgrywała się w tym miejscu. Tak było jeszcze za czasów Sofoklesa)
  2. proskenion - wprowadzone później podwyższenie, na którym występowali aktorzy
  3. skene - fasada budynku, zazwyczaj znajdowało się tu troje drzwi, przez które wchodzili i wycho-dzili aktorzy

 

widownia - na zboczach pagórka

orchestra, proskenion, skene - w dole

Aktor teatru greckiego

– występowali tylko mężczyźni

– ubiór - maska, koturny, długi kostium

– ważniejsze partie aktorzy śpiewali, posługiwali się też tańcem i pantomimą

str. 6/9

Cechy dramatu antycznego:

– podział na następujące części

prologos - wprowadzenie wygłaszane przez aktora

parodos - pierwsze wejście chóru na scenę

stasimon - każde kolejne wejście chóru epeisodion - kolejne zdarzenia przedzielone wejściami chóru exodos - wyjście chóru

– zasada trzech jedności (miejsca, czasu i akcji)

– obecność chóru

– ograniczona liczba aktorów

– czystość rodzajowa i gatunkowa

– konflikt tragiczny

– przeznaczenie (fatum) kierujące losem bohaterów

-zasada decorum

ANTYGONA

Mit o rodzie Labdakidów jako źródło utworu

Król Teb Lajos dowiedział się, że przeznaczone jest mu umrzeć z ręki syna. Gdy syn przyszedł na świat, kazał go porzucić na górskim pustkowiu. Jednak sługa ulitował się i oddał dziecko pasterzowi, który zaniósł je bezdzietnej królowej Koryntu. Przybrani rodzice nadali dziecku imię Edypa. Gdy Edyp dorósł, dowiedział się, że ma przeznaczone zabić ojca i ożenić się z matką. Nie wiedząc, że jest dzieckiem przybranym, porzucił dom, by uciec od przeznaczenia. Spotkał Lajosa i w wyniku sprzeczki zabił go. Potem uwolnił Teby od Sfinksa i ożenił się z owdowiałą królową. Z tego związku urodziły się dzieci: Eteokles, Polinejkes, Antygona, Ismena. Gdy Edyp dowiedział się prawdy o swej przeszłości, wykłuł sobie oczy. Wówczas nastąpiły spory o władzę między jego synami.

Akcja „Antygony” rozpoczyna się już po śmierci Eteoklesa i Polinejkesa, którzy zginęli w bratobójczej walce. Drugi z nich uznany zostaje za zdrajcę, ponieważ by odebrać bratu władzę, najechał z wojskiem nieprzyjaciół na ojczyste Teby.

Tragizm Antygony

– musi dokonać wyboru między dwiema racjami, z których obie są równie ważne i sprzeczne ze sobą (wybór między prawem boskim a państwowym)

– za dokonany wybór zapłaci śmiercią

Tragizm Kreona

– musi wybrać pomiędzy działaniem, które nakazywało mu sumienie i uczucie rodzinne a decyzją ko-nieczną do utrzymania autorytetu władzy

Postacie utworu:

Antygona

Ismena - jej siostra

Hajmon - syn Kreona, narzeczony Antygony

Kreon - król Teb

Tyrezjasz - wróżbita

Eurydyka - żona Kreona

str. 7/9

KRÓL EDYP

Na Teby spadają rozliczne klęski (nieurodzaj, pomór bydła, zaraza). Kreon wysłany do wieszczki Pytii powraca z nakazem znalezienia mordercy Lajosa i pomszczenia zbrodni. Edyp, który nie uświadamia sobie, że to on właśnie jest zabójcą, wyznacza karę wygnania. Wieszcz Tyrezjasz ujawnia prawdę, ale Edyp mu nie wierzy i oskarża o spiskowanie. Po przybyciu z Koryntu posłańca z informacją o śmierci Polybosa, którego Edyp uważał za swojego ojca, następuje ostateczne ujawnienie prawdy. Jokasta, matka i zarazem żona Edypa popełnia samobójstwo, a Edyp z rozpaczy oślepia się.

Edyp – bohater tragiczny, próbuje zmienić przeznaczenie i wbrew jego intencjom doprowadza do jeszcze większego powikłania losu, człowiek szanowany, inteligentny, pełen przymiotów, odpowiedzialny za lud popełnia zbrodnię i przewinienie związku kazirodczego. Cieszy się wśród ludzi dobrą sławą i szacun-kiem. Sam na siebie wydaje wyrok, nie wiedząc o tym. Zarozumiałość uniemożliwia mu właściwe rozpoznanie własnej sytuacji (mówiącego prawdę Tyrezjasza oskarża o udział w spisku). Powoli docho-dzi do prawdy, uzyskuje świadomość popełnienia zbrodni. Czuje się zhańbiony i jest gotów ponieść konsekwencje własnych czynów. Oślepia się i skazuje na wygnanie.

Kreon – nie pożąda władzy, jest wierny królowi, cierpi z powodu podejrzeń Edypa.

Jokasta – próbuje zlekceważyć słowa wróżbity, jest naiwna, kiedy na wieść o śmierci Polybosa stwierdza, że pustym okazał się głos bogów.

Tragizm – człowiek nie ma wpływu na własny los, nie ma znaczenia, czy stara się żyć dobrze czy źle, bo i tak spotka go to, co było mu pisane, nie może uciec przed losem i sam sprowadza na siebie nieszczęście

LIRYKA GRECKA

Tyrtajos

-  poeta bojownik, patriota głoszący, że zaszczytnie jest bić się i umierać za ojczyznę („Rzecz to piękna”)

Safona

- piewczyni miłości („Zazdrość”)

- piewca uroków życia

Anakreont

poezja tyrtejska    -    zagrzewająca do walki, nakazująca poświęcić się w obronie ojczyzny

anakreontyk    -    krótki utwór poetycki, zazwyczaj żartobliwy, sławiący uroki życia - miłość, ucztowanie

LIRYKA RZYMSKA

Horacy

Tematyka liryki Horacego:

– wartość własnej poezji („Exegi monumentum”, „Do Mecenasa”)

– liryka refleksyjna, propagująca stoicyzm i epikureizm („O co poeta prosi Apollina”, „Do Deliusza”, „Do Postuma”)

  • pochwała wsi (wizja arkadyjska)

HORACY to obok Wergiliusza najwybitniejszy poeta rzymski, teoretyk poezji i autor Sztuki poetyckiej, twórca filozofii życiowej, która łączyła stoicyzm i epikureizm, nakazywała dążyć do szczęścia przez cnotę i ograniczenie potrzeb życiowych, syn wyzwolonego niewolnika, który mimo bardzo skromnych środków zdobył wykształcenie, opieka i przyjaźń możnego arystokraty o nazwisku Mecenas zapewniła mu byt materialny.

str. 8/9

Wybrane przykłady nawiązań do antyku w literaturze poźniejszych epok

  • Wykorzystanie gatunków antycznych np.

– tragedia (Kochanowski: Odprawa posłów greckich)

– epos (Potocki: Wojna chocimska, Mickiewicz: Pan Tadeusz)

  • Nawiązania do filozofii np.

– stoicyzm i epikureizm u Kochanowskiego

  • Wykorzystanie motywów z literatury antycznej np.

– Ikar (Iwaszkiewicz: Ikar, Grochowiak: Ikar)

– Pegaz (Mickiewicz: Żegluga, Słowacki: Grób Agamemnona)

– Nike (Herbert: Nike, która się waha)

  • Odwołanie do postaci historycznych

– Homer (Słowacki: Grób Agamemnona)

– Sokrates (Norwid: Coś ty Atenom zrobił Sokratesie)